[Heb., ʽets; Gr., denʹdron].

Ang nagkalainlaing klima sa Palestina ug sa silingang kayutaan mao ang hinungdan sa pagtubo sa lainlaing matang sa mga kahoy, gikan sa mga sedro sa Lebanon ngadto sa mga palmang datiles sa Jerico ug sa mga kahoyng retama sa desyerto. Mga 30 ka lainlaing matang sa mga kahoy ang gihisgotan sa Bibliya, ug niini nga publikasyon gihisgotan kini ilalom sa partikular nga ngalan sa kahoy.

Ang pag-ila sa usa ka partikular nga kahoy pinaagi sa orihinal nga Hebreohanon o Grego nga pulong niini sagad maoy lisod, ug sa kadaghanan, ang pag-ila maoy banabana lamang. Ang maong pag-ila nagdepende sa tin-aw nga paghubit niini diha sa aktuwal nga rekord sa Bibliya bahin sa mga kinaiyahan sa maong kahoy (usahay gipakita pinaagi sa kahulogan sa lintunganayng pulong nga gigikanan sa ngalan sa kahoy) ug pinaagi sa pagtandi niini nga kahubitan uban sa mga kahoy nga nailhan karong adlawa nga makaplagan sa kayutaan sa Bibliya, ilabina sa mga rehiyon nga gipaila sa teksto sa Bibliya, sa dihang kini gihisgotan. Makatabang usab ang pagtuon sa kaamgid nga mga pulong (buot ingnon, mga pulong nga nalangkit ug naggikan sa mao rang orihinal nga lintunganayng  pulong o tinubdan) sa ubang pinulongan, sama sa Arabiko ug Aramaiko. Sa pipila ka kahimtang mas maalamon nga gamiton na lamang ang katumbas nga espeling sa ngalan sa kahoy, sama pananglitan, sa kahoyng algum.

Maingon sa gipunting ni Harold ug Alma Moldenke sa ilang libro nga Plants of the Bible (1952, pp. 5, 6), daghang kahoy nga makaplagan karong adlawa sa Palestina mahimong wala maglungtad nianang dapita sa kapanahonan sa Bibliya, sanglit, sama sa gisulti nila, “ang katanoman nausab, ilabina sa mga rehiyon sama sa Palestina ug Ehipto diin ang mga tawo, nga ilado sa hilig niini sa pagdaot sa maayong pagkatimbang nga kinaiyahan, aktibo kaayo” sulod na sa kaliboan ka tuig. Sila midugang: “Daghang tanom nga dagayang mitubo sa Balaang Yuta o sa naglibot nga kayutaan sa mga adlaw sa Bibliya dili na karon makaplagan didto o kaha nihit na kaayo.” Ang ubang mga matang sa kahoy napuo na o mikunhod pag-ayo tungod sa hilabihang pagtikad sa yuta o tungod sa pagkapayhag sa kakahoyan gumikan sa pagsulong sa mga kasundalohan sa Asirya, Babilonya, ug hangtod sa panahon sa Roma. (Jer 6:6; Luc 19:43) Ang pagkadaot sa kakahoyan ug kalasangan mao ang hinungdan sa pagkabanlas sa ibabaw nga bahin sa yuta ug misangpot sa pagkaumaw ug pagkaawaaw sa daghang dapit.

Sukad pa sa adlaw ni Abraham, ang mga kahoy gilakip pagtala diha sa kontrata labot sa pagbalhin sa katigayonan.​—Gen 23:15-18.

Diha sa Balaod. Sa ulahi si Jehova nga Diyos nagdala sa Israel ngadto sa Canaan, usa ka yuta nga may “mga kahoy alang sa dagayang pagkaon.” Siya misaad sa pagtagana sa gikinahanglang ulan kon ang Israel mosunod kaniya, ug iyang gipangayo nga ang ikanapulong bahin sa mga prutas igahin aron gamiton sa sangtuwaryo ug sa mga saserdote. (Neh 9:25; Lev 26:​3, 4; 27:30) Sa pagsulong sa yuta, ang mga Israelinhon gisugo nga dili pamutlon ang nagapamungang mga kahoy sa dihang sulngon ang mga siyudad, bisan tuod sa ulahing mga siglo ang mga hari sa Juda ug Israel giawtorisahan sa Diyos nga pukanon ang ‘maayong mga kahoy’ sa gingharian sa Moab. Mopatim-aw nga ang katarongan niini maoy tungod kay ang Moab nahigawas na sa Yutang Saad. Kadto maoy pakiggubat ingong silot batok sa Moab, ug ang gihimo sa mga Israelinhon maoy usa ka pagpanalipod batok sa pag-alsa o pagpanimalos sa mga Moabihanon. (Deu 20:​19, 20; 2Ha 3:​19, 25; itandi ang Jer 6:6.) Sa dihang magtanom ug kahoy, ang tag-iya dili mokaon sa bunga niini sulod sa unang tulo ka tuig, ug sa ikaupat nga tuig ang bunga niini ipahinungod aron gamiton sa sangtuwaryo. (Lev 19:23-25; itandi ang Deu 26:2.) Human niana ang tinuig nga unang hinog nga mga bunga ipahinungod usab.​—Neh 10:35-37.

Mahulagwayong Paggamit. Didto sa tanaman sa Eden, ang Diyos migamit ug duha ka kahoy alang sa simbolikong mga katuyoan: “ang kahoy sa kinabuhi” ug “ang kahoy sa kahibalo sa maayo ug sa daotan.” Ang dili pagsunod sa mando sa Diyos mahitungod sa kahoy sa kahibalo sa maayo ug sa daotan misangpot sa pagkasad-an sa tawo.​—Gen 2:​9, 16, 17; 3:1-24.

Ang kahulogan sa “kahoy sa kahibalo sa maayo ug sa daotan” ug sa pagdili sa pagkaon sa bunga niini sagad sayop nga gilantaw ingong maylabot sa seksuwal nga relasyon tali sa unang tawhanong paris. Kini nga panglantaw maoy sukwahi sa tin-aw nga sugo sa Diyos kanila ingong lalaki ug babaye nga ‘magmabungahon ug magdaghan ug pun-on ang yuta.’ (Gen 1:28) Hinunoa, tungod kay naghawas sa “kahibalo sa maayo ug sa daotan” ug tungod sa pahayag sa Diyos nga nagbaod sa tawhanong paris sa dili paghilabot niini, ang kahoy nahimong usa ka simbolo sa katungod sa Diyos nga magtino o magbutang ug mga sukdanan alang sa tawo sa kon unsay “maayo” (giuyonan sa Diyos) ug kon unsay “daotan” (gihukman sa Diyos). Busa kini nahimong usa ka pagsulay sa pagtahod sa tawo sa iyang Maglalalang ug sa iyang pagkaandam nga magpabilin sulod sa utlanan sa kagawasan nga gilatid sa Diyos, usa ka kagawasan nga dili hagip-ot apan naghatag sa kinadak-ang katagbawan sa tawhanong kinabuhi. Busa, ang paglapas sa mga utlanan nga gilatid sa Diyos pinaagi sa pagkaon sa bunga sa “kahoy sa kahibalo sa maayo ug sa daotan” maoy paglapas o pag-alsa batok sa dominyo ug awtoridad sa Diyos.​—Tan-awa ang PAGKASOBERANO.

Ang mga kahoy gigamit usab aron ilarawan ang mga indibiduwal, mga magmamando, ug mga gingharian, sama sa tagna diin ang pagkapukan ni Paraon ug sa iyang panon gipakasama sa pagputol sa usa ka habog nga sedro (Eze 31), ingon man sa tagna ni Daniel mahitungod sa malig-ong kahoy nga naglarawan sa pagmando “sa gingharian sa mga tawo.” (Dan 4:10-26) Ang tawong matarong gipakasama sa usa ka kahoy nga natanom daplin sa kasapaan sa tubig (Sal 1:3), nga labong ang mga dahon ug nagpadayon sa pagpamunga bisan sa panahon sa hulaw.​—Jer 17:8.

Ang saad nga ang mga adlaw sa gipasig-uling katawhan sa Diyos mahisama sa mga adlaw sa usa ka kahoy (Isa 65:22) nahimong mas makahuloganon tungod kay ang pipila sa mga kahoy sa Palestina mabuhi sa ginatos, bisan hangtod sa usa ka libo ka tuig o kapin pa. Sa panan-awon ni Ezequiel ang usa ka suba nga nagaagos gikan sa templo sa maong panan-awon may naglumbay nga mabungahong  mga kahoy nga ang mga dahon ikatambal, ug ang susamang panan-awon gipakita diha sa basahon sa Pinadayag. (Eze 47:​7, 12; Pin 22:​2, 14) Ang ekspresyon nga “kahoy sa kinabuhi” gigamit maylabot sa matuod nga kaalam, sa bunga sa matarong, sa katumanan sa butang nga gitinguha, ug sa pagkakalma sa dila; kini gilangkit usab sa purongpurong sa kinabuhi. (Pr 3:18; 11:30; 13:12; 15:4; Pin 2:​7, 10) Ang mga kahoy gilangkit sa mabungahon, malinawon, ug malipayong mga kahimtang nga misangpot tungod sa paghari ni Jehova ug sa pagpasig-uli sa iyang katawhan.​—1Cr 16:33; Sal 96:12; 148:9; Isa 55:12; Eze 34:27; 36:30.

Sa pipila sa iyang mga sambingay gigamit ni Jesus ang mga kahoy aron ipasiugda ang panginahanglan nga magmabungahon diha sa tinuod nga pagkamatarong, sama sa gihimo ni Juan nga Tigbawtismo una kaniya. (Mat 3:10; 7:15-20) Sanglit niadtong panahona sa Palestina ang mga bungahoy may buhis, ang walay bunga nga kahoy (nga samag patay) maoy pabug-at lamang sa tag-iya niini ug, busa, angayng putlon ug laglagon. (Luc 13:6-9) Sa Judas 12, ang mga tawong imoral nga misulod sa Kristohanong kongregasyon gipakasama sa mga kahoy nga walay bunga sa panahon sa tinghunlak nga kaduha namatay. Ang paghubit kanila ingong ‘kaduha namatay’ lagmit maoy usa ka paagi sa pagpasiugda nga sila bug-os nga patay. O kaha kini nagpasabot nga sila patay pinasukad sa duha ka panglantaw. Sila (1) walay bunga ug (2) sa literal patay na, wala nay kinabuhi.

Ang Hebreohanong pulong alang sa kahoy gigamit usab maylabot sa estaka o sa poste nga niana gibitay ang usa ka tawo. (Gen 40:19; Deu 21:​22, 23; Jos 8:29; Est 2:23) Sa pagpadapat sa Deuteronomio 21:​23, si apostol Pablo migamit sa Gregong pulong nga xyʹlon (kahoy).​—Gal 3:13; tan-awa ang ESTAKA SA PAGSAKIT; ngalan sa tagsatagsa ka kahoy.