[Nakigtigi (Nakigbisog) sa Diyos; o, Ang Diyos Nakigtigi].

1. Ang ngalan nga gihatag sa Diyos kang Jacob sa dihang siya nag-edad ug mga 97 anyos. Si Jacob nakigdumog sa usa ka tawo nga usa diay ka manulonda sa gabii nga siya mitabok sa bul-oganang walog sa Jabok aron sa pagsugat sa iyang igsoong si Esau. Tungod sa paglahutay ni Jacob sa maong pagpakigdumog, ang iyang ngalan giilisdan ug Israel ingong pasalig sa panalangin sa Diyos. Sa paghandom niini nga mga panghitabo, ginganlan ni Jacob ang maong dapit nga Peniel o Penuel. (Gen 32:22-31; tan-awa ang JACOB Num. 1.) Sa ulahi, didto sa Bethel gikompirmar sa Diyos ang pag-usab sa iyang ngalan, ug sukad niadto hangtod sa kataposan sa iyang kinabuhi si Jacob sagad gitawag ug Israel. (Gen 35:​10, 15; 50:2; 1Cr 1:34) Apan, ang kadaghanan sa kapin sa 2,500 ka teksto nga makita ang ngalang Israel nagtumong sa mga kaliwat ni Jacob ingong usa ka nasod.​—Ex 5:​1, 2.

2. Tanang kaliwat ni Jacob, sa kinatibuk-an, sa bisan unsang yugto sa panahon. (Ex 9:4; Jos 3:7; Esd 2:2b; Mat 8:10) Ingong mga anak o kaliwat sa 12 ka anak nga lalaki ni Jacob, sila sagad gitawag nga “ang mga anak sa Israel”; usahay, “balay sa Israel,”  “katawhan sa Israel,” “mga tawo sa Israel,” “estado sa Israel,” o “mga Israelinhon.”​—Gen 32:32; Mat 10:6; Buh 4:10; 5:35; Efe 2:12; Rom 9:4; tan-awa ang ISRAELINHON.

Niadtong 1728 W.K.P., tungod sa gutom ang panimalay ni Jacob miadto sa Ehipto, diin, ingong langyawng mga pumoluyo, ang ilang mga kaliwat nagpabilin didto sulod sa 215 ka tuig. Ang tanang Israelinhon nga giisip ingong sakop “sa balay ni Jacob nga miadto sa Ehipto,” gawas sa mga asawa sa mga anak ni Jacob, maoy 70. Apan sa ilang pag-estar didto sila nahimong dako kaayong katilingban sa mga ulipon, nga lagmit mikabat sa mga duha o tulo ka milyon o kapin pa.​—Gen 46:​26, 27; Ex 1:7; tan-awa ang PAGPANGGULA.

Sa hapit na siyang mamatay gipanalanginan ni Jacob ang iyang 12 ka anak nga lalaki sumala niini nga han-ay: Ruben, Simeon, Levi, Juda, Zabulon, Isacar, Dan, Gad, Aser, Neptali, Jose, Benjamin; ug pinaagi kanila gipadayon ang patriarkanhong kahikayan sa tribo. (Gen 49:2-28) Apan, sulod sa yugto nga naulipon ang Israel, ang mga Ehiptohanon nagtukod ug kaugalingon nilang kahikayan sa mga magtatan-aw nga independente sa giestablisar sa mga patriarka, nga nagtudlo ug pipila gikan sa mga Israelinhon ingong mga opisyal. Sila ang tig-ihap sa gihimong mga tisa ug nagtabang sa mga dakodako nga Ehiptohanon, kinsa nagpugos sa mga Israelinhon sa pagtrabaho. (Ex 5:6-19) Si Moises, sa laing bahin, sa dihang nagpahibalo sa mga instruksiyon ni Jehova ngadto sa kongregasyon, naghimo niini pinaagi sa “mga ansiyano sa Israel” kinsa maoy mga pangulo sa katigulangan sa mga balay sa amahan. Sila usab mao ang mikuyog kaniya sa dihang siya miatubang kang Paraon.​—Ex 3:​16, 18; 4:​29, 30; 12:21.

Sa gitakdang panahon, pagkatapos sa gitino nang daan nga 400-ka-tuig nga yugto sa pagsakit, niadtong 1513 W.K.P., gipulpog ni Jehova ang Ehipto ingong nagamandong gahom sa kalibotan ug, uban sa dakong pagpasundayag sa iyang Pagkalabing Gamhanan ingong Soberano, gipagula ang iyang katawhang Israel gikan sa pagkaulipon. Miuban kanila ang “usa ka dakong nagkasagol nga panon sa katawhan” nga mga dili-Israelinhon nga malipayong miduyog sa piniling katawhan sa Diyos.​—Gen 15:13; Buh 7:6; Ex 12:38.

Pagkahimugso sa Nasod. Ilalom sa pakigsaad nga gihimo uban kang Abraham, ang nahimong kongregasyon sa Israel giisip ingong usa ka indibiduwal, ug, busa, ang usa ka suod nga paryente makabawi o makalukat kanila gikan sa ilang pagkaulipon. Si Jehova mao ang suod nga paryente pinaagi niining legal nga pakigsaad, nga sa pagkatinuod, ilang Amahan, ug ingong lehitimong Manlulukat, siya migamit ug puwersa aron patyon ang panganayng anak ni Paraon ingong silot tungod sa iyang pagdumili sa pagpagula sa Israel ingong “panganay” nga anak sa Diyos. (Ex 4:​22, 23; 6:2-7) Kay giluwas sa legal nga paagi gikan sa Ehipto, ang Israel nahimong kaugalingong katigayonan ni Jehova. “Kamo lamang ang akong nailhan sa tanang banay sa yuta,” siya miingon. (Am 3:2; Ex 19:​5, 6; Deu 7:6) Apan, karon nakita sa Diyos nga siya angayng makiglabot kanila, dili ingong usa ka patriarkanhong katilingban lamang, kondili ingong nasod sa Israel, nga iyang gimugna ug gihatagan ug teokratikanhong kagamhanan pinasukad sa pakigsaad sa Balaod ingong usa ka konstitusyon o batakang balaod.

Sulod sa tulo ka bulan human mobiya ang Israel sa Ehipto kini nahimong usa ka independenteng nasod ilalom sa pakigsaad sa Balaod nga giinagurahan didto sa Bukid sa Sinai. (Heb 9:​19, 20) Ang Napulo ka Pulong, o Napulo ka Sugo, nga gisulat pinaagi “sa tudlo sa Diyos” nahimong gambalay sa maong nasodnong kodigo, nga niana gidugang ang mga 600 ka ubang balaod, lagda, regulasyon, ug hudisyal nga mga hukom. Nahimo kining labing komprehensibong hugpong sa mga balaod nga nahuptan sa bisan unsang karaan nga nasod, nga detalyado kaayong nagpatin-aw sa relasyon tali sa tawo ug sa Diyos, ingon man usab tali sa tawo ug sa iyang isigkatawo.​—Ex 31:18; 34:​27, 28.

Ingong usa ka lunsay nga teokrasya, ang tanang hudisyal, lehislatibo, ug ehekutibong awtoridad anaa kang Jehova. (Isa 33:22; San 4:12) Sa baylo, kining Dakong Teokrata nagdelegar ug pipila ka administratibong gahom ngadto sa iyang tinudlong mga hawas. Gani ang kodigo sa balaod mismo nagtagana ug usa ka dumalayong dinastiya sa mga hari nga maghawas kang Jehova sa sibil nga mga butang. Apan, kini nga mga hari maoy dili absolutong mga monarko, sanglit ang pagkasaserdote bulag man gikan sa pagkahari ug independente gikan niini, ug sa pagkatinuod ang mga hari naglingkod sa “trono ni Jehova” ingong iyang mga hawas, ilalom sa iyang mga direktiba ug disiplina.​—Deu 17:14-20; 1Cr 29:23; 2Cr 26:16-21.

Ilalom sa kodigo sa konstitusyon, ang pagsimba kang Jehova maoy una kay sa bisan unsang butang ug nangibabaw sa tanang bahin sa pagkinabuhi ug kalihokan sa nasod. Ang idolatriya giisip nga pagbudhi nga pagasilotan sa kamatayon. (Deu 4:15-19; 6:13-15; 13:1-5) Ang sagradong tabernakulo, ug sa ulahi ang templo, uban sa gilatid nga mga halad mao ang pisikal nga sentro sa pagsimba. Ang tinudlo-sa-Diyos nga mga saserdote adunay Urim ug Tumim, nga pinaagi niini ang mga tubag madawat gikan kang Jehova bahin sa  mahinungdanon ug lisod nga mga pangutana bahin sa kinabuhi o kamatayon. (Ex 28:30) Ang regular nga mga asembliya sa mga lalaki, mga babaye, ug mga bata gitagana (nga kinahanglanon gayod alang sa mga lalaki), ug kini mitabang sa pagmentinar sa espirituwal nga kahimsog ug panaghiusa sa nasod.​—Lev 23:2; Deu 31:10-13.

Gitagana ang usa ka sistema sa mga maghuhukom nga maoy modumala sa “tagnapulo,” “tagkalim-an,” “ginatos,” ug “linibo.” Niining paagiha ang mga kaso sa katawhan maatiman dayon, ug ang mga pag-apelar mahimong dad-on kang Moises kinsa, kon gikinahanglan, magpresentar niini atubangan ni Jehova alang sa kataposang desisyon. (Ex 18:19-26; Deu 16:18) Ang militaryong organisasyon lakip ang pagrekluta ug mga tawo niini ug ang paghatag ug awtoridad ingong pangulo nagsunod usab sa susamang sistema.​—Num 1:​3, 4, 16; 31:3-6, 14, 48.

Ang lainlaing sibil, hudisyal, ug militaryong katungdanan gidumala sa mga manununod nga mga pangulo sa mga tribo​—ang mga ansiyano nga may kasinatian, maalamon, ug maayog pagsabot. (Deu 1:13-15) Kini nga mga ansiyano mobarog sa atubangan ni Jehova ingong mga hawas sa tibuok kongregasyon sa Israel, ug pinaagi kanila si Jehova ug si Moises makigsulti sa katawhan sa katibuk-an. (Ex 3:​15, 16) Sila maoy mga tawo nga mapailobong mohusay sa hudisyal nga mga kaso, mopatuman sa nagkadaiyang mga bahin sa pakigsaad sa Balaod (Deu 21:18-21; 22:15-21; 25:7-10), mosunod sa mga desisyon sa Diyos nga nahatag na (Deu 19:​11, 12; 21:1-9), mangulo sa kasundalohan (Num 1:16), mopatuman sa mga tratado nga gikasabotan (Jos 9:15), ug, ingong usa ka komite ilalom sa pagpangulo sa hataas nga saserdote, moabaga sa ubang mga responsibilidad (Jos 22:13-16).

Kining bag-ong teokratikanhong estado sa Israel lakip ang sentralisadong awtoridad niini nagsunod gihapon sa patriarkanhong kahikayan sa 12 ka tribonhong mga dibisyon. Apan aron mapahigawas ang tribo ni Levi sa militaryong pag-alagad (aron makadeboto sa panahon niini alang lamang sa relihiyosong mga butang) ug magpabilin gihapon ang 12 ka tribo nga may 12 ka bahin sa Yutang Saad, gihimo ang pormal nga mga kausaban maylabot sa talaan sa kagikan. (Num 1:​49, 50; 18:20-24) May kahikayan usab labot sa mga katungod sa pagkapanganay. Si Ruben, ang panganay ni Jacob, may katungod sa pagdawat ug dobleng bahin sa panulondon (itandi ang Deu 21:17), apan tungod sa iyang insestong pakigrelasyon sa puyopuyo sa iyang amahan, siya nawad-an niini nga katungod. (Gen 35:22; 49:​3, 4) Kini nga mga bakante, ang nabakanteng luna ni Levi taliwala sa 12 ingon man ang pagkahanaw sa luna sa usa nga may mga katungod sa pagkapanganay, kinahanglang hulipan.

Sa usa ka simpleng paagi gipasibo ni Jehova kining mga butanga pinaagi sa usa lamang ka solusyon. Ang duha ka anak nga lalaki ni Jose, si Epraim ug Manases, gihatagan sa bug-os nga katungdanan ingong mga pangulo sa tribo. (Gen 48:1-6; 1Cr 5:​1, 2) Mahimong isipon nga may 12 gihapon ka tribo walay labot ang tribo ni Levi, ug usab usa ka dobleng bahin sa yuta ang mahawasong gihatag ngadto kang Jose nga amahan ni Epraim ug Manases. Niining paagiha ang mga katungod sa pagkapanganay gikuha gikan kang Ruben, ang panganay ni Lea, ug gihatag kang Jose, ang panganay ni Raquel. (Gen 29:​31, 32; 30:22-24) Karon tungod niini nga mga kausaban ang mga ngalan sa 12 (dili-Levihanon) ka tribo sa Israel maoy Ruben, Simeon, Juda, Isacar, Zabulon, Epraim, Manases, Benjamin, Dan, Aser, Gad, ug Neptali.​—Num 1:4-15.

Gikan sa Sinai Ngadto sa Yutang Saad. Duha lamang sa 12 ka espiya nga gipadala ngadto sa Yutang Saad ang mibalik nga may lig-ong pagtuo aron dasigon ang ilang mga igsoon sa pagsulong ug sa pagsakop. Busa, gitino ni Jehova nga tungod niining kinatibuk-ang kakulang sa pagtuo, kadtong tanan nga kapin sa 20 anyos nga migula gikan sa Ehipto, gawas lamang sa pipila, mamatay didto sa kamingawan. (Num 13:25-33; 14:26-34) Ug busa sulod sa 40 ka tuig kining dakong kampo sa Israel naglatagaw didto sa Peninsula sa Sinai. Bisan si Moises ug Aaron namatay nga wala makataak sa Yutang Saad. Wala madugay human mogula ang Israel gikan sa Ehipto, ang usa ka pagsenso nagpakita nga dihay 603,550 ka lig-on ug lawas nga kalalakin-an, apan mga 39 ka tuig sa ulahi ang gidaghanon sa bag-ong kaliwatan mikubos ug 1,820, o 601,730 na lamang.​—Num 1:​45, 46; 26:51.

Panahon sa pagbalhinbalhin ug puyo sa Israel didto sa kamingawan, si Jehova nahimong usa ka salipdanang paril nga naglibot kanila, usa ka taming gikan sa ilang mga kaaway. Sa panahon lamang nga sila mirebelde batok kaniya nga siya mitugot nga modangat ang kadaotan kanila. (Num 21:​5, 6) Si Jehova naghatag usab kanila sa tanan nilang panginahanglan. Siya naghatag kanilag mana ug tubig, naghatag kanila ug balaod sa kahinlo nga pinaagi niini mapanalipdan ang ilang panglawas, ug gani nagpahinabo nga ang ilang mga sapatos dili mapudpod. (Ex 15:23-25; 16:​31, 35; Deu 29:5) Apan bisan pa sa maong mahigugmaon ug milagrosong pag-atiman ni Jehova, ang Israel sublisubling nagbagulbol ug nagreklamo; ug sa popanahon may mga rebelde nga mitindog aron sa paghagit sa teokratikanhong mga pagtudlo alang sa katungdanan, nga tungod niana sila  kinahanglang disiplinahon pag-ayo ni Jehova, aron ang uban makakat-on sa pagkahadlok ug sa pagsunod sa ilang Dakong Manluluwas.​—Num 14:2-12; 16:1-3; Deu 9:24; 1Co 10:10.

Ang 40-ka-tuig nga panaw sa Israel latas sa kamingawan naghinapos na sa dihang gitugyan ni Jehova sa ilang mga kamot ang mga hari sa mga Amorihanon, si Sihon ug si Og. Tungod niini nga kadaogan ang Israel nakapanunod ug dakong bahin sa teritoryo sa S sa Jordan diin didto nagpuyo ang mga tribo ni Ruben ug Gad ug ang katunga sa tribo ni Manases.​—Deu 3:1-13; Jos 2:10.

Ang Israel Ilalom sa mga Maghuhukom. Human mamatay si Moises, gipangunahan ni Josue ang mga Israelinhon sa pagtabok sa Jordan niadtong 1473 W.K.P. paingon sa yutang gihubit nga “nagaagay sa gatas ug dugos.” (Num 13:27; Deu 27:3) Unya, sulod sa unom-ka-tuig nga pagpangharos sa pagpakiggubat, ilang nailog ang teritoryo nga gikontrolar sa 31 ka hari sa K sa Jordan, lakip ang kinutaang mga siyudad sa Jerico ug Ai. (Jos 1 hangtod sa 12) Ang kapatagan daplin sa baybayon ug ang pipila ka sakop nga mga siyudad, sama sa salipdanan sa mga Jebusihanon nga nahimong Siyudad ni David sa ulahi, wala ilakip. (Jos 13:1-6; 2Sa 5:6-9) Kining batok-sa-Diyos nga mga elemento nga gitugotang magpabilin nagsilbing samag mga sampinit ug kudyapa sa kiliran sa Israel, ug ang pagpakigminyo kanila nagpasamot lamang sa kasakit. Sa yugtong kapin sa 380 ka tuig, sukad sa kamatayon ni Josue hangtod sa bug-os nga pagsakop niini ni David, ang maong mga magsisimba sa bakak nga mga diyos nahimong “mga tigsulay sa Israel aron mahibaloan kon motuman ba sila sa kasugoan ni Jehova.”​—Huk 3:4-6.

Ang bag-ong nailog nga teritoryo gibahin pinaagig ripa taliwala sa mga tribo sa Israel, ingon sa gisugo ni Jehova kang Moises. Unom ka “siyudad nga dalangpanan” ang gigahin aron kadangpan sa dili-tinuyong mga nakabuno. Kini, ug ang 42 ka uban pang mga siyudad ug ang agrikultural nga yuta nga naglibot niini, gipahat ngadto sa tribo ni Levi.​—Jos 13 hangtod sa 21.

Ang matag siyudad nagtudlo ug mga maghuhukom ug mga opisyal diha sa mga ganghaan niini aron sa pagdumala sa hudisyal nga mga kaso sumala sa gilatid ilalom sa pakigsaad sa Balaod (Deu 16:18) ingon man nagtudlo ug mga hawas nga mga ansiyano aron sa pagdumala sa katibuk-ang mga kalihokan sa siyudad. (Huk 11:5) Bisan tuod ang mga tribo nagpadayon sa paghupot sa ilang mga ngalan ug mga panulondon, ang dakong bahin sa sentralisadong organisasyonal nga gahom nga gihuptan panahon sa pag-estar didto sa kamingawan nahanaw na. Ang awit ni Debora ug Barak, ang mga panghitabo sa pagpakiggubat ni Gideon, ug ang mga kalihokan ni Jepte, kining tanan nagpadayag sa mga suliran sa kakulang sa panaghiusa nga mitungha sa dihang wala na si Moises ug ang iyang manununod nga si Josue, ug ang katawhan wala na magpagiya sa ilang dili-makitang Ulo, si Jehova nga Diyos.​—Huk 5:1-31; 8:1-3; 11:1–​12:7.

Sa pagkamatay ni Josue ug sa mga ansiyano sa iyang kaliwatan, ang katawhan nagpalingpaling sa ilang pagkamatinumanon ug pagkamasinugtanon kang Jehova, sama sa usa ka dakong pendulo nga molabyog ngadto-nganhi tali sa matuod ug bakak nga pagsimba. (Huk 2:​7, 11-13, 18, 19) Sa dihang sila mitalikod kang Jehova ug mialagad sa mga Baal, gikuha niya ang iyang proteksiyon ug gitugotan ang mga nasod palibot kanila sa pagsulong aron agawan ang ilang yuta. Nakaamgo nga kinahanglan ang hiniusang aksiyon tungod niini nga pagpanglupig, ang sukihan nga Israel nangamuyo kang Jehova ug siya, sa baylo, nagpatindog ug mga maghuhukom, o mga manluluwas, aron sa pagluwas sa katawhan. (Huk 2:10-16; 3:15) Dihay kompletong han-ay niining maisog nga mga maghuhukom human kang Josue, nga naglakip kang Otniel, Ehud, Samgar, Barak, Gideon, Tola, Jair, Jepte, Ibzan, Elon, Abdon, ug Samson.​—Huk 3 hangtod sa 16.

Ang matag kaluwasan adunay makapahiusang epekto sa nasod. Dihay ubang mga panghitabo usab nga nakapatunghag panaghiusa. Sa usa ka higayon sa dihang ang puyopuyo sa usa ka Levihanon walay kokaluoy nga giamong-amongan, ang 11 ka tribo masuk-anong nagkahiusa batok sa tribo ni Benjamin, nga gibati nilang usa kini ka sala ug responsibilidad sa tibuok nasod. (Huk kap 19, 20) Ang tanang tribo nagkahiusa sa pag-adto sa arka sa pakigsaad didto sa tabernakulo sa Shilo. (Jos 18:1) Busa ilang gibati ang kapildihan sa nasod sa dihang ang Arka nailog sa mga Filistehanon tungod sa pagpatuyang ug sa daotang panggawi sa mga saserdote niadtong panahona, ilabina sa mga anak nga lalaki sa Hataas nga Saserdoteng si Eli. (1Sa 2:22-36; 4:1-22) Sa pagkamatay ni Eli, ug sa dihang nahimo si Samuel nga manalagna ug maghuhukom sa Israel, dihay panaghiusa sa Israel, sanglit si Samuel mipanaw libot sa Israel aron sa pagdumala sa mga suliran ug mga panagkabangi sa katawhan.​—1Sa 7:​15, 16.

Ang Nahiusang Gingharian. Si Samuel wala gayod mahimuot sa dihang, niadtong 1117 W.K.P., ang Israel mihangyo: “Pagtudlo alang kanamo ug usa ka hari aron sa paghukom kanamo sama sa tanang kanasoran.” Apan, si Jehova miingon kang Samuel, “Pamatia ang tingog sa  katawhan . . . kay dili ikaw ang ilang gisalikway, kondili ako ang ilang gisalikway ingon nga hari sa ibabaw nila.” (1Sa 8:4-9; 12:​17, 18) Tungod niadto, si Saul nga Benjaminhon gipili ingong unang hari sa Israel, ug bisan tuod maayo ang pagsugod sa iyang pagmando, sa kadugayan ang iyang pagkamapangahason mitultol sa pagkadili-masinugtanon, ug ang pagkadili-masinugtanon, sa baylo, mitultol sa pagrebelde, ug ang pagrebelde sa kataposan misangpot sa iyang pagkonsulta sa usa ka espiritista​—mao nga human sa 40 ka tuig siya napamatud-ang pakyas gayod!​—1Sa 10:1; 11:​14, 15; 13:1-14; 15:22-29; 31:4.

Si David nga naggikan sa tribo ni Juda, usa ka ‘tawo nga gikahimut-an sa kasingkasing ni Jehova’ (1Sa 13:14; Buh 13:22), gidihogan ingong hari puli kang Saul, ug ilalom sa iyang maayong pagpanguna ang mga utlanan sa nasod misaylo pa sa gisaad nga mga kinutbanan, gikan “sa suba sa Ehipto hangtod sa dakong suba, ang suba sa Euprates.”​—Gen 15:18; Deu 11:24; 2Sa 8:1-14; 1Ha 4:21.

Panahon sa 40-ka-tuig nga paghari ni David gimugna ang nagkadaiyang linain nga mga katungdanan dugang pa sa tribonhong kahikayan. Dihay grupo sa mga magtatambag nga naglibot sa hari, gawas pa sa mga impluwensiyadong mga ansiyano nga nag-alagad sa sentralisadong kagamhanan. (1Cr 13:1; 27:32-34) Unya dihay dakodakong kawanihan sa departamento sa kagamhanan nga gilangkoban sa mga prinsipe sa matag tribo, mga pangulo, mga opisyal sa palasyo, ug kasundalohan nga may administratibong mga responsibilidad. (1Cr 28:1) Alang sa epektibong pagdumala sa pipila ka butang, gitudlo ni David ang 6,000 ka Levihanon ingong mga maghuhukom ug mga opisyal. (1Cr 23:​3, 4) Gitukod ang ubang mga departamento lakip sa ilang tinudlong mga magtatan-aw aron sa pag-atiman sa pagtikad sa mga uma ug sa pagdumala sa mga parasan ug sa mga gam-anan sa bino, sa kaolibohan ug sa suplay sa lana, ug sa mga kahayopan. (1Cr 27:26-31) Ang pinansiyal nga alatimanon sa hari susamang giatiman pinaagi sa pangunang departamento sa pamahandi nga bulag nianang nagdumala sa mga bahandi nga gitipigan sa ubang mga dapit, sama sa hilit nga mga siyudad ug kabalangayan.​—1Cr 27:25.

Si Solomon mipuli kang David nga iyang amahan ingong hari niadtong 1037 W.K.P. Siya naghari “sa tanang gingharian gikan sa Suba [sa Euprates] hangtod sa yuta sa mga Filistehanon ug hangtod sa utlanan sa Ehipto” sulod sa 40 ka tuig. Ang iyang paghari nabantog ilabina tungod sa pakigdait ug kalamboan, kay ang mga nasod sa palibot padayong “nagdalag mga gasa ug nag-alagad kang Solomon sa tanang adlaw sa iyang kinabuhi.” (1Ha 4:21) Ang kaalam ni Solomon nahimong panultihon, siya mao ang labing maalamong hari sa karaang kapanahonan, ug panahon sa iyang paghari ang Israel nakaabot sa kinatayuktokan sa gahom ug himaya niini. Usa sa labing dakong mga kalamposan ni Solomon mao ang pagtukod sa maanindot kaayo nga templo, nga ang mga plano niini gihatag kaniya sa iyang inspiradong amahan nga si David.​—1Ha kap 3 hangtod sa 9; 1Cr 28:11-19.

Bisan pa sa tanan niyang himaya, mga bahandi, ug kaalam, kapakyasan ang gidangatan ni Solomon, kay iyang gitugotan ang iyang daghang langyawng mga asawa sa pagpatalikod kaniya gikan sa putling pagsimba kang Jehova ngadto sa mahugawng mga buhat sa bakak nga mga relihiyon. Sa kataposan si Solomon namatay nga dili-inuyonan ni Jehova, ug ang iyang anak nga si Rehoboam mipuli kaniya.​—1Ha 11:1-13, 33, 41-43.

Si Rehoboam, nga kulang sa kaalam ug abanteng panglantaw, nagdugang sa bug-at na nga mga palas-anon nga gipapas-an sa kagamhanan diha sa katawhan. Kini maoy hinungdan nga ang napulo ka tribo sa amihanan mibulag ug midapig kang Jeroboam, sumala sa gitagna sa manalagna ni Jehova. (1Ha 11:29-32; 12:12-20) Busa ang gingharian sa Israel nabahin niadtong 997 W.K.P.

Alang sa mga detalye sa nabahin nga gingharian, tan-awa ang  ISRAEL Num. 3.

Ang Israel Human sa Pagkadestiyero sa Babilonya. Sa misunod nga 390 ka tuig human sa kamatayon ni Solomon ug sa pagkabungkag sa nahiusang gingharian ug hangtod sa pagkalaglag sa Jerusalem niadtong 607 W.K.P., ang terminong “Israel” kasagarang gipadapat sa napulo ka tribo ilalom sa pagmando sa amihanang gingharian. (2Ha 17:21-23) Apan sa dihang namalik ang tanang 12 ka tribo gikan sa pagkadestiyero, ug hangtod sa ikaduhang pagkalaglag sa Jerusalem niadtong 70 K.P., ang terminong “Israel” sa linangkob nagtumong na usab sa tanang kaliwat ni Jacob nga nabuhi niadtong panahona. Sa makausa pa ang katawhan sa tanang 12 ka tribo gitawag nga “tibuok Israel.”​—Esd 2:70; 6:17; 10:5; Neh 12:47; Buh 2:​22, 36.

Kadtong namalik sa Jerusalem uban kang Zorobabel ug sa Hataas nga Saserdoteng si Josue (Jesua) niadtong 537 W.K.P. halos 50,000 (42,360 ka Israelinhon, apil ang kapig 7,500 ka ulipon ug propesyonal nga mga mag-aawit), ug gisugdan nila pagtukod pag-usab ang balay sa pagsimba kang Jehova. (Esd 3:​1, 2; 5:​1, 2) Sa ulahi ang uban namalik duyog kang Esdras niadtong 468 W.K.P. (Esd 7:1–​8:36), ug sa ulahi pa gayod, niadtong 455 W.K.P., walay duhaduha nga ang uban mikuyog kang Nehemias sa dihang siya miadto sa Jerusalem  nga may linaing buluhaton sa pagtukod pag-usab sa mga paril ug mga ganghaan sa siyudad. (Neh 2:​5-9) Apan, daghang Israelinhon ang nagkatibulaag pa gihapon sa tibuok imperyo, ingon sa gipakita sa basahon ni Ester.​—Est 3:8; 8:8-14; 9:30.

Bisag ang Israel wala mahibalik sa kanhing soberanya niini ingong usa ka independenteng nasod, apan kini nahimong usa ka Hebreohanong estado nga may dakodakong kagawasan ilalom sa Persianhong pagmando. Ang luyoluyong mga magmamando ug mga gobernador (sama kang Zorobabel ug Nehemias) gikuha mismo taliwala sa mga Israelinhon. (Neh 2:16-18; 5:​14, 15; Hag 1:1) Ang mga ansiyano sa Israel ug ang tribonhong mga prinsipe nagpadayon sa pag-alagad ingong mga magtatambag ug mga hawas sa katawhan. (Esd 10:​8, 14) Ang organisasyon sa mga saserdote gitukod pag-usab, pinasukad sa karaang mga talaan sa kagikan nga giampingan pag-ayo, ug tungod kay diha na usab kining Levihanong kahikayan, ang mga halad ug ang ubang mga kinahanglanon sa Balaod gituman.​—Esd 2:59-63; 8:1-14; Neh 8:1-18.

Sa dihang napukan ang Persianhong Imperyo ug mibangon ang Gresyanhong pagmando sa kalibotan, ang Israel nabahin tungod sa panagbangi tali sa mga Ptolemy sa Ehipto ug sa mga Seleucid sa Sirya. Kining ulahi nga gihisgotan, panahon sa pagmando ni Antiochus IV (Epiphanes), determinado sa paghanaw sa pagsimba ug sa mga kostumbre sa mga Hudiyo. Ang iyang paningkamot misamot niadtong 168 W.K.P. sa dihang gitukod ang usa ka paganong halaran ibabaw sa halaran sa templo sa Jerusalem ug gipahinungod kini ngadto sa Gregong diyos nga si Zeus. Apan, kining mapanamastamason nga buhat adunay balit-ad nga epekto, kay kadto maoy nakasugnib sa pag-alsa sa mga Macabeo. Tulo ka tuig sa ulahi, alang sa maong adlaw, ang madaogong Hudiyong pangulo nga si Judas Macabeo nagpahinungod pag-usab sa nahinloan nga templo ngadto kang Jehova uban ang usa ka pista nga gisaulog sa mga Hudiyo sukad niadto ingong Hanukkah.

Ang misunod nga siglo maoy hilabihan ka gubot sulod sa nasod nga niana ang Israel misamot pagpahilayo gikan sa tribonhong administratibo nga mga probisyon sa pakigsaad sa Balaod. Niini nga yugto nga ang makinasod nga pagmando sa mga Macabeo o mga Hasmonaeano nakasinatig lainlaing mga kahimtang, ug naugmad ang mga partido sa dapig-Hasmonaeano nga mga Saduseo ug sa batok-Hasmonaeano nga mga Pariseo. Sa kataposan, ang Roma, nga nianang panahona mao ang nagmandong gahom sa kalibotan, gihangyo sa pagpangilabot. Si Heneral Gnaeus Pompey gipadala, ug human sa tulo-ka-bulan nga paglikos iyang nailog ang Jerusalem niadtong 63 W.K.P. ug gidugang ang Judea ngadto sa imperyo. Si Herodes nga Bantogan gitudlo sa Roma ingong hari sa mga Hudiyo niadtong mga 39 W.K.P., ug mga tulo ka tuig sa ulahi siya malamposong nagpukan sa Hasmonaeano nga pagmando. Sa hapit nang mamatay si Herodes natawo si Jesus niadtong 2 W.K.P., ingong “usa ka himaya sa imong katawhan nga Israel.”​—Luc 2:32.

Ang awtoridad sa imperyo sa Roma ibabaw sa Israel sa panahon sa unang siglo K.P. nabahinbahin taliwala sa mga magmamando sa distrito ug mga gobernador, o mga prokurador. Gihisgotan sa Bibliya ang maong mga magmamando sa distrito sama kang Felipe, Lisanias, ug Herodes Antipas (Luc 3:1); ingon man si Gobernador Poncio Pilato, Felix, ug Festo (Buh 23:26; 24:27); ug si Haring Agripa I ug II (Buh 12:1; 25:13). Sa sulod sa Israel, dihay nagpabilin gihapon nga pipila ka aspekto sa tribonhong kahikayan sa talaan sa kagikan, ingon sa makita sa dihang si Cesar Agusto nagsugo nga ang mga Israelinhon magparehistro diha sa tagsatagsa ka siyudad sa ilang mga balay sa mga amahan. (Luc 2:1-5) Taliwala sa katawhan ang “mga ansiyano” ug ang nangatungdanan nga Levihanong mga saserdote dako gihapon ug impluwensiya (Mat 21:23; 26:​47, 57; Buh 4:​5, 23), bisan tuod, nga sa dakong bahin, ilang gipulihan sa mga tradisyon sa mga tawo ang sinulat nga mga kinahanglanon sa pakigsaad sa Balaod.​—Mat 15:1-11.

Niini nga kahimtang natawo ang Kristiyanidad. Una, miabot si Juan nga Tigbawtismo nga mag-uuna ni Jesus aron pabalikon ang daghang Israelinhon ngadto kang Jehova. (Luc 1:16; Ju 1:31) Unya si Jesus ug ang iyang mga apostoles misunod diha sa buluhatong pagpangluwas, nga nagbudlay sa taliwala sa “nawalang mga karnero sa balay sa Israel,” nga nagpabuka sa mga mata nga buta aron makaila sa bakak nga mga tradisyon sa mga tawo ug sa mas labaw nga mga kaayohan sa putling pagsimba sa Diyos. (Mat 15:24; 10:6) Apan, usa ka nahibilin lamang ang midawat kang Jesus ingong Mesiyas ug naluwas. (Rom 9:27; 11:7) Sila mao kadtong malipayong miabiba kaniya ingong “Hari sa Israel.” (Ju 1:49; 12:​12, 13) Ang kadaghanan, nga wala motuo kang Jesus (Mat 8:10; Rom 9:​31, 32), miduyog sa ilang relihiyosong mga pangulo nga misinggit: “Kuhaa siya! Kuhaa siya! Ilansang siya!” “Kami walay hari gawas kang Cesar.”​—Ju 19:15; Mar 15:11-15.

Sa wala madugay, ang panahon nagpamatuod nga kining lig-on kunohay nga pagkamaunongon kang Cesar maoy dili-tinuod. Ang panatikong mga tawo sa Israel naghulhog ug lainlaing mga pag-alsa, ug sa matag higayon nga nahitabo kana ang lalawigan nakaagom ug mabangis nga  pagpanimalos gikan sa mga Romano, nga sa baylo, nakapasamot sa Hudiyohanong kasilag batok sa Romanhong pagmando. Sa kataposan ang kahimtang misamot pa nga tungod niana ang lokal nga Romanhong kasundalohan dili na makaarang sa pagsumpo niini ug si Cestius Gallus, ang gobernador sa Sirya, misulong sa Jerusalem uban ang mas lig-on nga mga puwersa aron magpabilin ang Romanhong pagmando.

Human sugnibi ang Bezetha, sa A sa templo, si Gallus nagkampo sa atubangan sa palasyo sa hari, sa HK sa templo. Nianang higayona, matod ni Josephus, sayon ra unta siyang makasulod ngadto sa siyudad; apan, ang iyang pagkalangan nakapalig-on sa mga mag-aalsa. Unya ang nag-unang pundok sa Romanong mga sundalo naghimog pangsalipod nga depensa, sama sa likod sa bao, nga ang ilang mga taming gisalipod sa ibabaw sa ilang kaugalingon ug nagsugod sa pagguba sa mga paril. Apan sa dihang ang mga Romano hapit nang molampos, sila misibog sa tinghunlak niadtong 66 K.P. Bahin niini nga pagsibog, si Josephus miingon: “Si Cestius . . . sa kalit nagpasibog sa iyang kasundalohan, gitalikdan ang iyang mga paglaom, nga wala makaagom ug bisan unsang kapildihan, ug, sukwahi sa gihunahuna sa tanan, mibiya gikan sa siyudad.” (The Jewish War, II, 540 [xix, 7]) Kini nga pag-atake sa siyudad, nga gisundan sa kalit nga pagsibog, naghatag ug ilhanan ug kahigayonan sa mga Kristohanon didto nga ‘mokalagiw ngadto sa kabukiran’ ingon sa gisugo ni Jesus.​—Luc 21:20-22.

Sa misunod nga tuig (67 K.P.) nangandam si Vespasian sa pagpahunong sa pag-alsa sa mga Hudiyo, apan ang wala damhang kamatayon ni Nero niadtong 68 naghatag ug kahigayonan kang Vespasian nga mahimong emperador. Busa siya mibalik sa Roma niadtong 69 ug gibilin ang iyang anak nga lalaking si Tito aron ipadayon ang pagpakiggubat, ug sa misunod nga tuig, sa 70 K.P., gisulong ug gilaglag ang Jerusalem. Tulo ka tuig sa ulahi ang kataposang Hudiyohanong salipdanan sa Masada nailog sa mga Romano. Matod ni Josephus nga sa panahon sa tibuok nga kampanya militar batok sa Jerusalem 1,100,000 ka Hudiyo ang nangamatay, ang kadaghanan tungod sa kamatay ug gutom, ug 97,000 ang gibihag, siya miingon, daghan ang nagkatibulaag ingong mga ulipon ngadto sa tanang dapit sa imperyo.​—The Jewish War, VI, 420 (ix, 3).

Aron sa pag-ila sa “napulog-duha ka tribo sa Israel” nga gihisgotan sa Mateo 19:28 ug Lucas 22:​30, tan-awa ang TRIBO (“Magahukom sa Napulog-Duha ka Tribo sa Israel”).

3. Ang mga tribo nga kaduha mahimulag ingong amihanang gingharian sa Israel.

Ang unang pagkabahin sa nasodnong kagamhanan nahitabo sa pagkamatay ni Saul niadtong mga 1078 W.K.P. Ang tribo ni Juda miila kang David ingong hari, apan ang ubang mga tribo naghimong hari sa anak nga lalaki ni Saul nga si Is-boset; duha ka tuig sa ulahi si Is-boset gipatay. (2Sa 2:​4, 8-10; 4:5-7) Sa ngadtongadto ang maong panagbangi naalim ug si David nahimong hari sa tanang 12 ka tribo.​—2Sa 5:1-3.

Sa ulahi sa pagmando ni David, sa dihang napukgo ang pag-alsa sa iyang anak nga lalaking si Absalom, ang tanang tribo sa makausa pa miila kang David ingong hari. Apan, sa pagbalik sa hari sa iyang trono, mitungha ang usa ka panagbangi bahin sa ilang mga gikasabotan, ug tungod niini dihay panaglalis tali sa napulo ka tribo sa amihanan nga gitawag ug Israel ug sa mga tawo sa Juda.​—2Sa 19:41-43.

Ang tanang 12 ka tribo nahiusa sa ilang pagpaluyo sa paghari sa anak ni David nga si Solomon. Apan sa iyang pagkamatay niadtong mga 998 W.K.P. nahitabo ang ikaduhang pagkabahin sa gingharian. Ang mga tribo lamang ni Benjamin ug Juda ang mipaluyo kang Haring Rehoboam, kinsa milingkod sa trono sa iyang amahan nga si Solomon didto sa Jerusalem. Ang Israel, nga gilangkoban sa napulo ka tribo sa A ug sa S, mipili kang Jeroboam nga ilang hari.​—1Ha 11:29-37; 12:1-24; MAPA, Tomo 1, p. 947.

Sa sinugdan, ang kaulohan sa Israel gitukod didto sa Sekem. Sa ulahi kini gibalhin sa Tirza, ug unya sa panahon sa paghari ni Omri gibalhin kini ngadto sa Samaria, diin nagpabilin kini sulod sa misunod nga 200 ka tuig. (1Ha 12:25; 15:33; 16:​23, 24) Nasabtan ni Jeroboam nga ang hiniusang pagsimba maoy makahugpong sa katawhan, ug busa aron ang mibulag nga mga tribo dili na moadto sa templo sa Jerusalem aron sa pagsimba, gihimo niya ang duha ka bulawang nating baka, dili sa kaulohan, kondili didto sa duha ka tumoy sa teritoryo sa Israel, usa sa Bethel sa habagatan ug ang lain sa Dan didto sa amihanan. Nagbutang usab siya ug dili-Levihanong mga saserdote aron sa pagpanguna ug sa pagtudlo sa Israel sa pagsimba sa bulawan nga mga nating baka ug sa pormag-kanding nga mga demonyo.​—1Ha 12:28-33; 2Cr 11:13-15.

Sa mga mata ni Jehova kadto maoy usa ka dako kaayong sala nga nahimo ni Jeroboam. (2Ha 17:​21, 22) Kon siya nagpabilin pang matinumanon kang Jehova ug wala moliso sa maong grabeng idolatriya, tugotan unta sa Diyos nga magpadayon ang iyang dinastiya, apan ingon sa gidangatan, nawala ang trono sa iyang banay sa dihang ang iyang anak nga lalaking si Nadab gipatay wala pay duha ka tuig human mamatay si Jeroboam.​—1Ha 11:38; 15:25-28.

 Ang gidangatan sa mga magmamando mao usab ang gidangatan sa nasod sa Israel. Napulog-siyam ka hari, gawas kang Tibni (1Ha 16:​21, 22), ang naghari sukad sa 997 hangtod sa 740 W.K.P. Siyam lamang ang may mga anak nga mipuli kanila, ug usa lamang ang may dinastiya nga miabot hangtod sa ikaupat nga kaliwatan. Pito sa mga hari sa Israel ang mimando ug duha ka tuig o menos pa; ang uban sulod lamang sa pipila ka adlaw. Ang usa naghikog, ang laing upat ahat nga namatay, ug ang laing unom gipatay sa ambisyosong mga tawo nga mipuli sa trono sa ilang mga biktima. Bisan tuod ang labing maayo sa tanan, si Jehu, nakapahimuot kang Jehova pinaagi sa paghanaw sa daotang pagsimba kang Baal nga gipasiugda ni Ahab ug Jezebel, apan “si Jehu wala mag-amping sa pagsubay sa balaod ni Jehova nga Diyos sa Israel uban sa bug-os niyang kasingkasing”; iyang gitugotan nga ang pagsimba ni Jeroboam sa nating baka magpadayon sa tibuok yuta.​—2Ha 10:​30, 31.

Si Jehova, sa iyang bahin, hataas gayod ug pailob sa Israel. Sulod sa ilang 257-ka-tuig nga kasaysayan siya nagpadayon sa pagpadala sa iyang mga alagad aron sa pagpasidaan sa mga magmamando ug sa katawhan bahin sa ilang daotang mga dalan, apan kini walay kapuslanan. (2Ha 17:7-18) Lakip niining debotadong mga alagad sa Diyos mao ang mga manalagnang si Jehu (dili ang hari), Elias, Micaias, Eliseo, Jonas, Oded, Oseas, Amos, ug Miqueas.​—1Ha 13:1-3; 16:​1, 12; 17:1; 22:8; 2Ha 3:​11, 12; 14:25; 2Cr 28:9; Os 1:1; Am 1:1; Miq 1:1.

Ang problema sa Israel bahin sa pagpanalipod sa iyang kaugalingon batok sa pagsulong mas dako pa kay sa problema sa Juda, kay bisan tuod nadoble niya ang iyang populasyon, halos nahimong tulo ka pilo ang iyang pagabantayan nga luna sa yuta. Dugang pa sa pagpakig-away sa Juda sa popanahon, siya subsob nga nakiggubat diha sa iyang amihanan ug sidlakang mga utlanan batok sa Sirya ug nailalom sa pagpit-os sa Asirya. Ang kataposang paglikos sa Samaria gisugdan ni Salmaneser V sa ikapitong tuig sa paghari ni Oseas, apan mikabat ug tulo ka tuig una mailog sa mga Asiryanhon ang siyudad niadtong 740 W.K.P.​—2Ha 17:1-6; 18:​9, 10.

Ang polisa sa mga Asiryanhon, nga gisugdan ni Tiglat-pileser III nga mipuli kang Salmaneser, mao ang pagpapahawa sa mga binihag gikan sa nailog nga teritoryo ug ang pagpuli kanila ug mga katawhan gikan sa ubang mga dapit sa imperyo. Sa ingon, napugngan ang umaabot nga mga pag-alsa. Tungod niini nga panghitabo ang ubang nasodnong mga pundok nga gisulod sa teritoryo sa Israel sa kataposan nasagol sa rasanhon ug sa relihiyosong paagi ug human niadto nailhan ingong mga Samarianhon.​—2Ha 17:24-33; Esd 4:​1, 2, 9, 10; Luc 9:52; Ju 4:7-43.

Apan sa pagkapukan sa Israel, ang napulo ka tribo sa amihanan wala sa bug-os mahanaw. Ang pipila ka tawo niini nga mga tribo dayag nga gibilin sa mga Asiryanhon sa teritoryo sa Israel. Sa walay duhaduha ang uban mikalagiw gikan sa idolatriya sa Israel ngadto sa teritoryo sa Juda sa wala pa ang 740 W.K.P., ug ang ilang mga kaliwat lagmit mao ang nahilakip niadtong mga binihag nga gidala ngadto sa Babilonya niadtong 607 W.K.P. (2Cr 11:13-17; 35:​1, 17-19) Tinong may mga kaliwat usab gikan niadtong gibihag sa mga Asiryanhon (2Ha 17:6; 18:11) nga lakip niadtong nahibilin nga namalik nga naglangkob sa 12 ka tribo sa Israel niadtong 537 W.K.P. ug sa panahon human niadto.​—1Cr 9:​2, 3; Esd 6:17; Os 1:11; itandi ang Eze 37:15-22.

4. Ang Yutang Saad, o ang geograpikanhong teritoryo nga gihatag ngadto sa nasod sa Israel (tanang 12 ka tribo), nga lahi sa teritoryo sa ubang mga nasod (1Sa 13:19; 2Ha 5:2; 6:23), ug niini nagmando ang mga hari sa Israel.​—1Cr 22:2; 2Cr 2:17.

Human mabahin ang nasod, ang “yuta sa Israel” usahay gigamit aron sa pagpaila sa amihanang teritoryo sa gingharian, nga nagpalahi niini gikan sa Juda. (2Cr 30:​24, 25; 34:​1, 3-7) Human sa pagkapukan sa amihanang gingharian, ang ngalan sa Israel nahuptang buhi sa Juda, ang bugtong gingharian nga nahibilin sa mga kaliwat ni Israel (ni Jacob). Busa, sa panguna, ang ekspresyong “yuta sa Israel” nga gigamit ni manalagnang Ezequiel nagtumong sa yuta sa gingharian sa Juda ug sa kaulohan sa Jerusalem. (Eze 12:​19, 22; 18:2; 21:​2, 3) Mao kini ang geograpikanhong dapit nga nahimong bug-os nga biniyaan sulod sa 70 ka tuig sukad ug human sa 607 W.K.P. (Eze 25:3) apan pagatigomon pag-usab nganha niini ang matinumanong nahibilin.​—Eze 11:17; 20:42; 37:12.

Alang sa kahubitan sa geograpiya ug sa matang sa klima sa Israel, maingon man ang gidak-on, lokasyon, kinaiyanhong mga bahandi, ug uban pa, tan-awa ang artikulo nga PALESTINA.