[Kang (Iya ni) Het].

Usa ka katawhan nga naggikan kang Het, ang ikaduhang ginganlan nga anak nga lalaki ni Canaan. (Gen 10:15) Busa sila maoy Hamitikanhon ug kagikan.​—Gen 10:6.

Si Abraham may mga pagpakiglabot sa mga Hitihanon, kinsa nagpuyo sa Canaan sa dihang siya mibalhin didto. Gisaad ni Jehova nga ihatag sa binhi ni Abraham ang yuta sa Canaan, nga gipuy-an sa daghang nasod, lakip ang nasod sa mga Hitihanon. (Gen 15:​18-21) Apan, si Jehova miingon kang Abraham nga “ang kasaypanan sa mga Amorihanon [usa ka termino nga kasagarang gigamit alang sa mga nasod sa Canaan] wala pa mabug-os.” (Gen 15:16) Busa giila ni Abraham ang pagpanag-iya sa mga Hitihanon sa maong yuta, ug sa dihang ang iyang asawa nga si Sara namatay, siya mihangyo kang Epron nga anak nga lalaki ni Zohar nga Hitihanon nga paliton ang usa ka langob aron kalubngan kang Sara.​—Gen 23:​1-20.

Sa mga adlaw ni Josue, ang mga Hitihanon gihubit nga nagpuyo sa yuta nga mikobre sa usa ka luna “gikan sa kamingawan ug niini nga Lebanon hangtod sa dakong suba, ang suba sa Euprates, nga mao, ang tibuok yuta sa mga Hitihanon.” (Jos 1:4) Mopatim-aw nga sila nagpuyo sa kinadak-ang bahin sa bukirong mga rehiyon, nga naglakip sa Lebanon ug lagmit sa mga dapit sa Sirya.​—Num 13:29; Jos 11:3.

Nailalom sa Tunglo ni Noe. Sanglit ang mga Hitihanon kaliwat man ni Canaan sila nailalom sa tunglo nga gipahayag ni Noe kang Canaan, ug sa dihang gisakop sila sa Israel kadto maoy katumanan sa mga pulong ni Noe sa Genesis 9:25-27. Ang relihiyon sa mga Hitihanon maoy pagano, sa walay duhaduha usa ka pagsimba sa kinatawo sa lalaki, sama sa ubang Canaanhon nga mga relihiyon. Sa dihang ang apong lalaki ni Abraham nga si Esau nakigminyo sa Hitihanong mga babaye, kini nahimong “tinubdan sa kapaitan sa espiritu ni Isaac ug ni Rebeca,” ang amahan ug inahan ni Esau.​—Gen 26:​34, 35; 27:46.

Gihubit sa Diyos ang yuta nga giokupahan sa mga Hitihanon ug sa ubang mga nasod ingong “usa ka yuta nga nagaagay sa gatas ug dugos.” (Ex 3:8) Apan kini nga mga nasod nahimong daotan kaayo nga tungod sa ilang pagkaatua didto ang maong yuta nahugawan. (Lev 18:​25, 27) Gihatagan sa Diyos ang Israel ug daghang pasidaan bahin sa kapeligrohan sa pagpakig-uban kanila sa ilang dunot ug mahugawng mga batasan. Iyang gitala ang daghang imoralidad, gidid-an ang mga Israelinhon sa pagbuhat niini, ug dayon miingon: “Dili kamo maghugaw sa inyong kaugalingon pinaagi sa bisan unsa niining mga butanga, tungod kay pinaagi niining tanang butanga ang kanasoran [lakip ang mga Hitihanon] nga akong papahawaon gikan sa inyong atubangan naghugaw sa ilang kaugalingon.”​—Lev 18:1-30.

Gimando ang Kalaglagan. Ang mga Hitihanon maoy usa sa pito ka nasod nga gihisgotang gitakda nga itugyan sa kalaglagan. Kini nga mga nasod gihubit ingong “mas daghag-molupyo ug mas gamhanan” kay sa Israel. Busa ang pito ka nasod nianang panahona lagmit miabot nag kapin sa tulo ka milyon ka tawo, ug ang mga Hitihanon nga nahimutang sa ilang kampo sa kabukiran maoy usa ka lisod buntogon nga kaaway. (Deu 7:​1, 2) Ilang gipakita ang ilang pagdumot pinaagi sa pagtigom duyog sa ubang mga nasod sa Canaan aron makig-away sa Israel (nga gipangunahan ni Josue) sa pagkadungog nila sa balita nga mitabok sa Jordan ang Israel ug gilaglag ang mga siyudad sa Jerico ug Ai. (Jos 9:​1, 2; 24:11) Busa ang mga siyudad sa mga Hitihanon angay untang laglagon ug ang ilang mga molupyo puohon aron dili sila mahimong kapeligrohan sa pagkamaunongon sa Israel ngadto sa Diyos ug maoy makaingon nga ang Israel mawad-ag pabor sa Diyos. (Deu 20:16-18) Apan ang Israel wala motuman sa bug-os sa sugo sa Diyos. Sa dihang wala na si Josue, sa pagkadili-masinugtanon wala nila puoha kini nga mga nasod  nga nagpabiling daw usa ka tunok sa ilang kilid ug kanunayng nanghasi kanila.​—Num 33:​55, 56.

Ulahing Kasaysayan. Tungod kay ang Israel wala motuman sa Diyos pinaagi sa pagpuo sa Canaanhong mga nasod, ang Diyos nagpahayag: “Ako, sa baylo, miingon, ‘Dili ko sila abogon gikan sa inyong atubangan, ug sila mahimong lit-ag kaninyo, ug ang ilang mga diyos mahimong paon kaninyo.’” (Huk 2:3) Mopatim-aw nga kadtong mga Canaanhon nga nagpabilin taliwala sa Israel gipasagdan, ug sa pipila ka talagsaong kahimtang, gihatagan ug dungganong mga posisyon ug responsibilidad. Labot pa, mopatim-aw nga taliwala sa Canaanhong mga nasod, ang mga Hitihanon lamang ang nakahupot ug pagkaprominente ug kalig-on ingong usa ka nasod.​—1Ha 10:29; 2Ha 7:6.

Duha ka Hitihanon ang nalakip sa kasundalohan ni David, nga mao, si Ahimelek ug Urias, ug lagmit sila maoy mga opisyal. Si Urias maoy usa ka tawo nga matinguhaong modaog ang Israel batok sa mga kaaway niini, ug usa ka tawo nga mituman sa Balaod. Si David nakigdulog kang Bat-seba, ang asawa ni Urias, ug human niadto si Urias gibutang sa usa ka peligrosong puwesto sa gubat, diin siya namatay. Tungod niini, si David gisilotan sa Diyos.​—1Sa 26:6; 2Sa 11:​3, 4, 11, 15-17; 12:9-12.

Si Haring Solomon nagkuha ug mga tawo gikan sa mga Hitihanon alang sa pinugos nga trabaho ingong mga ulipon. (2Cr 8:​7, 8) Apan, ang iyang langyawng mga asawa, nga lakip kanila maoy Hitihanong mga babaye, nagpahinabo kang Solomon sa pagtalikod kang Jehova nga iyang Diyos. (1Ha 11:1-6) Gihisgotan sa Bibliya ang mga Hitihanon ingong may mga hari ug may katakos sa pagpakiggubat bisan sa panahon sa paghari ni Haring Jehoram sa Israel (mga 917-905 W.K.P.). (2Ha 7:6) Apan, ang gihimong pagpanakop sa mga Siryanhon, Asiryanhon, ug mga Babilonyanhon sa maong yuta dayag nga nagpukan sa gahom sa mga Hitihanon.

Human mapasig-uli ang Israel gikan sa pagkadestiyero niadtong 537 W.K.P., ang mga tawo sa Israel ug bisan gani ang pipila sa mga saserdote ug mga Levihanon nakigminyo sa mga babaye sa Canaanhong mga nasod ug gihatag ang ilang mga anak nga babaye ngadto sa Canaanhong mga lalaki, nga lakip niini mao ang mga Hitihanon. Supak kini sa balaod sa Diyos. Tungod niini, gibadlong sila ni Esdras, ug giawhag sila nga manumpa sa pagpapahawa sa ilang langyawng mga asawa.​—Esd 9:​1, 2; 10:​14, 16-19, 44.

Mahulagwayong Paggamit. Si Jehova, nga namulong pinaagi ni manalagnang Ezequiel, migamit sa terminong “Hitihanon” diha sa mahulagwayong diwa sa pagpamulong ngadto sa Jerusalem. Siya miingon: “Ang imong kagikan ug ang imong natawhan mao ang yuta sa mga Canaanhon. Ang imong amahan mao ang Amorihanon, ug ang imong inahan usa ka Hitihanon.” (Eze 16:3) Ang Jerusalem, ang kaulohan sa nasod, nga diha niana gibutang ni Jehova ang iyang ngalan, maoy usa ka siyudad nga giokupahan sa mga Jebusihanon sa dihang ang Israel misulod sa maong yuta. Apan tungod kay ang labing prominenteng mga tribo mao ang mga Amorihanon ug mga Hitihanon, kini lagmit ang gigamit sa paghawas sa mga nasod sa Canaan, lakip ang mga Jebusihanon. Busa ang siyudad ubos ug kahimtang, apan gipatahom kini ni Jehova. Pinaagi kang Haring David, nga naglingkod sa “trono ni Jehova” (1Cr 29:23), uban sa arka sa pakigsaad nga didto sa Bukid sa Zion, ug sa kataposan, tungod sa mahimayaong templo nga gitukod sa anak ni David nga si Solomon, ang kabantog sa Jerusalem mikaylap taliwala sa kanasoran. Apan ang Jerusalem nahisama sa Canaanhong mga nasod nga naglibot kaniya, daotan ug imoral, nga tungod niana sa kataposan kini gilaglag ni Jehova.​—Eze 16:​14, 15.

Sekular nga mga Paningkamot sa Pag-ila Kanila. Gisulayan sa pagsusi sa mga historyador ug mga arkeologo kon kinsa ang mga Hitihanon sa Bibliya diha sa sekular nga kasaysayan. Ang ilang pangunang pasukaranan sa pag-ila maoy pinaagi sa pinulongan, ang pagtandi sa mga pulong nga may kaamgid sa paglitok o sa espeling.

Sa Asiryanhong mga teksto nga cuneiform, subsob nga gihisgotan ang “Hatti” diha sa usa ka konteksto nga sagad naglangkit niini diha sa Sirya o Palestina. Lagmit nga kini nagtumong sa mga Hitihanon sa Bibliya. Apan, pinasukad niini nga terminong “Hatti,” gisulayan sa mga eskolar nga ilangkit ang mga Hitihanon sa Bibliya sa gitawag nga Hitihanong Imperyo nga ang kaulohan niini nahimutang sa Asia Minor, dapit sa A ug K sa yuta sa Canaan. Gihimo nila kini sa mosunod nga paagi, apan sa pagbuhat niini ilang gihisgotan ang tulo ka grupo sa katawhan.

Tulo ka Grupo ang “Gituohan.” Sa Anatolia (usa ka bahin sa gitawag karon ug Turkey) sa Asia Minor, daghang karaang mga sinulat ang nakubkoban didto sa Bogazköy, nga kanhi gitawag ug “Hattushash.” Mao kini ang kaulohan sa usa ka yuta nga gitawag sa modernong mga eskolar nga Hatti ug ang mga molupyo niini nagsulti sa pinulongang “Hattic.” Kining una nga katawhan dayag nga gibuntog sa mga mananakop kinsa nagdala ug laing pinulongan, nga sumala sa mga eskolar, maoy usa ka Indo-Uropanhong pinulongan. Kini nga pinulongan migamit ug cuneiform nga pagkasulat ug gitawag nga “Hitihanong cuneiform.” Sa ulahi ang usa pa ka laing Indo-Uropanhong pinulongan nga naggamit ug hieroglyphic nga pagkasulat mipuli sa  cuneiform nga pagkasulat, ug kini nga pinulongan gitawag nga “Hitihanong hieroglyphic.” Ang pipila ka pananglitan sa mga sinulat niini nga pinulongan gikaingon nga nakaplagan sa Asia Minor ug sa amihanang Sirya. Giingon sa mga eskolar nga kining tulo ka pinulongan naghawas sa tulo ka grupo. Apan walay pamatuod nga usa niini mao ang mga Hitihanon sa Bibliya. Mahitungod sa gitawag nga Hitihanong cuneiform, si Martin Noth miingon: “Ang terminong ‘Hitihanon’ dili makaplagan sa karaang mga teksto, kondili giimbento sa modernong mga estudyante, pinasukad sa makasaysayanhong kalangkitan tali niini nga pinulongan ug sa gingharian sa Hatti sa Asia Minor.” Siya midugang sa pag-ingon bahin sa “Hitihanon nga mga hieroglyph”: “Ang naandang termino nga Hitihanon dili haom ug makapalibog kon ipadapat ngadto kanila.” (The Old Testament World, 1966, p. 231) Ang laing historyador, si E. A. Speiser, mihinapos: “Ang suliran bahin sa mga Hitihanon diha sa Bibliya maoy . . . komplikado. Agig pagsugod, adunay suliran kon unsang matanga sa mga Hitihanon ang nalangkit diha sa gihisgotang mga teksto sa Bibliya: mga Hatiano, Indo-Uropanhong mga Hitihanon sa cuneiform nga mga rekord, o mga Hitihanong hieroglyphic.”​—The World History of the Jewish People, 1964, Tomo 1, p. 160.

Pinasukad niining nahisgotan na, atong makita nga ang bisan unsang gituohang pagkalangkit sa mga Hitihanon sa Bibliya sa “Hitihanong Imperyo” nga may kaulohang siyudad niini sa Hattushash maoy pangagpas lamang ug wala pa mapamatud-i. Tungod niini nga pagkadili-tino, ang mga paghisgot niini nga publikasyon bahin sa sekular nga “mga Hitihanon” kasagarang gisulod sa mga marka sa pangutlo aron sa pagpahinumdom sa mga magbabasa nga ang maong pag-ila wala pa mapamatud-i ug nga among gibati nga dili pa kaayo lig-on ang ebidensiya aron isipon ang maong pag-ila nga konklusibo.