Elam
1. Usa sa lima ka anak nga lalaki ni Sem nga kanila naggikan ang “mga banay, sumala sa ilang mga pinulongan, diha sa ilang mga yuta, sumala sa ilang mga nasod.” (Gen 10:22, 31; 1Cr 1:17) Ang mga ngalan sa mga anak nga lalaki ni Elam wala ipaila; apan, ang iyang ngalan nagtumong sa usa ka katawhan ug sa usa ka rehiyon sa HS nga utlanan sa Mesopotamia.
Sa kasaysayan, ang ngalang Elam gipadapat sa usa ka dapit nga karon gitawag ug Khuzestan sa HK sa Iran. Naglakip kini sa tabunok nga patag sa
sidlakang bahin sa ubos nga Walog sa Tigris, nga gitubigan sa mga suba sa Karun ug Karkheh, ug dayag nga miabot ngadto sa bukirong mga rehiyon nga maoy utlanan niini nga patag sa A ug sa S, bisan tuod nga dili kaayo tino kining duha ka utlanan. Usa ka rehiyon nga gitawag ug Anshan ang gituohan nga nahimutang niining bukirong mga rehiyon ug gipakita diha sa mga inskripsiyon ingong bahin sa Elam sukad pa sa unang panahon. Busa, ang Elam nga nahimutang sa kinalay-an nga bahin sa sidlakang tumoy sa Fertile Crescent daw anaa sa utlanan, ingong usa sa mga rehiyon diin ang teritoryo gipuy-an ug bug-os nga gigamhan sa Semitikanhong mga rasa nga nasagolan sa mga rasa nga naggikan sa ubang mga anak ni Noe, ilabina sa Japetikanhong linya sa kaliwat.Ang yuta sa Elam gitawag ug elamtu sa mga Asiryanhon ug mga Babilonyanhon ug Elymais sa klasikal nga Gregong mga magsusulat, kinsa usahay nagtawag usab niana nga “Susiana” subay sa ngalan sa siyudad nga Susa, o Susan, nga sa usa ka panahon dayag nga mao ang kaulohan sa Elam. Ilalom sa Imperyo sa Persia, ang Susa (Susan) maoy usa ka harianong siyudad. (Neh 1:1; Est 1:2) Nahimutang kini sa mga ruta sa negosyo nga nagpaingon sa HS ug hangtod usab sa patag ibabaw sa bukid sa Iran. Ang mga paningkamot sa pagkontrolar niini nga mga ruta naghimo sa Elam nga tumong sa kanunayng pagsulong sa mga magmamando sa Asirya ug Babilonya.
Pinulongan. Sa paghisgot sa Elam, ang mga reperensiya sa katibuk-an nangangkon nga ang magsusulat sa Genesis nagtala sa Elam ubos kang Sem pinasukad sa politika o sa geograpiya sanglit, matod nila, ang katawhan sa Elam dili mga Semitikanhon. Kini nga panglantaw ilang gipasukad sa pangangkon nga ang pinulongan sa mga Elamihanon dili Semitikanhon. Apan, ang pagsusi nagpadayag nga ang kinaunahan nga mga inskripsiyon nga nakaplagan sa geograpikanhong rehiyon nga gitawag ug Elam maoy “mga talaan lamang sa mga butang nga mahulagwayong gitala diha sa mga papan nga kulonon nga may mga numero sa matag usa tapad niini, nga gipaila sa yanong sistema sa mga badlis, sirkulo ug katungang mga sirkulo . . . ang mga kaundan niini sa maong panahon maoy bug-os ekonomikanhon o administratibo.” (Semitic Writing, ni G. R. Driver, London, 1976, pp. 2, 3) Kini nga mga inskripsiyon makataronganong tawgon nga “Elamihanon” tungod lamang kay kini nakaplagan sa teritoryo sa Elam.
Busa, ang gibug-aton sa argumento niadtong misupak sa paglakip sa Elam taliwala sa Semitikanhong katawhan bug-os nga nag-agad sa ulahing mga inskripsiyon nga cuneiform, nga gipetsahan sulod sa ikaduhang milenyo W.K.P., maingon man diha sa Behistun nga monyumento (sa ikaunom nga siglo W.K.P.), nga naundan ug susamang mga teksto diha sa Karaang Persianhon, Akadianhon, ug “Elamihanon.” Ang mga inskripsiyon nga cuneiform nga gituohang iya sa mga Elamihanon gikaingon nga maoy pinulongan nga agglutinative o kinombinar (diin ang lintunganayng mga pulong gikombinar aron mahimong usa ka pulong, sa ingon gipalahi gikan sa pinulongan nga inflectional o mausab-usab ang porma). Ang mga nagtuon sa pinulongan wala molampos sa paglangkit niining “Elamihanon” nga pinulongan ngadto sa lain pang nailhan nga pinulongan.
Sa pagtimbangtimbang sa nahisgotang impormasyon, angayng hinumdoman gayod nga ang geograpikanhong rehiyon diin sa ulahi didto mipuyo ang mga kaliwat ni Elam mahimong giokupar usab sa ubang katawhan sa wala pa o bisan sa panahon nga nanimuyo na didto ang mga Elamihanon, sama sa unang dili-Semitikanhong mga Sumerianhon nga nanimuyo sa Babilonya. Ang Encyclopædia Britannica (1959, Tomo 8, p. 118) nag-ingon: “Ang tibuok nasod [gitawag ug Elam] giokupar sa nagkalainlaing tribo, nga ang kadaghanan nagsultig agglutinative nga mga diyalekto, bisan tuod nga ang kasadpang mga distrito giokupar sa mga Semihanon.”—Italiko amoa; MAPA ug TSART, Tomo 1, p. 329.
Ang mga inskripsiyon nga cuneiform nga nakaplagan sa rehiyon sa Elam wala magpamatuod nga ang tinuod nga mga Elamihanon sa orihinal maoy dili-Semitikanhon. Kini makita gikan sa daghang karaang mga pananglitan sa kasaysayan nga ikasitar bahin sa katawhan nga misagop ug pinulongan nga dili ilaha tungod sa pagdominar o pagsulod sa mga langyaw. Adunay mga pananglitan usab sa karaang katawhan nga dungang naggamit sa laing pinulongan uban sa ilang kaugalingong pinulongan tungod sa komersiyal ug internasyonal nga mga katuyoan, sama sa Aramaiko nga nahimong komong pinulongan nga gigamit sa daghang katawhan. Ang “mga Hitihanon” sa Karatepe misulat ug mga inskripsiyon sa duha ka pinulongan (lagmit sa ikawalong siglo W.K.P.) sa “Hitihanon” nga hieroglyphic ug sa karaang Fenicianhon. Mga 30,000 ka papan nga kulonon sa panahon ni Haring Dario I sa Persia ang nakaplagan didto sa Persepolis, usa ka harianong siyudad sa Persia. Kini sa panguna gisulat diha sa pinulongan nga gitawag ug “Elamihanon.” Bisan pa niana ang Persepolis dili matawag nga usa ka Elamihanong siyudad.
Dugang nagpakita nga dili maalamon ang paghunahuna nga ang talaan sa mga nasod diha sa Genesis kapitulo 10 maoy bug-os nga geograpikanhon, ug dili sa pagkatinuod sumala sa kagikan, mao ang ebidensiya diha sa pormang mga eskultora nga gikulit alang sa Elamihanong mga hari ug gipetsahan sa mga arkeologo balik pa sa panahon ni Sargon I (kansang pagmando ilang gipetsahan sa ulahing bahin sa ikatulong milenyo). Kini nga mga eskultora dili lamang nagpakita sa pormang tipikal nga mga larawang Akadianhon (Semitikanhon nga Asiro-Babilonyanhon) kondili nagpakita usab ug Akadianhong mga inskripsiyon.—The Illustrated Bible Dictionary, giedit ni J. D. Douglas, 1980, Tomo 1, p. 433.
Kasaysayan. Ang unang paghisgot sa Bibliya sa Elam ingong nasod maoy sa panahon ni Abraham (2018-1843 W.K.P.) sa dihang si Kedorlaomer nga “hari sa Elam” miasdang kauban sa magkaalyadong mga hari batok sa Canaanhong magkaabin nga mga hari didto sa rehiyon sa Patayng Dagat. (Gen 14:1-3) Si Kedorlaomer gipakita ingong pangulo sa panag-alyansa ug nakabaton ug gahom ibabaw sa Canaanhong mga hari, nga niadtong higayona iyang gipahamtangan ug silot. (Gen 14:4-17) Ang maong pagpakiggubat, nga nagkinahanglan ug idabuweltang panaw nga tingali 3,200 km (2,000 mi), dili talagsaon alang sa mga hari sa Mesopotamia bisan nianang karaan nga panahon. Ang sekular nga kasaysayan nagpamatuod nga sa sayong bahin sa ikaduhang milenyo W.K.P. dihay yugto sa Elamihanong pagmando sa rehiyon sa Mesopotamia. Ang Elamihanong opisyal nga ginganlan ug Kudur-Mabuk kinsa malamposong miokupar sa prominenteng siyudad sa Larsa (ubay sa Euprates sa amihanan sa Ur) nagtudlo sa iyang anak nga lalaki nga si Warad-Sin ingong hari didto. Mamatikdan nga ang Warad-Sin ug Rim-Sin (igsoong lalaki ni Warad-Sin nga mipuli kaniya ingong hari) maoy pulos Semitikanhon nga mga ngalan, nga dugang nagpamatuod nga ang Elam maoy Semitikanhon.
Kining yugtoa sa Elamihanong pagmando sa Babilonya naputol ug nahunong pinaagi ni Hammurabi, ug human lamang sa ulahing bahin sa ikaduhang milenyo W.K.P. nga nabuntog sa Elam ang Babilonya ug nakahupot pag-usab sa gahom sulod sa pipila ka siglo. Gituohan nga niining panahona ang bantayog nga gisulatan sa iladong Kodigo ni Hammurabi gidala gikan sa Babilonya ngadto sa Susa, diin nadiskobrehan kini sa modernong mga arkeologo.
Ang gahom sa Elam nakunhoran na usab pinaagi ni Nabucodonosor I (dili ang Nabucodonosor kinsa, sa ubay-ubayng siglo sa ulahi, naglaglag sa Jerusalem), apan kini padayong nalangkit sa pakigbisogay sa gahom tali sa Asirya ug Babilonya hangtod nga sa kataposan ang kasundalohan sa mga Elamihanon napildi sa mga emperador sa Asirya nga si Senakerib ug Ashurbanipal (Asenapar), nga nagbalhin sa pipila ka katawhan niini ngadto sa mga siyudad sa Samaria (Esd 4:8-10), ug ang Israelinhong mga binihag gidestiyero sa Elam. (Isa 11:11) Ang mga inskripsiyon sa Asiryanhong mga emperador tatawng naghubit niining pagsakop sa Elam.
Human mapukan ang Imperyo sa Asirya, ang Elam mopatim-aw nga nailalom sa Japetikanhon (Aryanhon) nga pagkontrolar. Ang mga Medianhon ug mga Persianhon gituohan nga mikaylap ngadto sa rehiyon sa patag ibabaw sa bukid sa Iran sa ubay-ubayng siglo nga mas sayo pa, ug ubos ni Cyaxares, ang mga Medianhon nakig-away kauban sa mga Babilonyanhon sa paglumpag sa Nineve nga kaulohan sa Asirya. Ang Daniel 8:2 daw nagpakita nga ang Elam human niadto nahimong distrito sa Babilonya. Bisan unsa man ang dihadihang mga epekto nganha sa Elam gumikan sa pagkalumpag sa Asirya, ang mga Persianhon dayag nga milampos sa pag-ilog sa rehiyon nga gitawag ug Anshan gikan sa Elam, sanglit ang tanang Persianhong mga magmamando nga sila si Teispes, Ciro I, Cambyses, ug Ciro II gitawag man sa titulong “Hari sa Anshan.” Bisag giisip sa pipila nga ang pagsakop sa Anshan maoy katumanan sa tagna ni Jeremias labot sa Elam (Jer 49:34-39), ang kadaghanang eskolar nagpetsa sa pagsakop sa Anshan pinaagi ni Teispes sa daghang katuigan una pa ipahayag ang tagna niadtong mga 617 W.K.P.
Ang pasidaan ni Isaias sa Isaias 22:4-6 nagtagna nga ang mga magpapana sa Elam mahilakip niadtong moatake sa Juda ug Jerusalem. Ang mga Elamihanon gitagna usab nga mahiusa sa Media sa pagpangagaw sa Babilonya (539 W.K.P.), ang Media sa maong panahon maoy ubos sa pagmando sa Persianhon nga si Ciro II, nga “Hari sa Anshan.” (Isa 21:2) Busa ang mga Elamihanon nakaamot sa pagpagula sa Israel gikan sa pagkadestiyero, apan sanglit sila nahilinya nga kauban sa mga kaaway sa katawhan sa Diyos sa nagkalainlaing panahon, ang Elam duyog sa ubang mga nasod, paimnon sa kopa sa kapungot sa Diyos ug mokanaog sa Sheol sa takdang panahon.—Jer 25:17, 25-29; Eze 32:24.
Sa adlaw sa Pentekostes, 33 K.P., ang mga Elamihanon maoy lakip sa libolibong nakadungog sa mensahe nga gipahayag sa mga tinun-an diha sa pinulongan nga gigamit niadtong panahona sa Elam. (Buh 2:8, 9) Apan, ingong usa ka nasod ug katawhan sila sukad niadto nahanaw ingon sa gitagna sa Jeremias 49:34-39.
2. Usa ka Levihanong magbalantay-sa-ganghaan sa panahon sa paghari ni David ug usa ka anak nga lalaki ni Meselemias sa banay sa mga Korehanon.—1Cr 25:1; 26:1-3.
3. Usa ka anak nga lalaki ni Sasak ug pangulo sa tribo ni Benjamin.—1Cr 8:24, 25, 28.
Esd 2:1, 2, 7; Neh 7:12) ug sa ulahing panon sa 71 ka lalaki nga miuban kang Esdras. (Esd 8:7) Ang pipila sa iyang mga kaliwat maoy lakip niadtong miuyon sa pagpapahawa sa ilang langyawng mga asawa (Esd 10:19, 26), ug usa ka hawas gikan sa maong banay ang mipirma sa pakigsaad sa panahon ni Nehemias.—Neh 10:1, 14.
4. Katigulangan sa usa ka Israelinhong banay nga kaniya may 1,254 ka kaliwat nga namalik gikan sa Babilonya kauban ni Zorobabel (5. Usa ka tawo nga gitawag nga “laing Elam,” usa usab ka pangulo sa banay nga may samang gidaghanon sa mga kaliwat nga 1,254, nga miduyog sa pundok ni Zorobabel sa pagpauli ngadto sa Juda.—Esd 2:31; Neh 7:34.
6. Usa ka Levihanon nga presente sa dihang giinagurahan ni Nehemias ang paril sa Jerusalem.—Neh 12:27, 42.