[Kahimuot].

1. Usa ka rehiyon diin ang Maglalalang naghimo ug usa ka samag-tanaman nga parke ingong orihinal nga puloy-anan sa unang tawhanong paris. Ang mga pulong nga ang tanaman didto “sa Eden, sa dapit sa sidlakan,” dayag nga nagpakita nga ang tanaman nag-okupar ug usa lamang ka bahin sa rehiyon nga gitawag ug Eden. (Gen 2:8) Apan, human niadto ang tanaman gitawag ug “tanaman sa Eden” (Gen 2:15) ug, sa ulahing mga teksto, kini gihisgotan nga “Eden, ang tanaman sa Diyos” (Eze 28:13), ug ingong “tanaman ni Jehova.”​—Isa 51:3.

Ang Gregong pulong nga pa·raʹdei·sos maoy hubad sa Septuagint sa Hebreohanong pulong alang sa “tanaman” (gan). Dinhi naggikan ang atong paglangkit sa Cebuanong pulong nga “paraiso” uban sa tanaman sa Eden.

Ang Genesis 2:15 nag-ingon nga ang “Diyos nagkuha sa tawo ug nagpahiluna kaniya sa tanaman sa Eden.” Bisan tuod kini daw nagpakita nga ang paglalang sa tawo nahitabo didto sa gawas sa tanaman, sa yano mahimong kini nagtumong nga ang tawo ‘gikuha’ sa Diyos sa diwa nga iyang giumol ug gilalang siya gikan sa yutan-ong mga elemento, dayon gipapuyo siya sa sinugdan diha sa tanaman diin siya nakabaton ug kinabuhi. Ang pagtikad ug pag-atiman sa tanaman maoy buluhaton sa tawo. Ang mga kahoy ug mga tanom sa Eden naglakip sa tanan nianang naghatag ug matahom nga talan-awon ingon man nianang nagtaganag nagkadaiyang pagkaon. (Gen 2:​9, 15) Kini nga kamatuoran nagpakita lamang nga ang tanaman nagkobre ug dakodakong luna.

Sa tanaman dihay daghan kaayong matang sa mga hayop. Gidala sa Diyos kang Adan “ang tanang anad nga mga hayop ug ang nagalupad nga mga linalang sa kalangitan ug ang tanang ihalas nga mga mananap sa kapatagan,” ug gitugyan kang Adan ang pagngalan niini ingong usa sa iyang kinaunhan nga mga buluhaton. (Gen 2:​19, 20) Ang yuta sa Eden gitubigan pinaagi sa mga  tubig sa suba nga “migula gikan sa Eden.” (Gen 2:10) Tungod kay ang tawo hubo mahimong ikaingon nga ang klima kasarangan ug maayo kaayo.​—Gen 2:25.

Unsa ang gidili nga bunga didto sa Eden?

Makaplagan sa Eden ang tanang bungahoy nga makaon sa tawo “hangtod sa pagkatagbaw.” (Gen 2:16) Apan ang usa ka kahoy, ang kahoy “sa kahibalo sa maayo ug sa daotan,” gidili alang sa tawhanong paris. Gikutlo ni Eva ang pagdili ni Jehova nga giingon ngadto sa iyang bana nga naglakip bisan sa ‘paghikap’ sa kahoy, nga mosangpot sa silot nga kamatayon gumikan sa kawalay pagtahod ug paglapas sa balaod sa Diyos. (Gen 2:17; 3:3) Gisulayan sa pagpatin-aw sa tradisyonal nga mga pagtulon-an ang gidiling bunga sa nagkalainlaing paagi: ingong simbolo sa seksuwal nga pakigrelasyon, nga gilarawanan sa usa ka “mansanas”; ingong naghawas sa pagkahibalo sa maayo ug sa daotan; ug ingong kahibalo nga makab-ot sa dihang modangat sa pagkahamtong ug pinaagi usab sa kasinatian, nga ang maong kahibalo mahimong gamiton sa maayo ug sa daotan. Apan, tungod sa sugo sa Maglalalang nga “magmabungahon ug magdaghan kamo ug pun-a ang yuta” (Gen 1:28), ang seksuwal nga pakigrelasyon dili gayod mao ang gihawasan sa bunga sa kahoy, kay unsa pa may laing paagi aron matuman ang pagsanay ug pagdaghan? Ang yanong katakos sa pag-ila sa maayo ug sa daotan ilabinang dili usab mao ang gipasabot, kay aron matuman ang sugo sa Diyos kinahanglang magamit sa tawong walay sala ang maong katakos sa pag-ila sa maayo ug daotan. Wala usab ipasabot dinhi ang kahibalo nga makab-ot sa dihang modangat sa pagkahamtong, kay dili sala sa tawo nga makadangat niini nga kahimtang, ni makataronganon nga obligahon siya sa iyang Maglalalang nga magpabilin sa dili-hamtong nga kahimtang.

Kon unsa kadto nga matang sa kahoy, walay gihisgotan ang Kasulatan. Apan mopatim-aw nga ang kahoy sa kahibalo sa maayo ug sa daotan nagsimbolo sa katungod o awtoridad nga iya sa Maglalalang sa tawo, aron ipaila sa iyang mga linalang kon unsay “maayo” ug kon unsay “daotan,” ug human niana tukmang ipasunod kon unsay gipahayag nga maayo ug sa pagdili kon unsay gipahayag nga daotan aron magpabiling inuyonan sa Diyos ingong ang Soberanong Magmamando. (Tan-awa ang KAHOY.) Ang pagdili ug ang misunod nga pagpahayag sa silot nga gipahamtang ngadto sa dili-masinugtanong paris nagpasiugda sa kamatuoran nga ang orihinal nga sala mao ang buhat sa pagkadili-masinugtanon sa pagkaon sa gidiling bunga.​—Gen 3:3.

Bisan tuod ang pipila ka modernong mga kritiko mosupak tingali sa pagkayano sa Edenikong asoy, tataw gayod nga ang aktuwal nga mga kahimtang naghimo sa usa ka yanong pagsulay nga haom kaayo. Ang kinabuhi sa bag-ong linalang nga lalaki ug babaye maoy yano, dili komplikado ug wala mabug-ati sa daghan kaayong problema, malisod nga mga kahimtang, ug kalibog nga midangat sa tawhanong rasa tungod sa ilang pagkadili-masinugtanon sa Diyos. Bisan pa sa pagkayano niini, kini nga pagsulay sa laktod ug dalayegong paagi nagpahayag sa unibersohanong kamatuoran sa pagkasoberano sa Diyos ingon man sa pagdepende sa tawo sa Diyos ug sa iyang obligasyon ngadto Kaniya. Ug ikaingon gayod nga, bisan tuod yano, ang asoy sa mga panghitabo sa Eden mas halangdon kay sa mga teoriya nga nag-ingon nga ang kasaysayan sa tawo nagsugod, dili diha sa usa ka tanaman, kondili diha sa usa ka langob, ug naghulagway kaniya ingong luog ug walay moral nga pagbati. Ang pagkayano sa pagsulay didto sa Eden nag-ilustrar sa prinsipyo nga gipahayag sa Anak sa Diyos mga milenyo sa ulahi, nga “ang tawo nga kasaligan sa labing gamay kasaligan usab sa dako, ug ang tawo nga dili-matarong sa gamay dili-matarong usab sa dako.”​—Luc 16:10.

Apan, ang pagbutang niining gidili nga kahoy diha sa Eden dayag nga dili aron magsilbing usa ka tunok sa unod alang sa tawhanong paris, ni kadto gibutang aron sa pagpatunghag usa ka isyu, o magsilbing ulohan sa panaglalis. Kon si Adan ug Eva miila pa sa kabubut-on sa Diyos sa maong butang ug mitahod sa iyang mga instruksiyon, ang ilang tanamang puloy-anan motunhay unta nga wala madaot ingong usa ka dapit sa kahimuot ug kalipay. Ang rekord nagpakita nga ang isyu ug panaglalis bahin sa kahoy, lakip sa tentasyon sa paglapas sa sugo sa Diyos, gipahinabo sa Kaaway sa Diyos nganha sa katawhan. (Gen 3:1-6; itandi ang Pin 12:9.) Tungod kay sayop nga gigamit ni Adan ug Eva ang ilang kagawasan sa pagpili pinaagi sa pagrebelde batok sa katungod sa pagkasoberano sa Diyos, nawala kanila ang Paraiso ug ang pagkabulahan nga nalangkit niini. Ang mas grabe pa nga sangpotanan, nawad-an sila sa kahigayonan nga makakaon sa usa pa ka kahoy taliwala sa Eden, ang kahoy nga naghawas sa pribilehiyo nga mabuhing walay kataposan. Busa ang asoy nag-ingon nga ‘gipapahawa ni Jehova ang tawo ug gibutang sa sidlakan sa tanaman sa Eden ang mga kerubin ug ang nagdilaab nga sulab sa espada nga nagpadayon sa pagtuyok aron sa pagbantay sa dalan paingon sa kahoy sa kinabuhi.’​—Gen 3:22-24.

 Nahimutangan sa Eden. Ang orihinal nga nahimutangan sa tanaman sa Eden maoy pangagpas lamang. Ang pangunang paagi nga mailhan ang geograpikanhong nahimutangan niini mao ang gihubit sa Bibliya bahin sa suba “nga migula gikan sa Eden,” diin human niana kini nabahin sa upat ka “sanga,” nga mao ang mga suba nga ginganlan ug Euprates, Hidekel, Pison, ug Gihon. (Gen 2:10-14) Ang Euprates (Heb., Perathʹ) ilado kaayo, ug ang “Hidekel” mao ang ngalan nga gigamit alang sa Tigris diha sa karaang mga inskripsiyon. (Itandi usab ang Dan 10:4.) Apan, ang laing duha ka suba, ang Pison ug ang Gihon, wala masayri.​—Tan-awa ang CUS Num. 2; HAVILA Num. 1.

Ang pipila, sama kang Calvin ug Delitzsch, nangatarongan pabor sa ideya nga ang Eden nahimutang sa usa ka dapit duol sa ulohan sa Gulpo sa Persia sa Ubos nga Mesopotamia, duol sa dapit diin nagkadug-ol ang Tigris ug Euprates. Ilang gituohan nga ang Pison ug Gihon maoy mga sapa taliwala niini nga mga suba. Apan, kini magkahulogan nga kini nga mga sapa nagaagos ngadto sa usa ka suba, inay nga mga suba mismo nga naggikan sa orihinal nga tinubdan. Hinunoa, ang Hebreohanong teksto nagtumong sa usa ka dapit sa bukirong rehiyon sa A sa kapatagan sa Mesopotamia, ang dapit diin naggikan ang presenteng mga tinubdan sa mga suba sa Euprates ug Tigris. Busa ang The Anchor Bible (1964), diha sa mga nota niini sa Genesis 2:​10, nag-ingon: “Sa Heb[reohanon] ang bokana sa suba gitawag ug ‘tumoy’ (Jos xv 5, xviii 19); busa ang plural sa roʼs, ‘ulo,’ magtumong gayod dinhi sa ibabaw sa suba. . . . Kining ulahing paggamit gipamatud-an pag-ayo sa kaamgid nga Ak[adianhon] nga pulong nga resu.” Ang kamatuoran nga ang Euprates ug ang Tigris sa pagkakaron wala na magagikan sa usa ka tinubdan, ingon man ang pagkadili-matino sa lokasyon sa mga suba sa Pison ug Gihon, lagmit maoy tungod sa mga epekto sa Lunop sa panahon ni Noe, nga sa walay duhaduha nakapausab pag-ayo sa topograpiya sa yuta, nga nakapuno sa mga giagosan sa pipila ka suba ug nakahimog uban pang mga suba.

Ang tradisyonal nga nahimutangan sa tanaman sa Eden dugay nang gituohan nga anaa sa usa ka bukirong dapit nga mga 225 km (140 mi) sa HK sa Bukid sa Ararat ug pipila ka kilometro sa H sa Lanaw sa Van, sa sidlakang bahin sa modernong Turkey. Ang Eden lagmit gilibotan sa usa ka kinaiyanhong ali, sama sa mga bukid, tungod kay ang mga kerubin giingon nga nagbarog diha lamang sa S sa tanaman, diin didto migula si Adan ug Eva.​—Gen 3:24.

Human hinginli si Adan gikan sa tanaman nga paraiso, kay walay usa nga ‘nagtikad niini ug nag-atiman niini,’ atong ikaingon nga kini milabong na lamang pag-ayo sa kinaiyanhong paagi ug ang mga hayop na lamang ang nagpuyo sa sulod niini hangtod nga kini nahanaw tungod sa nagbul-og nga mga tubig sa Lunop, nga ang nahimutangan niini dili na makita sa tawo gawas sa balaang rekord bahin sa paglungtad niini.​—Gen 2:15.

2. Usa ka dapit nga gihisgotang uban sa Haran ug Cane ingong usa ka sentro sa pamatigayon uban sa Tiro, nga nag-espesyalisar sa paggama sa maanindot nga mga besti, alpombra, ug pisi. (Eze 27:​23, 24) Gituohan nga pinamubo kini sa ngalang Bet-eden nga gihisgotan sa Amos 1:5. Ang “mga anak sa Eden” maoy lakip sa ubang mga molupyo diha sa mga dapit nga giparot sa Asiryanhong kasundalohan (2Ha 19:12; Isa 37:12), ug giisip sa pipila kini nga Eden (Bet-eden) nga mao ang gamayng distrito sa Bit-adini nga nahimutang ubay sa tungatunga sa Suba sa Euprates.​—Tan-awa ang BET-EDEN.

3. Usa sa mga Levihanon kinsa misanong sa panawagan ni Haring Ezequias alang sa reporma; human niadto siya gitudlo sa pagtrabaho ilalom ni Kore, “ang magbalantay-sa-ganghaan dapit sa sidlakan,” sa pag-apod-apod sa balaang mga amot taliwala sa mga dibisyon sa mga saserdote.​—2Cr 29:12; 31:​14, 15.