[Pagpanag-iya (Pundasyon) sa Duha-ka-Pilong Pakigdait].

Ang kaulohang siyudad sa karaang nasod sa Israel sukad sa tuig 1070 W.K.P. Human mabahin ang nasod ngadto sa duha ka gingharian (997 W.K.P.), ang Jerusalem nagpabilin nga kaulohan sa habagatang gingharian sa Juda. Sa tibuok nga Kasulatan, ang Jerusalem gihisgotan kapin sa 800 ka beses.

Ngalan. Ang kinaunahang natala nga ngalan niini nga siyudad maoy “Salem.” (Gen 14:18) Bisan tuod nga gisulayan sa pipila nga ilangkit ang kahulogan sa ngalang Jerusalem sa ngalan sa usa ka Semitikanhong diyos sa Kasadpan nga ginganlag Shalem, gipakita ni apostol Pablo nga ang tinuod nga kahulogan sa ulahing katunga nga bahin sa ngalan maoy “Pakigdait.” (Heb 7:2) Ang Hebreohanong espeling niining ulahing katunga nga bahin sa ngalan nagpasabot sa usa ka dual form, busa “Duha-ka-Pilong Pakigdait.” Sa Akadianhon (Asiro-Babilonyanhon) nga mga teksto kini nga siyudad gitawag ug Urusalim (o Ur-sa-li-im-mu). Pinasukad niini gihatagan ug kahulogan sa pipila ka eskolar ang ngalan ingong “Siyudad sa Pakigdait.” Apan ang Hebreohanong porma, nga angayng maoy mopatigbabaw, dayag nga nagkahulogang “Pagpanag-iya (Pundasyon) sa Duha-ka-Pilong Pakigdait.”

Daghang uban pang mga ekspresyon ug mga titulo ang gigamit sa Kasulatan sa pagtumong sa maong siyudad. Sa usa ka higayon gigamit sa salmista ang mas naunang ngalan nga “Salem.” (Sal 76:2) Ang ubang mga ngalan mao ang: “siyudad ni Jehova” (Isa 60:14), “lungsod sa Dakong Hari” (Sal 48:2; itandi ang Mat 5:35), “Siyudad sa Pagkamatarong” ug “Matinumanong Lungsod” (Isa 1:26), “Zion” (Isa 33:20), ug “balaang siyudad” (Neh 11:1; Isa 48:2; 52:1; Mat 4:5). Ang ngalang “el Quds,” nga nagkahulogang “ang Balaan [nga Siyudad],” mao gihapon ang popular nga ngalan niini diha sa Arabiko. Ang ngalan nga makita diha sa presenteng-adlaw nga mga mapa sa Israel maoy Yerushalayim.

Lokasyon. Layolayo gikan sa pangunang mga ruta sa internasyonal nga negosyo, ang Jerusalem nahimutang sa daplin sa umaw nga kamingawan (ang Kamingawan sa Juda), nga ang mga suplay sa tubig niini maoy limitado. Bisan pa niana, may duha ka lokal nga ruta sa negosyo ang nagtagbo duol sa siyudad. Ang usa paingon sa A-H nga direksiyon ubay sa ibabaw nga patag sa bukid nga nagsilbing “taludtod” sa karaang Palestina, ug kini nga ruta nagdugtong sa mga siyudad sama sa Dotan, Sekem, Bethel, Betlehem, Hebron, ug Beer-seba. Ang ikaduhang ruta maoy paingon sa S-K nga direksiyon gikan sa Raba (modernong ʽAmman), palatas sa bul-oganang mga walog ngadto sa dal-as sa Suba sa Jordan, patungas sa titip nga mga bakilid sa Judea, ug dayon midulhog sa kasadpang mga bakilid ngadto sa Kabaybayonan sa  Mediteranyo ug sa dunggoanan nga lungsod sa Jope. Dugang pa, ang Jerusalem nahimutang sa tungatunga sa katibuk-ang dapit sa Yutang Saad, busa angayan nga mahimong sentro sa pangagamhanan sa estado.

Kay nahimutang nga mga 55 km (34 mi) pailaya gikan sa Dagat Mediteranyo ug mga 25 km (16 mi) sa K gayod sa amihanang tumoy sa Patayng Dagat, ang Jerusalem anaa sa taliwala sa mga bungtod sa sentral nga kabukiran. (Itandi ang Sal 125:2.) Tungod sa gihabogon niini nga mga 750 m (2,500 p) ibabaw sa lebel sa dagat, kini nahimong usa sa kinahabogan nga kaulohang mga siyudad sa tibuok kalibotan nianang panahona. Ang “gitas-on” niini gihisgotan sa Kasulatan, ug ang mga magpapanaw kinahanglang ‘motungas’ gikan sa kapatagan daplin sa baybayon aron makaabot sa siyudad. (Sal 48:2; 122:​3, 4) Ang klima maanindot, nga may mabugnaw nga kagabhion, nga ang tinuig nga temperatura nag-aberids ug 17°C. (63°F.), ug ang tinuig nga ulan nag-aberids ug mga 63 sm (25 pul.), ug ang ting-ulan maoy tali sa Nobyembre ug Abril.

Bisan pa sa kahabog niini, ang Jerusalem nasalipdan sa mga dapit nga naglibot niini. Makita lamang sa mga magpapanaw ang kinatibuk-an sa siyudad kon sila duol na kaayo. Dapit sa S, ang Bukid sa mga Olibo may gihabogong mga 800 m (2,620 p). Sa A niini, ang Bukid sa Scopus miabot ug mga 820 m (2,690 p), ug ang naglibot nga mga kabungtoran sa H ug K may gihabogon nga 835 m (2,740 p). Gikan niining habog nga mga dapit makita ang kahimtang diha sa Patukoranan sa Templo (mga 740 m [2,430 p]).

Sa mga panahon sa gubat, kini nga kahimtang daw delikado kaayo. Apan, ang bisan unsa nga disbentaha mabawi ra gihapon tungod kay ang tulo ka kiliran sa siyudad gilibotan man sa titip kaayo nga mga walog: ang bul-oganang walog sa Kidron sa sidlakan ug ang Walog sa Hinnom sa habagatan ug kasadpan. Ang usa ka sentral nga walog, nga lagmit mao ang gihisgotan ni Josephus ingong ang Walog sa Tyropoeon (o “ang Walog sa Tiggama ug Keso”), nag-ulang sa dapit sa siyudad ngadto sa sidlakan ug kasadpang kabungtoran o mga tagaytay. (The Jewish War, V, 136, 140 [iv, 1]) Kini nga walog natambakan na pag-ayo latas sa kasiglohan, apan ang usa ka dumuduaw kinahanglang molugsong gihapon agi sa usa ka titip nga bakilid paingon sa hulpa sa tunga ug unya motungas sa pikas nga bahin sa dihang motabok sa siyudad. Adunay ebidensiya nga, gawas pa sa A-H nga sentral nga walog, ang duha ka gamaygamay nga walog, o mga hulpa, sa S-K padayong nag-ulang sa duha ka bungtod, ang usa nag-ulang sa bungtod sa sidlakan ug ang usa latas sa kasadpan.

Ang mga kiliran niining titip nga mga walog daw nahimong bahin sa sistema sa pangdepensa nga paril sa siyudad sa tanang panahon. Ang dapit lamang sa siyudad nga walay kinaiyanhong depensa mao ang A nga kiliran, ug dinhi ang mga paril gipalig-on pag-ayo. Sa dihang miatake sa siyudad niadtong 70 K.P., si Heneral Tito, matod ni Josephus, kinahanglang molusot sa tulo ka sunodsunod nga mga paril nianang dapita.

Suplay sa Tubig. Ang mga molupyo sa Jerusalem nakasinati ug grabeng kanihit sa pagkaon panahon sa paglikos, apan lagmit wala gayod malisdi sa suplay sa tubig. Kay bisan pag duol kini sa umaw nga Kamingawan sa Juda, ang siyudad may kanunayng suplay sa mahinlo nga tubig ug adunay bastanteng mga pondohanan sa tubig sulod sa mga paril sa siyudad.

Ang duha ka tubod, ang En-rogel ug ang Gihon, nahimutang duol sa siyudad. Ang unang tubod nahimutang nga H ug diyutay sa dapit diin magtagbo ang mga walog sa Kidron ug Hinnom. Bisan tuod usa kini ka hinungdanong tinubdan sa tubig, ang nahimutangan niini dili maduol sa mga panahon sa pag-atake o paglikos. Ang tubod sa Gihon nahimutang sa K nga dapit sa Walog sa Kidron, tapad sa gitawag sa ulahi nga Siyudad ni David. Bisan tuod kini nahimutang sa gawas sa mga paril sa siyudad, kini duol ra nga mahimong makakubkob ug tunel nga konektado sa usa ka agianan, aron ang mga molupyo sa siyudad makakalos ug tubig nga dili na kinahanglang mogawas sa mga paril nga nagdepensa sa siyudad. Gihimo kini sa sayong bahin sa kasaysayan sa siyudad sumala sa arkeolohikanhong ebidensiya. Niadtong 1961 ug 1962, ang mga pagpangubkob nakadiskobreg usa ka karaan kaayong paril nga nahimutang sa ubos nga bahin sa ibabawng tumoy, o entrada, sa tunel, busa naglibot niini. Gituohan nga mao kini ang paril sa karaang siyudad sa mga Jebusihanon.

Latas sa katuigan, ang dugang nga mga tunel ug mga kanal gihimo aron agosan sa tubig sa Gihon. Ang usa ka agianan sa tubig nga nagsukad sa baba sa langob sa tubod sa Gihon miagos nga padulhog sa maong walog ug milibot sa tumoy sa HS nga bungtod ngadto sa usa ka linaw diin magtagbo ang Walog sa Hinnom ug ang sentral nga walog o ang Walog sa Tyropoeon. Sumala sa nadiskobrehan, kini sama sa usa ka trinseras nga gitabonan ug lagpad nga mga bato, ug gibangag diha sa kiliran sa mga bungtod sa daghang dapit. Pinaagi sa sal-angsal-ang nga mga bangag niini makakuha ug tubig alang sa pagpatubig sa mga hinagdang talamnan sa walog sa ubos. Ang pagdulhog sa kanal nga mga 4 o 5 milimetro por metro (kubos sa 0.2 pul. por yd) nagpatunghag hinay nga pag-agos, nga nagpahinumdom sa usa sa “katubigan sa Siloa nga  hinayng nagaagay.” (Isa 8:6) Gituohan nga kini nga kanal, nga dili protektado ug daling maatake, gihimo sa panahon sa paghari ni Solomon sa dihang nangibabaw ang pakigdait ug kasegurohan.

Ang mga balay ug mga tinukod sa Jerusalem lagmit nga adunay mga biawan sa ilalom sa yuta, nga nakahatag ug dugang suplay sa tubig gawas pa sa tubig gikan sa mga tubod. Ang tubig sa ulan nga matigom gikan sa mga atop ipondo diha niini, nga natipigang hinlo ug bugnaw. Ang dapit sa templo lagmit adunay dagkong mga biawan, ug giingon sa mga arkeologo nga sila nakakaplag ug 37 ka biawan nga masudlan ug mga 38,000 kl (10,000,000 gal), ang usa ka biawan lamang gibanabana nga masudlan ug 7,600 kl (2,000,000 gal).

Latas sa kasiglohan daghang agianan sa tubig ang gitukod aron sa pagtaganag tubig sa Jerusalem. Sumala sa tradisyon gituohan nga si Solomon mao ang naghimo sa usa ka agianan sa tubig gikan sa mga “Linaw ni Solomon” (ang tulo ka pondohanag tubig sa HK sa Betlehem) paingon sa paril sa templo sa Jerusalem. Sa Ecclesiastes 2:​6, si Solomon miingon: “Naghimo ako ug mga linaw sa tubig alang sa akong kaugalingon, aron matubigan niini ang lasang.” Ang maong dakong buluhaton sa paghimog mga linaw lagmit naglakip gayod sa paghimo ug usa ka agianan sa tubig alang sa mas dakong suplay sa tubig nga gikinahanglan sa Jerusalem human maorganisar ang mga pag-alagad sa templo. Apan, walay ebidensiya, gawas sa tradisyon, sa pagpaluyo nga si Solomon naghimog usa ka agianan sa tubig gikan sa mga Linaw ni Solomon ngadto sa Jerusalem. Daghang agianan sa tubig ang makaplagan gihapon. Ang usa ka agianan sa tubig nga gihimo aron sa pagdalag tubig gikan sa mga tubod sa Wadi el-ʽArrub nga 20 km (12 mi) sa HHK sa Jerusalem paingon sa mga Linaw ni Solomon lagmit mao ang gipasabot ni Josephus, kinsa nag-ingon nga kini gihimo ni Poncio Pilato ginamit ang mga pondo nga salapi sa templo. (Jewish Antiquities, XVIII, 60 [iii, 2]; The Jewish War, II, 175 [ix, 4]) Sa duha ka agianan sa tubig nga nagsukad sa mga Linaw ni Solomon paingon sa Jerusalem, ang ubos mao ang mas daan na, lagmit sukad pa sa panahon ni Herodes o sa mga Hasmonaeano. Kini nga agianan sa tubig miagi sa ilalom sa balangay sa Betlehem ug milatas ngadto sa Patukoranan sa Templo ibabaw sa “Arko ni Wilson.”

Arkeolohikanhong Panukiduki. Bisan tuod nga gihimo ang daghang panukiduki ug pagpangubkob, pipila lamang ka lig-ong mga kamatuoran ang natino maylabot niini nga siyudad sa kapanahonan sa Bibliya. Lainlaing mga rason ang nakapugong sa panukiduki o naglimite sa kahinungdanon niini. Ang Jerusalem halos walay hunong nga gipuy-an sa atong Komong Panahon, mao nga diyutay na lang kaayo ang dapit nga kakubkoban. Dugang pa, ang siyudad kadaghan na magun-ob, ug ang bag-ong mga siyudad gitukod sa ibabaw sa mga ginun-ob, ug sagad gigamit, sa usa ka bahin, ang mga materyales nga naggikan sa mga ginun-ob. Ang nagtipun-og nga mga ginun-ob ug mga ginuba, nga sa pipila ka dapit maoy mga 30 m (100 p) ang giladmon, nakatabon sa kanhing mga dagway sa maong dapit ug nakapalisod sa pag-interpretar sa nakubkoban nga ebidensiya. Nakubkoban ang pipila ka seksiyon sa paril, mga linaw, mga tunel sa tubig, ug karaang mga lubnganan, apan diyutay ra gayod ang nakubkoban nga mga sinulat. Ang pangunang arkeolohikanhong mga kaplag nakuha gikan sa HS nga bungtod, nga karon nahimutang sa gawas sa mga paril sa siyudad.

Busa, ang pangunang mga tinubdan sa impormasyon bahin sa karaang siyudad mao gihapon ang Bibliya ug ang kahubitan bahin sa unang-siglo nga siyudad nga gihatag sa Hudiyong historyador nga si Josephus.

Unang Kasaysayan. Ang unang makasaysayanhong paghisgot bahin niini nga siyudad maoy niadtong dekada tali sa 1943 ug 1933 W.K.P., sa dihang nahibalag ni Abraham si Melquisedek. Si Melquisedek maoy “hari sa Salem” ug “saserdote sa Labing Hataas nga Diyos.” (Gen 14:17-20) Apan, dili matino kon diin naggikan ang siyudad ug ang katawhan nga nagpuyo niini sama sa hari-saserdote niini nga si Melquisedek.​—Itandi ang Heb 7:1-3.

Mopatim-aw nga ang laing panghitabo sa kinabuhi ni Abraham nalangkit sa dapit nga kasikbit sa Jerusalem. Si Abraham gisugo sa paghalad sa iyang anak nga si Isaac didto sa “usa sa mga bukid” sa “yuta sa Moria.” Ang templo ni Solomon gitukod sa ibabaw sa “Bukid sa Moria” sa usa ka dapit nga kanhi maoy giokanan. (Gen 22:2; 2Cr 3:1) Busa, mopatim-awng gilangkit sa Bibliya ang dapit diin misulay sa paghalad si Abraham sa bukirong rehiyon nga naglibot sa Jerusalem. (Tan-awa ang MORIA.) Wala ibutyag kon si Melquisedek buhi pa ba nianang tungora; apan ang Salem lagmit nga nagpabilin ingong luwas nga dapit alang kang Abraham.

Ang mga Papan sa Amarna, nga gisulat sa Canaanhong mga magmamando ngadto sa ilang Ehiptohanong labaw nga magmamando, naglakip sa pito ka sulat gikan sa hari o gobernador sa Jerusalem (Urusalim). Kining mga sulata gihimo sa wala pa masakop sa Israel ang Canaan. Busa, ang Jerusalem, sa mga 465-ka-tuig nga yugto tali sa panagkita ni Abraham ug ni Melquisedek ug sa Israelinhong pagsakop, napanag-iya sa paganong Hamitikanhon nga mga Canaanhon ug nailalom sa Hamitikanhon nga Imperyo sa Ehipto.

 Ang asoy sa haros nga pagpanakop ni Josue sa Canaan nagtala kang Adoni-zedek, nga hari sa Jerusalem, ingong lakip sa magkaabin nga mga hari nga miatake sa Gabaon. Ang iyang ngalan (nagkahulogang “Ang (Akong) Ginoo Maoy Pagkamatarong”) amgid kaayo sa ngalan sa mas naunang hari sa Jerusalem nga si Haring Melquisedek (“Hari sa Pagkamatarong”), apan si Adoni-zedek dili usa ka magsisimba sa Labing Hataas nga Diyos nga si Jehova.​—Jos 10:1-5, 23, 26; 12:​7, 8, 10.

Sa pagpahat sa tribonhong mga teritoryo, ang Jerusalem nahimutang sa utlanan tali sa Juda ug Benjamin, ang tinong utlanan ubay sa Walog sa Hinnom. Lagmit kini nahimutang sa dapit nga sa ulahi nahimong “Siyudad ni David,” nga gitukod ibabaw sa tagaytay taliwala sa mga walog sa Kidron ug Tyropoeon, sa sulod sa teritoryo sa Benjamin. Apan, ang Canaanhong mga siyudad lagmit adunay dugang mga balangay, o “gagmayng mga komunidad nga sikbit niini,” ug ang usa ka bahin sa gipuy-an nga luna tingali misaylo ngadto sa teritoryo sa Juda dapit sa K ug sa H sa Walog sa Hinnom. Sa Maghuhukom 1:8 ang Juda gihisgotan nga mao ang unang nag-ilog sa Jerusalem, apan human makabiya ang misulong nga mga kasundalohan, mopatim-awng ang Jebusihanong mga molupyo nagpabilin (o mibalik) nga may igong puwersa ug sa ulahi nagpormag usa ka gamayng pundok sa mga magsusukol nga wala mabuntog sa Juda ni sa Benjamin. Busa, bahin sa Juda ug sa Benjamin gikaingon nga ang ‘mga Jebusihanon nagpadayon pagpuyo uban kanila sa Jerusalem.’ (Jos 15:63; Huk 1:21) Kini nga kahimtang nagpadayon sulod sa mga upat ka siglo, ug ang siyudad gitawag usahay nga “Jebus,” usa ka “siyudad sa mga langyaw.”​—Huk 19:10-12; 1Cr 11:​4, 5.

Panahon sa Nahiusang Gingharian. Ang hedkuwarter ni Haring Saul nahimutang sa Gibea sa teritoryo sa Benjamin. Ang kaulohang siyudad ni Haring David unang nahimutang didto sa Hebron sa Juda, mga 30 km (19 mi) sa HHK sa Jerusalem. Human sa pagmando didto sa pito ka tuig ug tunga (2Sa 5:5), siya determinado nga ibalhin ang kaulohan ngadto sa Jerusalem. Gigiyahan kini sa Diyos (2Cr 6:4-6), kay si Jehova namulong kasiglohan una pa niana bahin sa maong ‘dapit diin Iyang gipili nga maanaa ang iyang ngalan.’​—Deu 12:5; 26:2; itandi ang 2Cr 7:12.

Mopatim-aw nga ang siyudad sa mga Jebusihanon nianang tungora nahimutang sa habagatang tumoy sa sidlakang tagaytay. Kompiyansa sila sa pagkadili-mapukan sa ilang kuta nga siyudad, nga may kinaiyanhong mga depensa nga mga paril sa titip nga mga walog diha sa tulo ka kiliran niini ug, lagmit, gipalig-on pag-ayong mga kuta dapit sa amihanan. Nailhan kadto ingong “dapit nga lisod duolon” (1Cr 11:7), ug ang mga Jebusihanon nagtamay kang David nga bisan gani ‘ang mga buta ug mga bakol sa siyudad’ makababag sa iyang mga pag-atake. Apan nabuntog ni David ang siyudad, kay ang iyang pag-atake gipangunahan ni Joab, kinsa nakasulod sa siyudad agi sa “tunel sa tubig.” (2Sa 5:6-9; 1Cr 11:4-8) Ang mga eskolar wala sa bug-os makatino bahin sa kahulogan sa Hebreohanong termino nga gihubad dinhi nga “tunel sa tubig,” apan sa katibuk-an midawat niini o sa susamang mga termino (“agianan sa tubig,” RS, AT; “sandayong,” JP) nga lagmit mao gayod ang kahulogan. Ang mubong asoy wala maghisgot kon sa unsang paagi nagawangan ang mga depensa sa siyudad. Sukad sa pagkadiskobre sa tunel ug sa agianan nga paingon sa tubod sa Gihon, ang pagtuo sa kadaghanan mao nga si Joab nanguna sa iyang mga tawo agi niining patindog nga agianan, unya miagi sa pahandag nga tunel ug milusot pasulod sa siyudad aron sa paghimog kalit nga pag-atake. (HULAGWAY, Tomo 2, p. 951) Bisan unsa man ang paagi nga gigamit, ang siyudad nailog ug gibalhin ni David ang iyang kaulohan didto (1070 W.K.P.). Ang Jebusihanong salipdanan karon nailhan na ingong “ang Siyudad ni David,” nga gitawag usab ug “Zion.”​—2Sa 5:7.

Gisugdan ni David ang usa ka programa sa pagpanukod sulod sa maong dapit, ug lagmit gipauswag usab ang mga depensa sa siyudad. (2Sa 5:9-11; 1Cr 11:8) Ang “Bungdo” (Heb., ham·Mil·lohʼʹ) nga gihisgotan dinhi (2Sa 5:9) ug sa ulahing mga asoy (1Ha 9:​15, 24; 11:27) maoy usa ka bahin sa geograpiya o estruktura sa siyudad, nga ilado kanhi apan dili na mailhan karong adlawa. Sa ulahi, sa dihang gibalhin ni David ang sagradong “arka ni Jehova” gikan sa balay ni Obed-edom ngadto sa Jerusalem, ang siyudad nahimong sentro sa kalihokang relihiyoso maingon man sa pangagamhanan sa nasod.​—2Sa 6:​11, 12, 17; tan-awa ang LUBNGANAN, PAGLUBONG; DAVID, SIYUDAD NI; BUNGDO.

Walay rekord nga ang Jerusalem giatake sa mga kaaway sa panahon sa paghari ni David, sanglit siya ang misulong aron makiggubat sa iyang mga kaaway. (Itandi ang 2Sa 5:17-25; 8:1-14; 11:1.) Apan, sa usa ka higayon, nakita ni David nga angayng biyaan ang siyudad tungod sa misulong nga rebeldeng kasundalohan sa iyang kaugalingong anak nga lalaki nga si Absalom. Ang pagbiya sa hari lagmit maoy aron malikayan ang pag-ula sa dugo pinaagig sibil nga gubat niining dapita diin nahimutang ang ngalan ni Jehova. (2Sa 15:13-17) Bisan unsa pay motibo sa maong pagbiya, kini nagtuman sa inspiradong tagna nga gipamulong ni Natan. (2Sa 12:11; 16:15-23) Wala tugoti ni David nga ang arka sa pakigsaad dad-on uban kaniya apan nagsugo sa matinumanong mga  saserdote sa pagbalik niini ngadto sa siyudad, ang dapit nga pinili sa Diyos. (2Sa 15:23-29) Ang kahubitan sa unang bahin sa pagkalagiw ni David sumala sa gitala sa 2 Samuel kapitulo 15 naglarawan pag-ayo sa geograpikanhong mga dagway sa maong lugar sa S sa siyudad.

Sa naghinapos ang iyang pagmando, gisugdan ni David ang pagpangandam ug mga materyales nga gamiton sa pagtukod sa templo. (1Cr 22:​1, 2; itandi ang 1Ha 6:7.) Ang sinapsapan nga mga bato lagmit gikubkob sa maong lugar, kay ang mga bato sa Jerusalem humok rang tabason ug pormahon, apan, sa dihang mahanginan ug mainitan na, kini mogahi ug mahimong durable ug maanindot nga mga bato alang sa pagpanukod. May ebidensiya nga dihay karaang kubkobanan sa bato duol sa presenteng Ganghaan sa Damasco, kay daghang bato ang gikubkob didto sa paglabay sa panahon.

Ang dugang pang ideya bahin sa dagway sa yuta palibot sa Jerusalem, niining panahona dapit sa S ug sa H, gihatag diha sa asoy sa pagdihog kang Solomon sumala sa sugo sa tigulang nga si Haring David. Ang laing anak nga lalaki nga si Adonias, nga naglaraw sa pag-ilog sa pagkahari, maoy didto sa tubod sa En-rogel sa dihang gidihogan si Solomon didto sa tubod sa Gihon. Ang gilay-on sa duha ka dapit duol ra (mga 700 m; 2,300 p) nga tungod niana nadungog ni Adonias ug sa iyang mga kakunsabo ang kabanha sa budyong ug ang mga selebrasyon didto sa Gihon.​—1Ha 1:5-9, 32-41.

Sa paghari ni Solomon dihay daghang pagpanukod (ug tingali pagpanukod pag-usab) nga gihimo sa sulod sa siyudad ug sa pagpasangkad sa mga utlanan niini. (1Ha 3:1; 9:15-19, 24; 11:27; itandi ang Ecc 2:3-6, 9.) Ang templo, ang iyang talagsaong natukod, lakip na ang mga sawang niini gitukod sa ibabaw sa Bukid sa Moria sa sidlakang tagaytay apan sa A sa “Siyudad ni David,” lagmit diha sa dapit sa presenteng-adlaw nga Dome of the Rock. (2Cr 3:1; 1Ha 6:​37, 38; 7:12) Ang ubang dagkong mga tinukod sa duol mao ang balay o palasyo ni Solomon, ang ginama sa sedro nga Balay sa Lasang sa Lebanon, ang Portiko sa mga Haligi, ug ang Portiko sa Trono alang sa paghukom. (1Ha 7:1-8) Kini nga pundok sa mga tinukod lagmit nahimutang sa H sa templo sa hanayhay nga bakilid padulhog ngadto sa “Siyudad ni David.”​—MAPA, Tomo 1, p. 752; HULAGWAY, Tomo 1, p. 748.

Nabahin nga Gingharian (997-607 W.K.P.). Ang pagrebelde ni Jeroboam maoy nakasip-ak sa nasod ngadto sa duha ka gingharian, ug ang Jerusalem nagpabilin nga kaulohan sa duha ka tribo, ang Benjamin ug Juda, ilalom sa anak nga lalaki ni Solomon nga si Rehoboam. Ang mga Levihanon ug ang mga saserdote mibalhin usab ngadto sa siyudad diin nahimutang ang ngalan ni Jehova, sa ingon nagpalig-on sa pagkahari ni Rehoboam. (2Cr 11:1-17) Nianang panahona, ang Jerusalem wala na mahimutang sa geograpikanhong sentro sa gingharian, nga may gilay-ong pipila lamang ka milya gikan sa utlanan sa kaawayng napulo-ka-tribo nga gingharian sa amihanan. Sulod sa lima ka tuig human mamatay si Solomon, ang siyudad nakasinati sa una sa daghang pagsulong. Si Haring Sisak sa Ehipto misulong sa gingharian sa Juda, sa walay duhaduha nag-isip niini nga daling malupig tungod sa pagkunhod sa ilang gidaghanon. Tungod sa pagkadili-matinumanon sa nasod, siya milampos sa pagsulod sa Jerusalem, nga nagkuha sa mga bahandi ug ubang bililhong mga manggad sa templo. Tungod lamang sa ilang paghinulsol nga sila gihatagan sa Diyos ug proteksiyon, nga maoy nakapugong nga wala malaglag ang siyudad.​—1Ha 14:​25, 26; 2Cr 12:2-12.

Panahon sa paghari sa matinumanon nga si Haring Asa, si Haring Baasa sa amihanang gingharian wala molampos sa iyang pagsulay sa pagpalig-on sa amihanang utlanan sa Juda aron kini masirhan ug maputol ang komunikasyon uban sa Jerusalem (ug lagmit sa pagpukgo sa kapahayagan sa pagkamaunongon sa bisan kinsa sa iyang mga sakop ngadto sa gingharian sa Juda). (1Ha 15:17-22) Ang pagpadayon sa putling pagsimba ilalom sa pagmando sa anak nga lalaki ni Asa nga si Jehosapat nagdalag proteksiyon gikan sa Diyos ug dakong kaayohan ngadto sa siyudad, lakip na ang dugang mga tagana sa pagdumala sa legal nga mga kaso.​—2Cr 19:8-11; 20:​1, 22, 23, 27-30.

Latas sa nahibiling kasaysayan sa Jerusalem ingong kaulohan sa gingharian sa Juda, kini nga sumbanan nagpadayon. Ang matuod nga pagsimba nagdalag mga panalangin ug proteksiyon gikan kang Jehova; ang apostasya misangpot sa grabeng mga problema ug sa pagkadaling maatake. Sa paghari sa dili-matinumanong anak nga lalaki ni Jehosapat nga si Jehoram (913-mga 907 W.K.P.) ang siyudad gisulong ug giagawan sa ikaduhang higayon sa nag-abin nga Arabia ug Filistia, kini nahitabo bisan pa sa malig-ong mga paril nga nagdepensa sa siyudad. (2Cr 21:12-17) Sa misunod nga siglo, tungod sa pagsimang ni Haring Jehoas gikan sa matarong nga dalan, ang Siryanhong mga kasundalohan “misulong sa Juda ug sa Jerusalem,” ug ang konteksto nagpaila nga sila milampos sa pagsulod sa siyudad. (2Cr 24:20-25) Panahon sa pag-apostasya ni Amazias gisulong sa amihanang gingharian sa Israel ang Juda, ug giguba ang mga 178 m (584 p) sa hinungdanong mga paril sa amihanan taliwala sa Ganghaan sa Eskina (sa AK nga eskina) ug sa Ganghaan ni Epraim (dapit sa S sa Ganghaan sa Eskina). (2Cr 25:22-24) Lagmit nga  sa usa ka panahon una pa niini, ang siyudad nakaabot tabok sa sentral nga walog hangtod sa kasadpang tagaytay.

Si Haring Uzzias (829-778 W.K.P.) mihimog daghang pagdugang sa mga depensa sa siyudad, nga nagpalig-on sa Ganghaan sa Eskina (sa AK) ug sa Ganghaan sa Walog (sa HK nga eskina) pinaagi sa mga torre, maingon man sa usa ka torre didto sa “Tukod” (sa “Anggulo,” RS, JB; sa “Likoanan,” JP), lagmit ang usa ka bahin sa sidlakang paril nga dili layo sa harianong mga tinukod, nga gitukod ni David o kaha ni Solomon. (2Cr 26:9; Neh 3:​24, 25) Gibutangan usab ni Uzzias ang mga torre ug ang mga eskina ug “mga kasangkapan sa gubat,” tingali dagkong mga pangpalantig sa mga pana ug dagkong mga bato. (2Cr 26:​14, 15) Gipadayon sa iyang anak nga lalaki nga si Jotam ang programa sa pagpanukod.​—2Cr 27:​3, 4.

Ang matinumanon nga si Haring Ezequias, nga nagmando puli sa iyang amahan, ang apostatang si Ahaz, naghinlo ug nag-ayo sa dapit sa templo ug naghimog usa ka dakong pagsaulog sa Paskuwa nga nagdapit sa tanang mga magsisimba sa pag-adto sa Jerusalem gikan sa tibuok nga dapit sa maong yuta, lakip ang amihanang gingharian. (2Cr 29:1-5, 18, 19; 30:​1, 10-26) Apan wala madugay, kining kadasig alang sa matuod nga pagsimba gisundan ug pag-atake gikan sa mga pagano, mga tigyagayaga sa matuod nga Diyos kansang ngalan nahimutang sa Jerusalem. Niadtong 732 W.K.P., walo ka tuig human sakopa sa Asirya ang amihanang gingharian sa Israel, ang Asiryanhon nga si Haring Senakerib nangharos sa tibuok Palestina, nga nagpadalag mga kasundalohan aron sa paghulga sa Jerusalem. (2Cr 32:​1, 9) Giandam ni Ezequias ang siyudad alang sa usa ka paglikos. Iyang gisap-ongan ang mga tinubdan sa tubig sa gawas sa siyudad aron kini dili nila makit-an ug tungod niana maglisod ang mga kaaway, ug usab iyang gipalig-on ang mga paril, ug gibutangan ug mga kuta. (2Cr 32:2-5, 27-30) Mopatim-aw nga “ang agianan sa tubig” aron sa pagdalag tubig paingon sa siyudad gikan sa tubod sa Gihon nahuman na niining panahona, lagmit nga usa ka proyekto nga gibuhat sa dihang malinawon pa. (2Ha 20:20; 2Cr 32:30) Kon, sumala sa gituohan, mao kini ang agianan sa tubig nga naglakip sa tunel nga gikubkob latas sa kiliran sa Walog sa Kidron nga misangko sa Linaw sa Siloam sa Walog sa Tyropoeon, nan dili kini usa ka gamayng buluhaton nga matapos sa pipila ka adlaw. (Tan-awa ang ARKEOLOHIYA [Palestina ug Sirya]; GIHON Num. 2.) Bisan pa niana, ang kalig-on sa siyudad wala mag-agad sa mga sistema sa depensa ug mga suplay niini kondili nag-agad sa mapanalipdanong gahom ni Jehova nga Diyos, kinsa miingon: “Ug panalipdan ko gayod kini nga siyudad aron sa pagluwas niini tungod sa akong kaugalingon ug tungod kang David nga akong alagad.” (2Ha 19:32-34) Tungod sa milagrosong pagkalaglag sa 185,000 ka Asiryanhong kasundalohan, si Senakerib midalidali pagbalik sa Asirya. (2Ha 19:​35, 36) Sa dihang gitala ang asoy sa pagpakiggubat diha sa mga talaan sa Asiryanhong kasaysayan, kini nanghambog sa pagpriso ni Senakerib kang Ezequias sulod sa Jerusalem sama sa usa ka ‘langgam diha sa halwa,’ apan wala hisgoti niini ang pag-ilog sa siyudad.​—Tan-awa ang SENAKERIB.

Sa paghari ni Manases (716-662 W.K.P.) may dugang gihimong paril ubay sa Walog sa Kidron. Panahon usab kadto nga ang nasod misamot pagpalayo gikan sa matuod nga pagsimba. (2Cr 33:1-9, 14) Ang iyang apong lalaki nga si Josias temporaryong nagpahunong niini nga pagkahisalaag, ug panahon sa iyang pagmando, ang Walog sa Hinnom, nga gigamit sa idolatrosong mga tawo alang sa daotang mga seremonyas, iyang “gihimong dili angay alang sa pagsimba,” lagmit nagtampalas niini pinaagi sa paghimo niini nga usa ka basurahan sa siyudad. (2Ha 23:10; 2Cr 33:6) “Ang Ganghaan sa mga Tapok sa Abo” lagmit gibuksan paingon niini nga walog. (Neh 3:​13, 14; tan-awa ang GEHENNA; HINNOM, WALOG SA.) Sa panahon ni Josias ang “ikaduhang seksiyon” (ang “bag-ong lungsod,” JB) sa siyudad gihisgotan sa unang higayon. (2Ha 22:14; 2Cr 34:22) Kining “ikaduhang seksiyon” kasagarang gituohan nga mao ang seksiyon sa siyudad nga nahimutang sa K o sa AK sa dapit sa templo.​—Sof 1:10.

Human mamatay si Josias, dali rang migrabe ang kahimtang sa Jerusalem, sanglit nagsunod ang upat ka dili-matinumanong mga hari. Sa ikawalo nga tuig ni Haring Jehoiakim ang Juda nahimong basalyo sa Babilonya. Ang pag-alsa ni Jehoiakim tulo ka tuig sa ulahi nakaaghat sa mga Babilonyanhon sa malamposong paglikos sa Jerusalem, nga human niana ang siyudad giagawan sa mga bahandi niini ug ang hari nianang panahona, si Jehoiakin, ug ang ubang mga lungsoranon gidestiyero. (2Ha 24:1-16; 2Cr 36:5-10) Ang tinudlo sa Babilonya nga si Haring Zedekias misulay sa paglingkawas gikan sa yugo sa Babilonya, ug sa iyang ikasiyam nga tuig (609 W.K.P.) ang Jerusalem gilikosan pag-usab. (2Ha 24:17-20; 25:1; 2Cr 36:11-14) Ang Ehiptohanong kasundalohan nga gipadala aron tabangan ang Jerusalem milampos nga temporaryo lamang sa pagpabiya sa mga naglikos. (Jer 37:5-10) Natuman ang tagna ni Jehova pinaagi ni Jeremias, ang mga Babilonyanhon mibalik ug milikos pag-usab. (Jer 34:​1, 21, 22; 52:5-11) Si Jeremias gibilanggo panahon sa ulahing bahin sa paglikos didto sa “Sawang sa Guwardiya”  (Jer 32:2; 38:28), nga konektado sa “Balay sa Hari.” (Neh 3:25) Sa kataposan, 18 ka bulan sukad sa paglikos inubanan sa gutom, sakit, ug kamatayon, ang mga paril sa Jerusalem nabuslotan sa ika-11 nga tuig ni Zedekias, ug ang siyudad nailog.​—2Ha 25:2-4; Jer 39:1-3.

Ang Pagkalaglag ug ang Pagpasig-uli. Ang mga paril sa siyudad nabuslotan niadtong Tamuz 9, 607 W.K.P. Usa ka bulan sa ulahi, sa Ab 10, ang hawas ni Nabucodonosor nga si Nebuzaradan misulod sa nailog nga siyudad ug nagsugod sa pagpangguba, nagsunog sa templo ug sa ubang mga tinukod ug nagtumpag sa mga paril sa siyudad. Ang hari sa Jerusalem ug ang kadaghanan sa iyang katawhan gidestiyero ngadto sa Babilonya ug ang mga bahandi niini gidala ingong inagaw.​—2Ha 25:7-17; 2Cr 36:17-20; Jer 52:12-20; HULAGWAY, Tomo 2, p. 326.

Ang pahayag sa arkeologong si Conder nga “ang kasaysayan sa nagun-ob nga siyudad nagpabiling haw-ang hangtod kang Ciro” maoy tinuod dili lamang sa Jerusalem kondili usab sa tibuok dominyo sa gingharian sa Juda. Dili sama sa mga Asiryanhon, ang Babilonyanhong hari wala maglalin ug mga katawhan aron mopuyo sa nasakop nga rehiyon. Mibanos ang 70 ka tuig nga yugto sa pagkabiniyaan, sumala sa gitagna.​—Jer 25:11; 2Cr 36:21.

Sa “unang tuig” (lagmit ingong magmamando sa Babilonya) ni Ciro nga Persianhon (538 W.K.P.) gipagula ang harianong mando sa pagpapauli sa nadestiyerong mga Hudiyo aron sa ‘pag-adto sa Jerusalem, nga anaa sa Juda, ug sa pagtukod pag-usab sa balay ni Jehova nga Diyos sa Israel.’ (Esd 1:1-4) Ang katawhan nga miduyog sa taas nga panaw ngadto sa Jerusalem, nga nagdala ug mga bahandi sa templo uban kanila, naglakip sa 42,360 ka mga Israelinhon gawas pa sa mga ulipon ug propesyonal nga mga mag-aawit. Sila nakaabot sa tukmang panahon aron saulogon ang Pista sa mga Balongbalong niadtong Tisri (Septiyembre-Oktubre) 537 W.K.P. (Esd 2:​64, 65; 3:1-4) Ang pagtukod pag-usab sa templo gisugdan ubos sa pagdumala ni Gobernador Zorobabel ug, human sa grabeng pagbabag ug sa gipakitang pagkadili-mabination taliwala sa namalik nga mga Hudiyo, kini sa kapulihay natapos niadtong Marso 515 W.K.P. Dugang pang mga destiyero ang namalik kauban sa saserdoteng eskriba nga si Esdras niadtong 468 W.K.P., nga nagdalag dugang pang mga butang “aron sa pagpatahom sa balay ni Jehova, nga diha sa Jerusalem” (Esd 7:27), kini nahitabo ubos sa pagtugot ni Haring Artajerjes (Longimanus). Ang mga bahandi nga ilang gidala lagmit mikabat ug kapin sa $43,000,000.​—Esd 8:25-27.

Mga usa ka siglo ug tunga human sa pagsakop ni Nabucodonosor, ang mga paril ug ang mga ganghaan sa siyudad gun-ob pa gihapon. Nananghid si Nehemias kang Artajerjes sa pag-adto sa Jerusalem ug sulbaron kini nga situwasyon. (Neh 2:1-8) Ang misunod nga asoy sa pagsurbi ni Nehemias panahon sa kagabhion ug sa iyang pagbahinbahin sa buluhaton sa pagpanukod ngadto sa lainlaing mga grupo sa banay maoy usa ka dakong tinubdan sa impormasyon bahin sa plano sa siyudad nianang tungora, ilabina sa mga ganghaan niini. (Neh 2:11-15; 3:1-32; tan-awa ang GANGHAAN.) Kining pagtukod pag-usab maoy katumanan sa tagna ni Daniel ug nag-establisar sa tuig nga nagpaila sa pagsugod sa 70 ka matagnaong “mga semana” maylabot sa pag-abot sa Mesiyas. (Dan 9:24-27) Bisan sa mga pagpanghasi, sa hamubong yugto nga 52 ka adlaw, sa tuig 455 W.K.P., ilang nahimoan ug paril ug mga ganghaan ang Jerusalem.​—Neh 4:1-23; 6:15; 7:1; tan-awa ang KAPITOAN KA SEMANA (Ang “Paggula sa Sugo”).

Nianang tungora ang Jerusalem “halapad ug dako, [apan] diyutay lang ang mga tawo sa sulod niini.” (Neh 7:4) Human sa publikong pagbasa sa Kasulatan ug mga selebrasyon didto “sa plasa sa atubangan sa Ganghaan sa Tubig” dapit sa S nga bahin sa siyudad (Neh 3:26; 8:1-18), ang mga kahikayan gihimo aron sa pagpadaghan sa populasyon sa siyudad pinaagi sa pagdala ug usa ka Israelinhon gikan sa matag napulo ka tawo aron mopuyo didto. Gihimo kini pinaagi sa pagripa, apan dugang pa, lagmit dihay mga miboluntaryo. (Neh 11:​1, 2) Gihimo ang usa ka buluhatong paghinlo sa espirituwal nga paagi aron ipahiluna ang katawhan sa siyudad diha sa usa ka maayong pundasyon maylabot sa matuod nga pagsimba. (Neh 12:47–​13:3) Ang pagkagobernador ni Nehemias mikabat ug 12 ka tuig o kapin pa ug naglakip sa usa ka pagpanaw ngadto sa palasyo sa hari sa Persia. Sa iyang pagbalik sa Jerusalem, iyang nakita ang panginahanglan alang sa dugang nga paghinlo. (Neh 13:4-31) Uban sa iyang gihimong pagluka sa apostasya, ang rekord sa Hebreohanong Kasulatan natapos, kapin kon kulang human sa tuig 443 W.K.P.

Gigamhan sa mga Heleniko ug mga Macabeo. Ang pagpuli gikan sa Medo-Persianhon ngadto sa Gregong paggahom nahitabo niadtong 332 W.K.P. sa dihang si Alejandrong Bantogan misulod sa Juda. Wala hisgoti sa Gregong mga historyador ang pagsulod ni Alejandro ngadto sa Jerusalem. Bisan pa niana ang siyudad nailalom sa Gregong dominyo, ug makataronganon ang paghunahuna nga wala gayod kini sayloi ni Alejandro. Si Josephus, sa unang siglo K.P., nagrekord sa Hudiyohanong tradisyon nga sa dihang nagpadulong sa Jerusalem, si Alejandro gisugat sa hataas nga saserdote sa mga Hudiyo ug gipakita kaniya ang inspiradong mga tagna nga girekord ni Daniel nga  nagtagna sa kalit nga pagpanakop sa Gresya. (Jewish Antiquities, XI, 326-338 [viii, 4, 5]; Dan 8:5-7, 20, 21) Bisan unsa man ang kahimtang, ang Jerusalem daw nakalahutay sa kausaban sa pagmando nga wala makaagom ug kadaot.

Human mamatay si Alejandro, ang Jerusalem ug ang Judea nailalom sa paggahom sa mga Ptolemy, kinsa nagmando gikan sa Ehipto. Niadtong 198 W.K.P. si Antiochus nga Bantogan, nga nagmando sa Sirya, human mailog ang kinutaang siyudad sa Sidon, nag-ilog sa Jerusalem, ug ang Judea nahimong usa ka dominyo sa Seleucid nga Imperyo. (Itandi ang Dan 11:16.) Ang Jerusalem nailalom sa Seleucid nga pagmando sulod sa 30 ka tuig. Dayon, niadtong tuig 168 W.K.P., ang Siryanhon nga si Haring Antiochus IV (Epiphanes), sa iyang paningkamot nga bug-os mahimong Helenistiko ang mga Hudiyo, nagpahinungod sa templo sa Jerusalem ngadto kang Zeus (Jupiter) ug nagpasipala sa halaran pinaagi sa usa ka mahugaw nga halad. (1 Macabeo 1:​57, 62; 2 Macabeo 6:​1, 2, 5; MGA HULAGWAY, Tomo 2, p. 335) Tungod niini mialsa ang mga Macabeo (o Hasmonaeano). Human sa tulo-ka-tuig nga pagpakigbisog, nailog ni Judas Macabeo ang siyudad ug ang templo ug gipahinungod pag-usab ang halaran ni Jehova alang sa matuod nga pagsimba sa anibersaryo sa pagtampalas niini, niadtong Kislev 25, 165 W.K.P.​—1 Macabeo 4:52-54; 2 Macabeo 10:5; itandi ang Ju 10:22.

Wala matapos ang gubat batok sa Seleucid nga mga magmamando. Ang mga Hudiyo nagpakitabang sa Roma ug busa ang usa ka bag-ong pagmando mibanos sa Jerusalem niadtong mga 160 W.K.P. (1 Macabeo 8:​17, 18) Nianang tungora ang Jerusalem nailalom sa gahom sa nagkadakong Imperyo sa Roma. Niadtong mga 142 W.K.P., gihimo ni Simon Macabeo ang Jerusalem nga kaulohan sa usa ka rehiyon nga nahigawas gayod sa pag-alsa o pagbuhis sa Hentil nga mga nasod. Si Aristobulo I, ang hataas nga saserdote sa Jerusalem, mimando gani ingong hari niadtong 104 W.K.P. Apan, siya dili gikan sa kaliwat ni David.

Ang Jerusalem dili usa ka ‘siyudad sa pakigdait’ sulod niini nga yugto. Ang mga panag-away sa sulod niini, nga gisugniban sa hakog nga mga ambisyon ug gipasamot sa nag-indigay nga relihiyosong mga pundok​—mga Saduseo, mga Pariseo, mga Zealot, ug uban pa​—nagpahuyang pag-ayo sa siyudad. Tungod sa usa ka grabeng panag-away tali kang Aristobulo II ug sa iyang igsoon nga si Hyrcanus, ang Roma gipatawag aron magpataliwala sa panagbangi. Ilalom ni Heneral Pompey, gilikosan sa Romanhong kasundalohan ang Jerusalem niadtong 63 W.K.P. sulod sa tulo ka bulan aron makasulod sa siyudad ug husayon ang panagbangi. Gitaho nga dihay mga napulog-duha ka libo ka Hudiyo ang nangamatay, ang kadaghanan niini diha sa mga kamot sa isigka-Israelinhon.

Ang arko tabok sa Walog sa Tyropoeon unang gihisgotan diha sa asoy ni Josephus bahin sa pagsakop ni Pompey. Kini nagdugtong sa sidlakan ug kasadpan nga katungang bahin sa siyudad ug nagpaarang niadtong anaa sa kasadpan nga katungang bahin sa siyudad nga direktang makasulod sa dapit sa templo.

Ang Idumeano nga si Antipater (II) nianang tungora gipalingkod ingong Romanong gobernador sa Judea, usa ka Macabeo nga nahibilin ingong hataas nga saserdote ug lokal nga etnarka o pangulo sa Jerusalem. Sa ulahi, ang anak nga lalaki ni Antipater nga si Herodes (nga Bantogan) gitudlo sa Roma ingong “hari” sa Judea. Wala niya magamhi ang Jerusalem hangtod sa 37 o 36 W.K.P., nga sa maong petsa nagsugod ang iyang pagmando.

Ilalom ni Herodes nga Bantogan. Ang pagmando ni Herodes nabantog tungod sa ambisyosong programa sa pagpanukod, ug ang siyudad nakapahimulos ug dakong kauswagan. Dihay gidugang nga usa ka teatro, gimnasyum, ug hippodrome o lumbaanan sa mga kabayo (HULAGWAY, Tomo 2, p. 535), ug uban pang publikong mga tinukod. Gitukod usab ni Herodes ang usa ka kinutaan pag-ayo nga harianong palasyo (HULAGWAY, Tomo 2, p. 538), lagmit didto sa K nga bahin sa siyudad dapit sa H sa presenteng-adlaw nga Ganghaan sa Jaffa, diin gituohan sa mga arkeologo nga ilang nakaplagan ang pundasyon sa usa sa mga torre. Ang laing kuta, ang Torre sa Antonia, nahimutang duol sa templo ug nadugtong niini pinaagi sa usa ka agianan. (HULAGWAY, Tomo 2, p. 535; Jewish Antiquities, XV, 424 [xi, 7]) Sa ingon ang Romanhong garison dali rang makasulod sa dapit sa templo, nga lagmit mao ang nahitabo sa dihang giluwas sa mga sundalo si Pablo gikan sa usa ka magubtanong panon didto.​—Buh 21:​31, 32.

Apan, ang kinadak-ang nahimo ni Herodes mao ang pagtukod pag-usab sa templo ug sa kaubang mga bilding niini. Sukad sa iyang ika-18 nga tuig (Jewish Antiquities, XV, 380 [xi, 1]), ang balaang balay natapos sulod sa usa ka tuig ug tunga, apan ang buluhaton sa kasikbit nga mga bilding ug mga sawang dugay pang natapos human siya mamatay. (Ju 2:20) Ang kinatibuk-ang luna halos doble kay sa kanhing luna sa templo. Ang bahin sa paril sa sawang sa templo dayag nga nagbarog pa gihapon, nga nailhan karong adlawa ingong ang Western Wall, o ang Wailing Wall. Giisip sa mga arkeologo nga ang ubos nga bahin sa dakong 0.9-m-gitas-on (3 p) nga mga bloke maoy tinukod pa ni Herodes.

 Sukad sa 2 W.K.P. Hangtod sa 70 K.P. Ang Kristohanon Gregong Kasulatan karon nagpadayon sa paghubit sa mga panghitabo maylabot sa Jerusalem. Natawo si Jesus, dili sa Jerusalem, kondili sa kasikbit nga Betlehem, ang “siyudad ni David.” (Luc 2:​10, 11) Bisan pa niana, ang ulahing taho sa mga astrologo bahin sa pagkatawo sa “hari sa mga Hudiyo” nagpasamok kang Herodes ug sa “tibuok Jerusalem uban kaniya.” (Mat 2:1-3) Wala madugay human sa pagpakanaog sa iyang daotan kaayong mando sa pagpatay sa mga bata sa Betlehem, si Herodes namatay, lagmit niadtong tuig 1 W.K.P. (Tan-awa ang HERODES Num. 1.) Napanunod sa iyang anak nga lalaki nga si Arquelao ang pagmando sa Jerusalem ug Judea maingon man sa ubang mga dapit. Sa ulahi, gipalagpot sa Roma si Arquelao tungod sa iyang mga sala; human niadto ang mga gobernador nga direktang gitudlo sa Roma ang mimando, sama kang Poncio Pilato sa panahon sa ministeryo ni Jesus.​—Luc 3:1.

Si Jesus gidala ngadto sa Jerusalem 40 ka adlaw human sa pagkatawo ug gipresentar ngadto sa templo ingong panganay ni Maria. Ang tigulang nga si Simeon ug Ana nagmaya sa pagkakita sa sinaad nga Mesiyas, ug si Ana namulong bahin kaniya “ngadto kanilang tanan nga nagahulat sa kaluwasan sa Jerusalem.” (Luc 2:21-38; itandi ang Lev 12:2-4.) Wala hisgoti kon kapila siya dad-a ngadto sa Jerusalem sa dihang bata pa siya, ug usa lamang ka pagduaw, nga gihimo sa 12 anyos pa siya, ang espesipikong gitala. Unya siya nakigbahin sa usa ka panaghisgot uban sa mga magtutudlo sa dapit sa templo, sa ingon nahimong puliki diha sa ‘balay sa iyang Amahan,’ sa piniling siyudad sa iyang Amahan.​—Luc 2:41-49.

Human sa iyang bawtismo ug sulod sa iyang tulo-ug-tunga ka tuig nga ministeryo, si Jesus sa popanahon miduaw sa Jerusalem; siya didto gayod sa tulo ka tinuig nga pista, kay ang tanang lalaki nga mga Hudiyo obligado sa pagtambong niini. (Ex 23:14-17) Hinuon, kadaghanan sa iyang panahon gigugol sa gawas sa kaulohan, sanglit siya misangyaw ug nanudlo didto sa Galilea ug sa ubang mga rehiyon sa maong yuta.

Gawas pa sa dapit sa templo, diin kanunayng nanudlo si Jesus, may pipila ka ubang espesipikong mga dapit sa siyudad nga gihisgotan maylabot sa iyang ministeryo. Ang Linaw sa Siloam sa unang siglo lagmit mao ang linaw nga bag-ong nadiskobrehan sa kinaubsang bahin sa Walog sa Tyropoeon, nga ang tubig niini naggikan sa tubod sa Gihon agi sa agosanan. (Ju 9:11; HULAGWAY, Tomo 2, p. 950) Maylabot sa kataposang pagduaw ni Jesus sa Jerusalem nga gihatag ang usa ka mas detalyadong paglarawan.​—MAPA, Tomo 2, p. 742; MGA HULAGWAY, Tomo 2, p. 743.

Unom ka adlaw una pa ang pista sa Paskuwa sa 33 K.P., si Jesus miadto sa Betania, sa sidlakang bahin sa Bukid sa mga Olibo. Sa pagkasunod adlaw, Nisan 9, ingong dinihogang Hari ni Jehova, siya miadto sa kaulohang siyudad, nga misakay sa nati sa usa ka asno, ingong katumanan sa tagna sa Zacarias 9:9. (Mat 21:1-9) Sa paglugsong sa Bukid sa mga Olibo, mihunong siya aron sa pagtan-aw sa siyudad ug mihilak tungod niini, nga detalyadong nagtagna sa umaabot nga paglikos ug sa pagkalaglag nga maagoman niini. (Luc 19:37-44) Sa iyang pagsulod sa siyudad, lagmit agi sa usa ka ganghaan sa sidlakang paril, ang tibuok siyudad “nagubot,” kay ang balita dali rang mikaylap lukop sa maong gamaygamay nga lugar.​—Mat 21:10.  

Sulod sa nahibiling panahon, diin iyang gigugol ang mga adlaw didto sa Jerusalem ug ang mga gabii didto sa Betania (Luc 21:​37, 38), gihinloan ni Jesus ang dapit sa templo pinaagi sa pagpapahawa sa mga magpapatigayon (Mat 21:​12, 13), ingon sa iyang gihimo tulo ka tuig una pa niana. (Ju 2:13-16) Niadtong Nisan 11 uban siya sa upat niya ka tinun-an didto sa ibabaw sa Bukid sa mga Olibo, nga gikan niini makita ang siyudad ug ang templo niini, sa dihang iyang gihatag ang iyang bantogang tagna bahin sa umaabot nga kalaglagan sa Jerusalem ug sa “kataposan sa sistema sa mga butang,” maingon man sa iyang presensiya. (Mat 24; Mar 13; Luc 21) Sa Nisan 13 giandam ni Pedro ug Juan ang pagkaon sa Paskuwa didto sa itaas nga lawak sa Jerusalem diin, nianang gabhiona (sa pagsugod sa Nisan 14), gisaulog ni Jesus ang pagkaon uban sa iyang mga apostoles. Human sa iyang pagpakighisgot kanila, siya mibiya sa siyudad, mitabok sa “sapa sa tingtugnaw sa Kidron,” ug mitungas sa mga bakilid sa Bukid sa mga Olibo paingon sa tanaman nga gitawag ug Getsemane. (Mat 26:36; Luc 22:39; Ju 18:​1, 2) Ang Getsemane nagkahulogang “Pug-anan sa Lana,” ug ang mga kahoyng olibo nga karaan na kaayo makaplagan pa gihapon sa maong bakilid. Apan ang tukmang nahimutangan sa maong tanaman karong adlawa maoy banabana lamang.​—Tan-awa ang GETSEMANE.

Kay gidakop nianang gabhiona, si Jesus gidala balik sa Jerusalem ngadto sa mga saserdoteng si Anas ug Caifas ug ngadto sa hawanang-tigomanan sa Sanhedrin aron husayon. (Mat 26:57–​27:1; Ju 18:13-27) Gikan didto, sa pagkakadlawon, siya gidala ngadto kang Pilato didto sa “palasyo sa gobernador” (Mat 27:2; Mar 15:​1, 16) ug dayon ngadto kang Herodes Antipas, kinsa didto usab sa Jerusalem niadtong higayona. (Luc 23:​6, 7) Sa kataposan,  siya gibalik ngadto kang Pilato alang sa kataposang paghukom didto sa “Salog nga Bato,” nga gitawag ug “Gabʹba·tha” sa Hebreohanon.​—Luc 23:11; Ju 19:13; tan-awa ang SALOG NGA BATO.

Ang Golgotha, nga nagkahulogang “[Dapit sa] Kalabera,” mao ang dapit diin gilansang si Jesus. (Mat 27:33-35; Luc 23:33) Bisan tuod dayag nga nahimutang kini sa gawas sa mga paril sa siyudad, lagmit dapit sa A, ang nahimutangan niining dapita dili matino sa pagkakaron. (Tan-awa ang GOLGOTHA.) Kini sama usab sa dapit nga gilubngan kang Jesus nga dili usab matino.​—MGA HULAGWAY, Tomo 2, p. 948.

Ang “yuta sa magkukulon aron lubngan sa mga estranyo,” nga gipalit sa subornong salapi nga giuli ni Judas ngadto sa mga saserdote (Mat 27:5-7), gituohan nga mao ang lugar sa H nga kiliran sa Walog sa Hinnom duol sa dapit diin mag-abot kini ug ang Kidron. Daghan ang mga lubnganan nga makaplagan niining dapita.​—Tan-awa ang AKELDAMA.

Sa apostolikanhong yugto. Human sa iyang pagkabanhaw, gisugo ni Jesus ang iyang mga tinun-an nga dili mobiya sa Jerusalem nianang panahona. (Luc 24:49; Buh 1:4) Mao kining yugtoa nga nagsugod ang pagsangyaw sa paghinulsol alang sa kapasayloan sa mga sala pinasukad sa ngalan ni Kristo. (Luc 24:46-48) Napulo ka adlaw human siya mokayab ngadto sa langit, ang mga tinun-an, nga nagtigom didto sa usa ka lawak sa itaas, gidihogan sa balaang espiritu. (Buh 1:​13, 14; 2:1-4) Nagpunsisok sa Jerusalem ang mga Hudiyo ug ang mga kinabig gikan sa tanang bahin sa Imperyo sa Roma, nga nanambong sa Pista sa Pentekostes. Tungod sa pagpamatuod nga gihimo sa mga Kristohanon nga puno sa espiritu, linibo ang nahimong bawtismadong mga tinun-an. Tungod sa libolibo nga nagpamatuod sa ilang pagtuo, dili ikahibulong nga ang nasukong relihiyosong mga pangulo misinggit: “Tan-awa! inyong gipuno ang Jerusalem sa inyong pagtulon-an.” (Buh 5:28) Ang gihimong mga milagro nakahatag ug dugang kalig-on sa ilang testimonya, sama pananglitan sa pag-ayo sa bakol nga makililimos didto sa “pultahan sa templo nga gitawag ug Matahom,” lagmit ang S nga ganghaan sa Sawang sa Kababayen-an.​—Buh 3:​2, 6, 7.

Bisan human mosugod ang pagkaylap sa pagsangyaw gikan sa Jerusalem paingon sa “Samaria ug hangtod sa kinalay-ang dapit sa yuta” (Buh 1:8), ang Jerusalem nagpadayon nga mao ang nahimutangan sa nagamandong lawas sa Kristohanong kongregasyon. Ang paglutos dali rang nakapahinabo sa ‘tanan gawas sa mga apostoles nga matibulaag sa tibuok nga mga rehiyon sa Judea ug Samaria.’ (Buh 8:1; itandi ang Gal 1:17-19; 2:1-9.) Gikan sa Jerusalem, ang pipila ka apostoles ug mga tinun-an gipadala aron sa pagtabang sa bag-ong mga grupo sa mga magtutuo, sama didto sa Samaria. (Buh 8:14; 11:19-22, 27) Sa wala madugay nakita ni Saulo sa Tarso (Pablo) nga maayong pamub-on ang iyang unang pagduaw sa Jerusalem ingong usa ka Kristohanon tungod sa mga pagsulay sa pagbuno kaniya. (Buh 9:26-30) Apan dihay mga yugto usab sa kalinaw. (Buh 9:31) Dinhi gitaho ni Pedro ngadto sa pundok sa mga Kristohanon ang bahin sa pagdawat sa Diyos sa Hentil nga mga magtutuo ug dinhi usab gihusay ang isyu bahin sa pagtuli ug ang ubang mga butang.​—Buh 11:1-4, 18; 15:​1, 2, 22-29; Gal 2:​1, 2.

Gitawag ni Jesus ang Jerusalem nga “nagapatay sa mga manalagna ug ang nagabato niadtong mga gipadala kaniya.” (Mat 23:37; itandi ang ber 34-36.) Bisan tuod nga daghan sa iyang mga lungsoranon ang nagpakitag pagtuo sa Anak sa Diyos, ang siyudad sa katibuk-an nagpadayon sa pagsunod sa kanhing sumbanan. Tungod niini, ang ‘iyang balay gibiyaan kaniya.’ (Mat 23:38) Niadtong 66 K.P., tungod sa pag-alsa sa mga Hudiyo, ang Romanhong kasundalohan ubos ni Cestius Gallus misulong sa siyudad, milibot niini ug miatake hangtod gayod sa mga paril sa templo. Sa kalit si Cestius Gallus misibog nga walay tatawng hinungdan. Kini nakahatag ug higayon sa mga Kristohanon sa pagtuman sa mga instruksiyon ni Jesus: “Nan silang anaa sa Judea pakalagiwa ngadto sa kabukiran, ug kadtong anaa sa iyang [Jerusalem] taliwala pabiyaa, ug kadtong anaa sa mga dapit sa kabanikahan ayaw na pasudla kaniya.” (Luc 21:20-22) Si Eusebius, sa iyang Ecclesiastical History (III, V, 3), miingon nga ang mga Kristohanon mikalagiw gikan sa Jerusalem ug sa tibuok yuta sa Judea paingon sa siyudad sa Perea nga gitawag ug Pella.

Ang pagkaluwas sa Jerusalem tungod sa pagbiya sa mga Romano maoy kadiyot lamang, sama niadtong temporaryo nga pagbiya sa mga Babilonyanhon aron sa pagpakigharong sa mga Ehiptohanon sa hapit nang matapos ang paghari ni Haring Zedekias. Ubos ni Heneral Tito ang Romanhong kasundalohan mibalik niadtong 70 K.P. nga mas daghan pa ug milikos sa siyudad, nga nianang higayona napuno sa mga nanagsaulog sa Paskuwa. Ang mga panglikos nga mga bungdo sa yuta gitukod sa mga Romano, ug ang usa ka taas kaayo nga paril o koral ang gitukod sa palibot sa tibuok siyudad aron walay makaikyas sa maadlaw man o sa magabii. Kini nagtuman usab sa tagna ni Jesus. (Luc 19:43) Sa sulod sa siyudad ang karibal nga mga pundok nag-awayay, ang kadaghanang pagkaon nangadaot, ug kadtong masakpan nga mosulay sa pagbiya sa siyudad patyon ingong mga traydor. Si Josephus, ang tinubdan niini nga  impormasyon, miasoy nga sa ngadtongadto ang gutom misamot kagrabe nga tungod niana ang katawhan mikaon sa mga lanot sa dagami ug sa panit, bisan gani sa ilang kaugalingong mga anak. (Itandi ang Lam 2:​11, 12, 19, 20; Deu 28:​56, 57.) Ang mga negosasyon ni Tito alang sa pakigdait kanunayng gisalikway sa gahian nga mga lider sa siyudad.

Sa kadugayan ang mga paril nabuslotan sa mga Romano, ug ang ilang kasundalohan misulod aron ilogon ang siyudad. (HULAGWAY, Tomo 2, p. 752) Bisan pa niana, sukwahi sa gimando, ang templo gisunog ug giguba. Matod ni Josephus, kini nahitabo sumad o atol sa petsa sa paglaglag ni Nabucodonosor sa unang templo kasiglohan una pa niana. Ang iyang asoy naghisgot usab nga ang tipiganan sa mga dokumento, nga gibutangan sa mga talaan sa mga kagikan sa tribo ug sa mga kaliwat sa banay ug mga katungod sa panulondon, gipangsunog. (The Jewish War, VI, 250, 251 [iv, 5]; II, 426-428 [xvii, 6]; VI, 354 [vi, 3]) Busa, ang legal nga paagi sa pagtino sa kaliwat sa mga sakop sa Mesiyanikong tribo ni Juda ug ang saserdotehanong tribo ni Levi natapos.

Sulod lamang sa 4 ka bulan ug 25 ka adlaw, gikan sa Abril 3 ngadto sa Agosto 30, 70 K.P., milampos ang pagsakop. Busa, ang kasakitan, bisan tuod grabe, dali ra kaayo. Ang dili-makataronganong tinamdan ug ang mga gibuhat sa mga Hudiyo sulod sa siyudad sa walay duhaduha nakaamot sa pagkadali niini. Bisan tuod nga giingon ni Josephus nga ang namatay maoy 1,100,000, dihay mga naluwas. Kasiyamag-pito ka libo ang gibihag, ang kadaghanan kanila gipangdala ingong mga ulipon ngadto sa Ehipto o gipatay pinaagi sa espada o sa mga hayop didto sa mga teatro sa Romanhong mga lalawigan. Kini nagtuman usab sa tagna sa Diyos.​—Deu 28:68.

Ang tibuok siyudad nalaglag, nga ang nagpabilin lamang nga nagbarog mao ang mga torre sa palasyo ni Herodes ug ang usa ka bahin sa paril sa kasadpan ingong ebidensiya ngadto sa ulahing mga kaliwatan bahin sa malig-ong depensa nga wala magpulos. Matod ni Josephus nga gawas niini nga mga nahibilin, “ang ubang paril nga naglibot sa siyudad bug-os napatag nga tungod niana ang mga bisita sa ulahi dili makatuo nga kini gipuy-an.” (The Jewish War, VII, 3 [i, 1]) Ang usa ka linilok sa Arko ni Tito didto sa Roma naglarawan sa Romanong mga sundalo nga nagdala sa sagradong mga sudlanan sa nagun-ob nga templo.​—Itandi ang Mat 24:2; HULAGWAY, Tomo 2, p. 752.

Ulahing mga Yugto. Ang Jerusalem nagpabiling halos biniyaan hangtod sa mga 130 K.P. sa dihang gimando ni Emperador Hadrian ang pagtukod sa bag-ong siyudad nga ginganlag Aelia Capitolina. Kini nakapukaw ug pag-alsa sa mga Hudiyo pinaagi ni Bar Kokhba (132-135 K.P.), nga sa makadiyot milampos apan sa ulahi napukan. Ang mga Hudiyo wala tugoti nga mopuyo sa siyudad nga tinukod sa mga Romano sulod sa duolag duha ka siglo. Sa ikaupat nga siglo, si Helena nga inahan ni Constantino nga Bantogan miduaw sa Jerusalem ug mihimog pag-ila  sa giingong balaang mga dapit ug mga ampoanan. Sa ulahi nailog sa mga Muslim ang siyudad. Karong adlawa adunay duha ka Islamikong mga tinukod diha sa Patukoranan sa Templo. Sa ulahi sa ikapitong siglo gitukod ni Caliph ʽAbd al-Malik ibn Marwan ang Dome of the Rock didto o duol sa nahimutangan sa templo. Bisan tuod gitawag usab nga usa ka moske, kini sa pagkatinuod maoy usa ka ampoanan. Sa habagatan sa Dome of the Rock mao ang moske sa el-Aqsa, nga unang gitukod niadtong ikawalong siglo, apan sa kinadak-ang bahin gitukod pag-usab niadtong ikanapulog-usa nga siglo.

Alang sa dugang impormasyon mahitungod sa geograpikanhong mga dapit nga nalangkit sa Jerusalem, tan-awa ang mga artikulo sama sa: EN-ROGEL; KIDRON, BUL-OGANANG WALOG SA; MAKTES; OLIBO, BUKID SA MGA; OPEL; TEMPLO; ug ZION.

Ang Pagkahinungdanon sa Siyudad. Ang Jerusalem dili lang kay kaulohan sa usa ka yutan-ong nasod. Kaniadto, kini lamang ang bugtong siyudad sa tibuok kalibotan nga gibutangan ni Jehova nga Diyos sa iyang ngalan. (1Ha 11:36) Human ibalhin didto ang arka sa pakigsaad nga nalangkit sa presensiya sa Diyos, ug ilabina nga ang sangtuwaryo sa templo o balay sa Diyos gitukod didto, ang Jerusalem nahimong malarawanong ‘pinuy-anan’ ni Jehova, ang iyang “dapit-pahulayan.” (Sal 78:​68, 69; 132:​13, 14; 135:21; itandi ang 2Sa 7:1-7, 12, 13.) Tungod kay ang mga hari nga kaliwat ni David maoy mga dinihogan sa Diyos, nga naglingkod sa “trono ni Jehova” (1Cr 29:23; Sal 122:3-5), ang Jerusalem mismo gitawag usab nga “trono ni Jehova”; ug kadtong mga tribo ug mga nasod nga midangop ngadto niini isip pag-ila sa pagkasoberano sa Diyos, natigom usab alang sa ngalan ni Jehova. (Jer 3:17; Sal 122:1-4; Isa 27:13) Kadtong makigbatok o makig-away sa Jerusalem, sa pagkatinuod, misupak sa kapahayagan sa pagkasoberano sa Diyos. Kini tinong mahitabo, tungod sa tagna nga giingon sa Genesis 3:15.

Busa ang Jerusalem naghawas sa tinukod sa Diyos nga kagamhanan o tipikal nga gingharian sa Diyos. Naggikan niini ang balaod sa Diyos, ang iyang pulong, ug ang iyang panalangin. (Miq 4:2; Sal 128:5) Kadtong nagtinguha nga makab-ot ang pakigdait sa Jerusalem ug ang kaayohan niini sa ingon nagtinguha usab nga makab-ot ang kalamposan sa matarong nga katuyoan sa Diyos, ang katumanan sa iyang kabubut-on. (Sal 122:6-9) Bisan tuod nahimutang sa taliwala sa kabukiran sa Juda ug sa walay duhaduha maanindot tan-awon, ang tinuod nga kahalangdon ug katahom sa Jerusalem nagsumikad sa pagpasidungog ug paghimaya niini ni Jehova nga Diyos, aron kini mahimong “usa ka matahom nga purongpurong” alang kaniya.​—Sal 48:1-3, 11-14; 50:2; Isa 62:1-7.

Sanglit ang pagdayeg kang Jehova ug ang iyang kabubut-on pangunang gihimo sa iyang intelihenteng mga linalang, ang iyang padayong paggamit sa siyudad wala magdepende sa mga tinukod nga naglangkob sa siyudad kondili sa katawhan niini, sa mga magmamando ug sa mga gimandoan, sa mga saserdote ug sa katawhan. (Sal 102:18-22; Isa 26:​1, 2) Samtang sila nagmatinumanon, nagpasidungog sa ngalan ni Jehova pinaagi sa ilang mga pulong ug pagkinabuhi, iyang gipanalanginan ug gipanalipdan ang Jerusalem. (Sal 125:​1, 2; Isa 31:​4, 5) Ang dili pag-uyon ni Jehova midangat sa katawhan ug sa ilang mga hari tungod sa pag-apostata nga gisunod sa kadaghanan. Tungod niini gipahayag ni Jehova ang iyang katuyoan sa pagsalikway sa siyudad nga nagbaton sa iyang ngalan. (2Ha 21:12-15; 23:27) Siya magkuha sa “abiyo ug sa tukod” gikan sa siyudad, nga tungod niini mapuno kini sa pagharihari, sa pagkadelingkuwente sa mga batan-on, sa kawalay-pagtahod batok sa mga tawong may dungganong mga posisyon; ang Jerusalem makaagom ug pagkapaubos ug hilabihang kaulawan. (Isa 3:1-8, 16-26) Bisan tuod nga ang  siyudad gipasig-uli ni Jehova nga Diyos 70 ka tuig human niya tugoting malaglag kini sa Babilonya, nga nagpatahom niini sa makausa pa ingong malipayong sentro sa matuod nga pagsimba sa yuta (Isa 52:1-9; 65:17-19), ang katawhan ug ang ilang mga lider mibalik na usab sa ilang pag-apostata.

Gipreserbar ni Jehova ang siyudad hangtod sa pagpadala sa iyang Anak nganhi sa yuta. Kini kinahanglang magpabilin aron matuman ang Mesiyanikong mga tagna. (Isa 28:16; 52:7; Zac 9:9) Ang pagkaapostata sa Israel miabot sa kinapungkayan niini diha sa paglansang sa Mesiyas, si Jesu-Kristo. (Itandi ang Mat 21:33-41.) Sanglit kini nahitabo gayod didto sa Jerusalem, nga gihulhogan sa mga lider sa nasod duyog sa pagpaluyo sa kadaghanan, kalig-onan kini nga bug-os nang gisalikway sa Diyos ang siyudad nga naghawas kaniya ug nagbaton sa iyang ngalan. (Itandi ang Mat 16:21; Luc 13:33-35.) Si Jesus ug ang iyang mga apostoles wala magtagna nga ipasig-uli sa Diyos ang yutan-ong Jerusalem ug ang templo niini human nga gimbut-an sa Diyos nga ang siyudad laglagon, nga nahitabo niadtong 70 K.P.

Bisan pa niana ang ngalang Jerusalem padayong gigamit ingong simbolo sa usa ka butang nga mas dungganon kay sa yutan-ong siyudad. Ang apostol nga si Pablo, pinaagi sa pag-inspirar sa Diyos, nagpadayag nga adunay usa ka “Jerusalem sa itaas,” nga iyang gihisgotan ingong ang “inahan” sa dinihogang mga Kristohanon. (Gal 4:​25, 26) Kini naghimo sa “Jerusalem sa itaas” ingong asawa ni Jehova nga Diyos, ang dakong Amahan ug Maghahatag-Kinabuhi. Sa dihang ang yutan-ong Jerusalem gigamit ingong pangunang siyudad sa piniling katawhan sa Diyos, kini gihisgotan usab ingong usa ka babaye, naminyo sa Diyos, nga nabugkos ngadto kaniya pinaagi sa balaang mga bugkos sa usa ka relasyong may pakigsaad. (Isa 51:​17, 21, 22; 54:​1, 5; 60:​1, 14) Busa kini nagbarog o naghawas sa tibuok kongregasyon sa tawhanong mga alagad sa Diyos. Nan, ang “Jerusalem sa itaas” naghawas sa tibuok kongregasyon sa maunongong espiritung mga alagad ni Jehova.

Bag-ong Jerusalem. Diha sa inspiradong Pinadayag, si apostol Juan nagrekord ug mga impormasyon bahin sa “bag-ong Jerusalem.” (Pin 3:12) Diha sa panan-awon nakita ni Juan kining “balaang siyudad” ingong “nanaog gikan sa langit gikan sa Diyos ug giandam ingong usa ka pangasaw-onon nga gidayandayanan alang sa iyang bana.” May kalabotan kini sa panan-awon nga iyang nakita bahin sa “usa ka bag-ong langit ug usa ka bag-ong yuta.” Kini nga “pangasaw-onon” giingon nga “ang asawa sa Kordero.” (Pin 21:1-3, 9-27) Ang ubang sinulat sa mga apostoles nagpadapat usab niining samang personahe ngadto sa Kristohanong kongregasyon sa mga dinihogan. (2Co 11:2; Efe 5:21-32) Sa Pinadayag kapitulo 14 “ang Kordero” nga si Kristo Jesus gilarawan ingong nagbarog diha sa Bukid sa Zion, usa ka ngalan nga nalangkit usab sa Jerusalem (itandi ang 1Pe 2:6), ug uban kaniya mao ang 144,000 nga nagbaton sa iyang ngalan ug sa ngalan sa iyang Amahan nga nahisulat diha sa ilang mga agtang.​—Pin 14:1-5; tan-awa ang BAG-ONG JERUSALEM.

Dili-matinumanong Jerusalem. Sanglit ang kadaghanan nga gihisgotan bahin sa Jerusalem diha sa Kasulatan maoy paghukom bahin kaniya, tataw nga ang Jerusalem nagsimbolo lang sa langitnong bahin sa organisasyon ni Jehova kon kini matinumanon ug, usahay, sa matuod nga Kristohanong kongregasyon, ang “Israel sa Diyos.” (Gal 6:16) Kon dili matinumanon, kini gilarawan ingong usa ka pampam ug usa ka babayeng mananapaw; kini nahisama sa paganong mga Amorihanon ug mga Hitihanon nga kanhi nagkontrolar sa siyudad. (Eze 16:​3, 15, 30-42) Sa ingon, kini naghawas lamang sa mga apostata, kadtong ‘namampam’ batok sa Diyos kansang ngalan ilang gipangangkon nga ilang gidala.​—San 4:4.

Busa makita nato nga ang “Jerusalem” gigamit sa daghang diwa, ug ang konteksto sa matag kaso kinahanglang tagdon aron mabatonan ang hustong pagsabot.​—Tan-awa ang TINUDLONG MGA PANAHON SA MGA NASOD.