[Pula], EDOMHANON.

Ang Edom mao ang ikaduhang ngalan o angga nga gihatag kang Esau nga kaluha ni Jacob. (Gen 36:1) Kini ang gingalan kaniya tungod sa iyang pagbaligya sa iyang katungod sa pagkapanganay baylo sa pula nga linat-an. (Gen 25:30-34) Sa pagkatawo ni Esau siya pula kaayo (Gen 25:25), ug ingon usab niini ang kolor sa mga bahin sa yuta diin sa ulahi iyang gipuy-an ug sa iyang mga kaliwat.

Seir ug Edom. Sa usa ka panahon sulod sa 20 ka tuig nga pag-estar ni Jacob sa Haran, si Esau (Edom) nakapundar na sa iyang kaugalingon didto sa yuta sa Seir, “ang yuta sa Edom.” (Gen 32:3) Busa, bisan sa wala pa mamatay ang iyang amahan (Gen 35:29), lagmit si Esau nagsugod na sa pagtuman sa matagnaong panalangin ni Isaac, nga wala na magtagad sa tabunok nga mga yuta sa palibot sa Hebron ug, sa walay duhaduha, nagsugod na sa ‘pagkinabuhi pinaagi sa iyang espada,’ uban sa 400 ka tawo ilalom sa iyang pagmando. (Gen 27:​39, 40; 32:​6, 8) Apan, ang rekord nagpakita nga siya didto gihapon nagpuyo o nagkampo sa dapit sa Hebron, nga wala mobalhin sa bug-os ngadto sa bukirong rehiyon sa Seir hangtod human sa pagkamatay sa iyang amahan (1738 W.K.P.). Niadtong panahona ang iyang pamilya midako na ug ang iyang kabtangan daghan na.​—Gen 36:6-8.

Ang yuta sa Seir kanhi gidominar sa mga Horihanon (Gen 14:6; 36:20-30), apan ang mga anak ni Esau nagpapahawa sa mga sultan nga Horihanon ug nag-ilog sa rehiyon. (Deu 2:12) Human niadto ang yuta nailhan na ingong yuta sa Edom, bisan ug ang daang ngalan nga Seir gigamit pa gihapon.​—Num 24:18.

Geograpikanhong Dagway. Ang teritoryo sa Edom miabot ug mga 160 km (100 mi) gikan sa utlanan niini nga mao ang Moab sa A, gikan sa bul-oganang walog sa Zered, hangtod sa Elat (Elot) sa Gulpo sa ʽAqaba sa H. (Deu 2:1-8, 13, 14; 1Ha 9:26) Dapit sa S, ang Edomhanong dominyo lagmit miabot hangtod sa kilid sa Desyerto sa Arabia, samtang sa K kini nakaabot latas sa Araba ngadto sa Kamingawan sa Zin ug milikos sa rehiyon sa habog nga kayutaan sa Negeb gikan sa HK nga tumoy sa Dagat sa Asin ngadto sa Kades-barnea. Busa ang kasadpang bahin sa Edom nahimong HS nga utlanan sa teritoryo sa Juda.​—Jos 15:1; itandi ang Num 34:3.

Apan, ang kinapusoran gayod sa teritoryo sa Edom nahimutang sa S sa Araba, kay dinhi ang habog nga kabukiran, nga ang pipila moabot ug 1,700 m (5,600 p), makasinatig ulan. Kini tungod kay ang yuta sa K sa Araba, ang Negeb, mas ubos, nga tungod niini ang nahibiling mga panganod sa bagyo sa Mediteranyo moagi sa ibabaw ug moabot sa mas habog nga kabukiran sa Edom, diin kini mopatulo sa nahibiling yamog niini. Busa, ang arkeolohikanhong mga pagsusi nagpakita ug usa ka lumbay sa karaang mga kabalangayan ug mga kuta ubay sa usa ka hiktin nga luna sa yutang tikaronon ibabaw sa kinahabogang bahin sa taas nga patag sa kabukiran, apan kini dili na makita sa dihang ang usa mopadayon ngadto sa H paingon sa Gulpo sa ʽAqaba. Ang modernong Tafileh, mga 30 km (19 mi) sa H sa Patayng Dagat (sa Asin), adunay dagkong luna sa kaolibohan, bisan tuod nga kini tungod gayod sa tubig nga miagos gikan sa walo ka maayong tuboran, mga 28 sm (11 pul.) lamang nga ulan ang naipon kada tuig.

Bisan tuod gamay ra ang tabunok nga yuta, kining gansangon nga bukirong rehiyon may bililhong mga deposito nga tumbaga ug puthaw; ang pagmina ug ang pagtunaw aron malunsay ang gimina gihimo sa palibot sa modernong Feinan, mga 48 km (30 mi) sa H sa Patayng Dagat. May ebidensiya usab nga dihay dakong karaan nga lasang sa kahoyng aguho.

Uyon sa gihisgotan, si Moises, sa dihang nagpadala ug mga mensahero ngadto sa hari sa Edom, naghisgot sa nahimutangan sa mga Israelinhon didto sa Kades-barnea ingong anaa sa “kinatumyan sa imong teritoryo,” ug sa dihang mihangyo alang sa usa ka malinawong pag-agi sa teritoryo sa Edom, si Moises naghisgot sa ilang kaumahan, kaparasan, ug mga atabay.​—Num 20:14-17.

Estratehikong Posisyon. Si Moises nangayog pagtugot alang sa Israel nga makapanaw “sa dalan sa hari” agi sa Edom. (Num 20:17) Kini nga dalan, kasagarang gitawag nga Dakong Dalan sa Hari, lagmit nagsukad sa Gulpo sa ʽAqaba hangtod sa Damasco sa Sirya, subay sa kilid sa kapatagan ibabaw sa habog nga mga bukid nga naglumbay sa S nga bahin sa Araba sa dihang motabok agi sa Edom. Ubay niini makaplagan ang dagkong  mga siyudad sa Edom. (Gen 36:33; 2Ha 14:7) May ruta usab paingon sa S gikan sa Negeb agi sa Maʽan sa kilid sa Desyerto sa Arabia ug konektado sa laing ruta nga paingon sa A ug sa H. Dinhi niini nga mga dalan moagi ang daghang kargamento gikan sa Ehipto, Arabia, Sirya, ug Mesopotamia. Ang mga bayad nga gikolekta gikan sa mga panon sa kamelyo o asno nga moagi sa mga dalan lagmit gayod nga nakaamot ug dako sa bahandi sa Edom. Ang lapoy nga mga magpapanaw sa desyerto lagmit nga nagbayad usab alang sa pagkaon ug kasak-an pag-abot sa Edom.

Ang titip nga bakilid, o pangpang sa patag ibabaw sa bukid, nga atbang sa Araba nagtaganag pangunang salipdanan ug malig-ong proteksiyon sa Edom gikan niana nga direksiyon. Ang lawom nga dal-og sa bul-oganang walog sa Zered nakapugong sa pagsulong gikan sa Moab. (Apan, matikdi ang Am 2:1.) Ang lumbay sa mga kuta nga nag-atubang sa desyerto sa mas daling atakehon nga S, nagtaganag depensa batok sa mga Midianhon ug uban pang tigbalhinbalhin nga mga tribo. Dugang pa, ang mga kal-ang sa mga bukid ug sa mga patag ibabaw sa bukid sagad nga adunay dili makatkat nga pulang mga pangpang nga sandstone sa matag kilid nga nahimong dili matabok nga mga lugot. Tungod niini ang tagna ni Jehova pinaagi kang Jeremias naghisgot sa mga Edomhanon nga masaligong “nagpuyo sa mga tagoanan sa pangpang, nga naghupot sa kahitas-an sa bungtod,” ug sama sa usa ka agila diha sa salag niini.​—Jer 49:​7, 16.

Ang Katawhan sa Edom. Ang mga Edomhanon ingong mga kaliwat ni Esau sa panguna maoy usa ka Semitikanhong rasa, apan tatawng may kagikang Hamitikanhon. Kini tungod kay duha sa mga asawa ni Esau naggikan sa Hamitikanhong banay sa mga Canaanhon (Hitihanon ug Hivihanon); usa lamang ka asawa nga ginganlan ang may dugong Semitikanhon, pinaagi sa anak nga lalaki ni Abraham nga si Ismael. (Gen 36:​2, 3) Kon, ingon sa gituohan sa pipila ka eskolar, ang ngalang Horihanon nagkahulogan lamang nga “tigpuyo sa langob,” ang Hivihanong asawa ni Esau nga si Oholibama, ang anak nga babaye ni Anah, lagmit naggikan sa mga Horihanon nga nagpuyo sa Seir. (Itandi ang Gen 36:​2, 20, 24, 25.) Bisan pa niana, ang mga Edomhanon, sama sa mga kaliwat ni Lot nga mga Moabihanon ug mga Ammonhanon (matikdi ang Dan 11:41), maoy kadugo sa mga Israelinhon ug sa sinugdan sila nagtuman usab sa pagtuli. (Jer 9:​25, 26; itandi ang Eze 32:29.) Gitawag sila ni Jehova nga “mga igsoon” sa Israel, ug ang mga katungod sa mga Edomhanon sa yuta kinahanglang dili lapason sa mga Israelinhon nga nagpanaw agi sa kamingawan, sanglit si Jehova naghatag sa mga kaliwat ni Edom sa Bukid sa Seir ingong panag-iya.​—Deu 2:1-8.

Sa sinugdan gihimong mga teritoryo nga gipangulohan sa mga sultan, ang mga tribo sa Edom sa ulahi giorganisar ubos sa usa ka gingharian. Ang  harianong linya sa pagpuli sa trono nagpakita nga ang mga hari naggikan sa lainlaing tribo o sa mga teritoryo nga gipangulohan sa mga sultan, busa ang pagpanunod sa trono dili pinasukad sa linya sa banay. (Gen 36:15-19, 31-43) Giisip sa pipila ka kritiko nga ang paghisgot sa Genesis 36:31 sa mga magmamandong Edomhanon ingong “ang mga hari nga naghari sa yuta sa Edom sa wala pay hari nga naghari sa mga anak sa Israel” maoy sayop o gisal-ot lamang sa ulahi. Apan, dili ingon niana ang nahitabo sanglit si Moises, ang nagrekord sa Genesis, dayag nga nasayod na sa saad sa Diyos ngadto kang Jacob (Israel) nga ang ‘mga hari mogula gikan sa iyang balat-ang.’ (Gen 35:11) Si Moises mismo mitagna nga ang Israel sa kataposan makabaton ug hari.​—Deu 28:36.

Ang Gregong Septuagint may gidugang sa Job 42:17 nga nagpaila kang Job nga mao si Jobab, ang Edomhanong hari sa Genesis 36:33. Apan, si Job maoy gikan sa yuta sa Uz, usa ka ngalan nga unang gingalan ngadto sa usa ka tribo nga Aramaeanhon ug gingalan pag-usab sa kaliwat ni Nahor nga Aramaeanhon. (Job 1:1; itandi ang Gen 10:23; 22:​20, 21.) Ang Lamentaciones 4:21 naghisgot kang Edom ingong “nagpuyo sa yuta sa Uz,” apan kini nga teksto, nga gisulat daghang siglo human sa panahong lagmit nabuhi si Job, wala mag-ingon nga ang Uz mao ra ang Edom, ilabina nga sa Jeremias 25:​20, 21, ‘ang mga hari sa yuta sa Uz’ maoy lahi sa Edom. Ang teksto lagmit nagpakita hinuon nga midako pa ang dominyo sa Edom.​—Tan-awa ang UZ Num. 4.

Malagmit nga ang usa sa tulo ka “higala” nga miduaw ug misaway kang Job sa iyang pagkasakit maoy usa ka Edomhanon, nga mao, si Elipaz nga Temanhon. (Job 2:11; itandi ang Gen 36:​11, 34.) Ang Teman gipaila sa Jeremias 49:7 ingong sentro sa Edomhanong kaalam, ug ang kanunayng pakigkontak ug komunikasyon sa mga Edomhanon sa mga magpapanaw nga gikan sa Sidlakan lagmit nakaamot sa ilang kabantog sa kaalam.

Gikan sa Pagpanggula Hangtod sa Kataposan sa Kasaysayan sa Juda. Ang kalaglagan sa kasundalohan ni Paraon ug ang milagrosong kaluwasan sa Israel sa Pulang Dagat nakaapekto sa Edom, ingon man sa tanang rehiyon sa Canaan ug sa palibot niini. (Ex 15:​14, 15) Sa kamingawan sa Peninsula sa Sinai, ang unang pagpakiggubat batok sa Israel naggikan sa halayong Edomhanong tribo, ang mga Amalekanhon, nga usa ka tinubdan sa kasamok sa Israel sa tibuok nilang kasaysayan. (Ex 17:8-16; itandi ang Gen 36:​12, 16; tan-awa ang AMALEK, AMALEKANHON.) Sa kataposan sa yugto sa paglatagaw, ang matinahorong hangyo ni Moises alang sa panalipod sa paglatas sa Dakong Dalan sa Hari agi sa Edom gidumilian, ug ang wala hinganli nga hari sa Edom nagtigom ug kusganong pundok sa kasundalohan aron babagan ang pagsulod sa mga Israelinhon. (Num 20:14-21) Busa, human sa kamatayon ni Aaron didto sa Bukid sa Hor duol sa utlanan sa Edom (Num 20:22-29), ang Israel namidpid sa kinapusoran sa Edom, nagkampo duol sa bul-oganang walog sa Zered, ug human niana mipanaw sa A saylo sa sidlakang utlanan sa Moab.​—Num 21:​4, 10-13; Huk 11:18; itandi ang Deu 2:26-29.

Sa balaknong panalangin nga gipahayag ni Moises sa Israel sa wala pa siya mamatay, iyang gihubit si Jehova nga Diyos nga ‘naggikan sa Sinai,’ nga ‘mikidlap gikan sa Seir [Edom],’ ug ‘midan-ag gikan sa kabukiran sa Paran.’ Ang susama nga paghubit makaplagan diha sa awit ni Barak ug Debora ug sa tagna ni Habacuc. (Deu 33:2; Huk 5:​4, 5; Hab 3:​3, 4) Busa kining matagnaon nga paghulagway nag-andam sa arena, o teatro, nga niana si Jehova nagpadayag sa iyang kaugalingon ngadto sa iyang bag-ong naporma nga nasod, nga nagbanwag kanila sama sa kidlap sa kahayag nga nagsidlak ibabaw sa mga tumoy sa kabukiran.

Ang Israel gisugo nga dili masilag sa usa ka Edomhanon, ‘kay siya iyang igsoon.’ (Deu 23:​7, 8) Bisan pa niana, dili lamang ang agresibong tribo sa mga Amalekanhon, kondili ang Edom sa katibuk-an nakigbatok sa Israel. Si Saul nagmalamposon sa pagpakiggubat kanila. (1Sa 14:​47, 48) Hinunoa, gitudlo ni Saul ang usa ka Edomhanon nga si Doeg ingong pangulo sa iyang mga magbalantay sa kahayopan, ug kining tawhana nahimong impormer ni Saul batok kang David. Sa dihang ang mga tawo ni Saul nagdumili sa pag-atake sa mga saserdote sa Nob, si Saul migamit kang Doeg sa paghimo sa pinakyaw nga pagpatay.​—1Sa 21:7; 22:9-18.

Si David, ingong hari, nakahimog dakong kadaogan batok sa mga Edomhanon didto sa Walog sa Asin. (2Sa 8:13; tan-awa ang ASIN, WALOG SA.) Bisan wala isulti kon unsay nakaingon sa gubat, walay duhaduha nga ang pagsulong sa mga Edomhanon maoy hinungdan niini, tingali tungod kay ang mga Edomhanon nagtuo nga ang mga pagsulong ni David sa Sirya naghimo sa habagatang bahin sa iyang gingharian nga daling atakehon. Sa 1 Cronicas 18:12 ug sa superskripsiyon sa Salmo 60, si Abisai ug Joab gihubit nga maoy nagsakop sa mga Edomhanon. Sanglit si David mao ang pangulong komandante ug si Joab mao ang iyang pangunang heneral, samtang si Abisai maoy komandante sa dibisyon ubos ni Joab, masabtan kon nganong ang mga asoy magkalahi sa paghatag ug pasidungog sa kadaogan, depende sa punto-debistang gihuptan, sama sa kahimtang sa modernong mga panahon. Sa susama ang magkalahing gidaghanon nga giasoy niini nga mga teksto maoy lagmit tungod sa  partikular nga panglantaw sa nag-asoy bahin sa lainlaing aspekto o mga kalihokan sa gubat. (Itandi ang 1Ha 11:​15, 16.) Hinunoa, si David nagbutang ug mga garison sa kasundalohang Israelinhon sa tibuok Edom, ug ang nahibiling katawhan sa Edom nahimong sakop sa Israel. (2Sa 8:14; 1Cr 18:13) Niadtong panahona ang “yugo” ni Jacob nahimong pabug-at sa liog ni Edom (Esau).​—Gen 27:40; itandi ang Num 24:18.

Si Solomon, kinsa nagminyo ug Edomhanong mga babaye (1Ha 11:1), nagpahimulos sa paggahom sa Israel sa Edomhanong mga siyudad daplin sa baybayon sa Pulang Dagat, ang Elot (Elat) ug Ezion-geber, aron tukoron ang negosyo sa pagpanghimog mga barko. (1Ha 9:26; 2Cr 8:​17, 18) Ang nagkadiyutay nga gidaghanon sa mga kalalakin-an sa Edom wala makatangtang sa yugo sa Israel, bisan pag ang usa nga nakaikyas nga may dugong harianon, si Hadad, nanguna sa usa ka kalihokan sa pagsukol.​—1Ha 11:14-22.

Dili matino kon nagpadayon ba kini nga kahimtang sulod sa tibuok nga siglo human sa unang pagsakop ni David. Ang pag-atake sa “mga anak sa Ammon, ug Moab ug sa bukirong rehiyon sa Seir [Edom]” (2Cr 20:​1, 2, 10, 22) basin nahitabo sa wala pa ang hiniusang pagsulong sa mga Judeanhon, Israelinhon, ug Edomhanong kasundalohan batok sa Moab. (2Ha 3:5-9; tan-awa ang MOAB, MOABIHANON.) Ang Edom lagmit nga nahimong bahin niining duha ka tinagutlong alyansa, nga unang nakig-away sa usa ka kiliran ug unya sa laing kiliran. Giingon usab nga sa usa ka panahon sa paghari ni Jehosapat ang Edom walay hari; ang yuta gimandoan sa usa ka luyoluyo, kinsa dayag nga may tulubagon sa Judeanhong trono, busa ang Juda makaadto sa Gulpo sa ʽAqaba ug sa pantalan o mga pantalan niini nga walay kababagan. (1Ha 22:​47, 48) Mahitungod sa pagsulong batok sa Moab, ang gitagnang pagbaha sa kanhi mala nga bul-oganang walog diin nagkampo ang nag-alyansa nga kasundalohan lagmit nahitabo tungod sa usa ka kusog nga bagyo diha sa desyerto sa mas habog nga patag ibabaw sa bukid. Ang maong mga bagyo sa modernong mga panahon makapatunghag mga bul-og sa tubig nga mobuhagay ngadto sa mga lugot paingon sa Araba. O ang tubig lagmit nga mitungha tungod lamang sa milagro.​—2Ha 3:16-23.

Ang Edom mialsa ug nagtangtang sa Judeanhong yugo sa panahon sa paghari sa anak nga lalaki ni Jehosapat nga si Jehoram ug nagtukod pag-usab sa kaugalingon niining monarkiya. Bisan ug si Jehoram nakadaog sa pagpakiggubat batok kanila, ang mga Edomhanon nagpadayon sa pag-alsa. (2Ha 8:20-22; 2Cr 21:8-10) Sa unang katunga sa paghari ni Amazias (858-830 W.K.P.), ang Walog sa Asin mao na usab ang dapit diin napildi ang kasundalohan sa Edom, ug nailog ni Amazias ang dakong Edomhanong siyudad sa Sela, hinunoa, siya nalit-agan sa pagsimba sa walay gahom nga bakak nga mga diyos sa Edom. (2Ha 14:7; 2Cr 25:11-20) Ang iyang anak nga lalaki, si Uzzias (Azarias), nagpasig-uli sa Elat ubos sa Judeanhong gahom.​—2Ha 14:​21, 22.

Sa usa ka pagsulong batok sa Juda sa panahon sa paghari ni Ahaz (761-746 W.K.P.), gibalik sa Sirya ang pantalan sa Elat sa Pulang Dagat ngadto sa mga kamot sa Edom. (2Ha 16:​5, 6) Ang mga Edomhanon, nga nahigawas sa dominyo sa Juda, miduyog sa ubang kanasoran lakip sa Asirya sa mga pagsulong batok sa Juda.​—2Cr 28:16-20; itandi ang Sal 83:4-8.

Walay sinulat nga mga rekord nga nakaplagan gikan sa Edomhanong mga tinubdan. Apan, ang sekular nga mga rekord sa ubang nasod naghisgot bahin kanila. Usa ka Ehiptohanong papiro nga giisip nga naglungtad sa ikaduhang milenyo W.K.P. naghisgot sa mga tribong Bedouin gikan sa Edom nga misulod sa rehiyon sa Delta aron mangita ug sibsibanan sa ilang mga baka. Ang mga Paraon nga si Merneptah ug Ramses III nangangkon nga sila migahom sa Edom, sama sa Asiryanhong monarko nga si Adad-nirari III. Sa usa ka panahon human niining ulahing hari, si Tiglat-pileser III (usa ka katalirongan ni Ahaz) nanghambog nga nakadawat ug tributo gikan kang “Kaushmalaku sa Edom,” samtang si Esar-hadon, ang manununod ni Senakerib, nagtala kang “Qaushgabri” ingong usa ka Edomhanong basalyo nga hari.​—Ancient Near Eastern Texts, giedit ni J. Pritchard, 1974, pp. 282, 291.

Ang Edom Diha sa Tagna. Sukad pa sa pagmando ni Haring Uzzias, ang mga manalagnang si Joel ug Amos nagpahayag na sa positibong paghukom ni Jehova sa Edom tungod sa iyang gipakitang walay puas nga kasuko batok sa Israel pinaagi sa walay kokaluoy nga paggamit sa espada. (Am 1:​6, 11, 12) Ang Edom, tungod sa mabangis nga pagpakigbatok sa gipakigsaaran nga katawhan ni Jehova, nawad-an sa katungod sa yuta nga iyang gipanag-iya pinaagi sa sugo sa Diyos. (Joe 3:19; Am 9:​11, 12) Gitino sa mga Edomhanon ang ilang kalaglagan sa dihang ang mga Babilonyanhon nagsakop sa Juda ug Jerusalem niadtong 607 W.K.P. Ang kasilag sa mga Edomhanon tatawng napadayag sa dihang sila naghulhog sa mga manggugun-ob sa Jerusalem (Sal 137:7), nalipay sa daotang gidangatan sa Juda, ug tungod sa ilang pagdumot ug tinguha nga makapanimalos gitugyan nila ang mga nakaikyas nga Judeanhon aron pamatyon sa mga Babilonyanhon. Sila miduyog sa ubang silingan nga mga katawhan sa pag-agaw sa yuta, ug  sila naglaraw sa pag-ilog sa biniyaang nasod sa Juda ug Israel, nga namulong nga mapasigarbohon batok kang Jehova. Tungod niini, gisugo ni Jehova ang iyang mga manalagnang si Jeremias, Ezequiel, ug Abdias sa pagpahibalo sa Edom nga daklit lamang ang paglipay niini ug ang nahitabo sa Juda maagoman usab sa Edom. (Lam 4:​21, 22; Eze 25:12-14; 35:1-15; 36:3-5; Abd 1-16) Sumala sa naunang gitagna ni manalagnang Isaias, ang tiggamit ug espadang mga Edomhanon mailalom sa kaugalingong espada sa hustisya ug paghukom ni Jehova, ang tanang matang, dagko ug gagmay, mahimong samag gihalad nga mga hayop nga gitugyan sa kalaglagan.​—Isa 34:5-8.

Ang Edom mahisama sa Sodoma ug Gomora, dili na pagapuy-an sa tanang panahon. (Jer 49:7-22; itandi ang Isa 34:9-15.) Angay sa kasilag ni Jehova, ang Edom pagatawgong “ang teritoryo sa pagkadaotan” ug “ang katawhan nga mahukmanong gisaway ni Jehova hangtod sa panahong walay tino.” (Mal 1:1-5) Busa ang Edom dayag nga naglarawan sa matig-ang mga kaaway sa gipakigsaaran nga katawhan sa Diyos diha sa Isaias 63:1-6, diin ang Manggugubat sa Diyos nga may mga besting namantsahan sa dugo kinsa nagtamaktamak sa pug-anan sa bino sa panimalos sa Diyos haom nga gihubit ingong naggikan sa Edom (nga nagkahulogang “Pula”) ug gikan sa labing prominenteng Edomhanon nga siyudad sa Bozra (lagmit nga mihimog gamayng kausaban sa Hebreohanong pulong nga ba·tsirʹ, nga nagkahulogang “pagpamupo sa ubas”).​—Itandi ang Pin 14:14-20; 19:11-16.

Ulahing Kasaysayan ug Pagkahanaw. Ang hari sa Edom gipasidan-an pinaagi sa manalagna ni Jehova nga si Jeremias sa pagbutang sa iyang liog ilalom sa yugo ni Nabucodonosor, ang hari sa Babilonya. (Jer 27:1-7) Wala irekord kon unsa ang aktuwal nga gihimo sa mga Edomhanon maylabot niini. Hinunoa, human sa kalaglagan sa Jerusalem niadtong 607 W.K.P., ang pipila ka destiyero nga Judeanhon temporaryo nga midangop sa Edom. Unya, human mobiya ang Babilonyanhong kasundalohan, kini nga mga kagiw mibalik sa ilang yuta ug sa kataposan mikalagiw ngadto sa Ehipto. (Jer 40:​11, 12; 43:5-7) Sa dili madugay moabot ang panahon nga ang Edom bug-os paimnon gikan sa kopa sa kapungot ni Jehova. (Jer 25:15-17, 21) Kini nahitabo sa tungatunga sa ikaunom nga siglo W.K.P., ubos sa Babilonyanhong hari nga si Nabonido. Sumala kang C. J. Gadd, usa ka eskolar sa Babilonyanhong kasaysayan ug literatura, ang kasundalohan ni Nabonido nga nagsakop sa Edom ug Tema naglakip ug mga sundalong Hudiyo. Nagkomento bahin niini, si John Lindsay misulat: “Busa, labing menos sa usa ka bahin, ang mga pulong sa manalagna natuman sa dihang siya misulat bahin kang Yahweh nga nag-ingon ‘Ako manimalos sa Edom pinaagi sa kamot sa akong katawhang Israel’ (Ezeq. 25.14). Adunay dili-bug-os nga katumanan usab ang mga pulong ni Abdias kinsa nag-ingon nga ang mga ‘kaalyado’, ‘kaabin’, ‘sinaligang mga higala’ sa Edom ‘manglimbong’, ‘modaog batok’ ug ‘maglit-ag’ kanila. Dinhi atong makita ang paghisgot sa mga Babilonyanhon nga, bisan tuod sa mga adlaw ni Nabucodonosor sila kinabubut-ong nagtugot kanila nga makabaton ug bahin sa kapildihan sa Juda, apan ilalom ni Nabonido sila bug-os nga nagsumpo sa mga ambisyon labot sa komersiyo ug patigayon sa Edom (itandi ang Abd. 1 ug 7).”​—Palestine Exploration Quarterly, London, 1976, p. 39.

Ang basahon ni Malaquias, nga gisulat mga 100 ka tuig human sa pagsulong ni Nabonido sa Edom, nag-asoy nga ang Diyos naghimo na sa ‘mga bukid sa Edom nga usa ka awaaw ug ang iyang panulondon gihatag sa mga iro nga ihalas sa kamingawan.’ (Mal 1:3) Ang mga Edomhanon naglaom sa pagbalik ug sa pagtukod pag-usab sa ilang nagun-ob nga mga dapit, apan dili sila magmalamposon.​—Mal 1:4.

Sa ikaupat nga siglo W.K.P. ang mga Nabataeanhon mao ang nanimuyo sa teritoryo sa Edom, ug ang mga Edomhanon wala na gayod makabalik. Hinunoa, sila namuyo sa Negeb sa H sa Juda. Ang mga Edomhanon mibalhin ngadto A sa Hebron, ug sa kataposan ang habagatang bahin sa Juda gitawag nga Idumea. Sumala kang Josephus, si John Hyrcanus I nagsakop kanila tali sa mga 130 ug 120 W.K.P. ug nagpugos kanila sa pagdawat sa Judaismo. (Jewish Antiquities, XIII, 257, 258 [ix, 1]; XV, 253, 254 [vii, 9]) Human niadto sila sa ngadtongadto nahimong bahin sa mga Hudiyo, ug human sa paglaglag sa Jerusalem pinaagi sa Roma niadtong 70 K.P., sila wala na maglungtad ingong usa ka katawhan.​—Abd 10, 18; tan-awa ang IDUMEA.