(sa Bibliya).

Sa sinugdan ang tangbo (Heb., qa·nehʹ) nagsilbing usa ka iglalatid o igsusukod. (Eze 40:3-8; 41:8; 42:16-19) Gipadapat ni apostol Pablo ang pulong nga ka·nonʹ ngadto sa “teritoryo” nga gilatid ingong iyang asaynment, ug usab ngadto sa “lagda sa panggawi” nga kinahanglang sundon sa mga Kristohanon. (2Co 10:13-16; Gal 6:16) Ang “kanon sa Bibliya” sa ulahi nagtumong sa talaan sa inspiradong mga basahon nga angayng gamiton ingong usa ka sukdanan sa pagtino sa pagtuo, doktrina, ug panggawi.​—Tan-awa ang BIBLIYA.

Ang basta pagsulat ug usa ka relihiyosong basahon, pagtipig niini sa gatosan ka tuig, ug ang pagtamod niini sa minilyon ka tawo dili magpamatuod nga kini gikan sa Diyos o kanonikal. Kini kinahanglang adunay mga pamatuod nga ang Awtor niini mao ang Diyos ug nga kini inspirado sa Diyos. Si apostol Pedro miingon: “Walay panagna bisan kanus-a nga midangat pinaagi sa kabubut-on sa tawo, hinunoa ang mga tawo nagsulti gikan sa Diyos samtang sila giagak sa balaang espiritu.” (2Pe 1:21) Ang pagsusi sa kanon sa Bibliya nagpakita nga ang mga kaundan niini nakakab-ot niining maong sukdanan sa tanang bahin.

Hebreohanong Kasulatan. Ang Bibliya nagsugod pinaagi sa mga sinulat ni Moises niadtong 1513 W.K.P. Diha niini gitipigan ang mga sugo ug mga prinsipyo sa Diyos ngadto kang Adan, Noe, Abraham, Isaac, ug Jacob, ingon man usab ang mga regulasyon sa pakigsaad sa Balaod. Ang gitawag nga Pentateuko naglakip sa lima ka basahon sa Genesis, Exodo, Levitico, Numeros, ug Deuteronomio. Ang basahon ni Job, nga dayag nga sinulat usab ni Moises, nagtala sa kasaysayan human sa kamatayon ni Jose (1657 W.K.P.) ug sa wala pa mapamatud-i ni Moises ang iyang kaugalingon ingong usa ka maghuhupot-sa-integridad nga alagad sa Diyos, usa ka panahon sa dihang “walay usa nga sama [kang Job] sa yuta.” (Job 1:8; 2:3) Gisulat usab ni Moises ang Salmo 90 ug lagmit hasta ang Salmo 91.

 Pinasukad sa kahayag sa pangsulod nga ebidensiya, walay duhaduha nga kining mga sinulat ni Moises maoy gikan sa Diyos, inspirado sa Diyos, kanonikal, ug kasaligang giya alang sa putling pagsimba. Dili kaugalingong pagbuot ni Moises nga siya nahimong lider ug komandante sa mga Israelinhon; sa sinugdan si Moises midumili sa maong ideya. (Ex 3:​10, 11; 4:10-14) Hinunoa, gipatindog sa Diyos si Moises ug naghatag kaniyag mga gahom sa paghimog mga milagro nga bisan ang salamangkerong mga saserdote ni Paraon napugos sa pag-ila nga ang gibuhat ni Moises maoy gikan sa Diyos. (Ex 4:1-9; 8:16-19) Busa dili personal nga ambisyon ni Moises nga mahimong usa ka orador ug magsusulat. Hinunoa, agig pagsunod sa sugo sa Diyos ug uban sa mga pamatuod sa balaang espiritu sa Diyos, si Moises napalihok una sa pagsulti ug dayon sa pagsulat ug usa ka bahin sa kanon sa Bibliya.​—Ex 17:14.

Gipakita mismo ni Jehova ang sumbanan sa pagpasulat sa mga balaod ug mga sugo. Human sa pagpakigsulti kang Moises didto sa Bukid sa Sinai, si Jehova “mihatag kang Moises ug duha ka papan sa Pagpamatuod, mga papan nga bato nga sinulatan sa tudlo sa Diyos.” (Ex 31:18) Sa ulahi atong mabasa, “Ug si Jehova miingon kang Moises: ‘Isulat kining mga pulonga.’” (Ex 34:27) Busa, si Jehova mao ang usa nga nakigkomunikar kang Moises ug nagsugo kaniya nga isulat ug tipigan ang unang lima ka basahon sa kanon sa Bibliya. Walay konsilyo sa mga tawo nga naghimo niini nga kanonikal; sukad sa pagsulat niini kini giuyonan na sa Diyos.

“Sa dihang nahuman ni Moises ang pagsulat sa mga pulong niini nga balaod diha sa usa ka basahon,” siya nagsugo sa mga Levihanon, nga nag-ingon: “Kuhaa kini nga basahon sa balaod, ibutang ninyo kini sa kilid sa arka sa pakigsaad ni Jehova nga inyong Diyos, ug mahimo kining saksi didto batok kanimo.” (Deu 31:​9, 24-26) Makaiikag gayod nga gidawat sa Israel kini nga rekord sa mga pakiglabot sa Diyos ug wala nila ilimod kini nga mga kamatuoran. Sanglit daghan sa mga kaundan sa maong mga basahon makadaot sa dungog sa nasod, lagmit isalikway unta nila kini, apan wala gayod nila kini buhata.

Sama kang Moises, gigamit sa Diyos ang mga saserdote aron sa pagtipig niining sinulat nga mga sugo ug sa pagtudlo niini ngadto sa mga tawo. Sa dihang gidala ang Arka ngadto sa templo ni Solomon (1026 W.K.P.), halos 500 ka tuig human sugdi ni Moises ang pagsulat sa Pentateuko, ang duha ka papan nga bato didto gihapon sa sulod sa Arka (1Ha 8:9), ug 384 ka tuig human niana, sa dihang “ang basahon sa balaod” nakaplagan sa balay ni Jehova sa panahon sa ika-18 nga tuig ni Josias (642 W.K.P.), ang samang dakong pagtamod alang niini gipakita gihapon. (2Ha 22:​3, 8-20) Sa susama, dihay “pagmaya sa hilabihan” sa dihang, human makabalik gikan sa pagkadestiyero sa Babilonya, si Esdras mibasa gikan sa basahon sa Balaod sa panahon sa walo ka adlaw nga panagkatigom.​—Neh 8:5-18.

Human sa kamatayon ni Moises, gidugang ang mga sinulat ni Josue, Samuel, Gad, ug Natan (Josue, Maghuhukom, Ruth, 1 ug 2 Samuel). Si Haring David ug Haring Solomon nakatampo usab sa nagkadako nga kanon sa Balaang mga Sinulat. Dayon misunod ang mga manalagna gikan kang Jonas hangtod kang Malaquias, nga ang matag usa nakatampo sa kanon sa Bibliya, ang matag usa gitugahan ug milagrosong katakos sa pagpanagna gikan sa Diyos, ang matag usa usab nakakab-ot sa mga kinahanglanon alang sa matuod nga mga manalagna sumala sa gilatid ni Jehova, nga mao, sila misulti sa ngalan ni Jehova, ang ilang tagna natuman, ug sila nagpaliso sa mga tawo ngadto sa Diyos. (Deu 13:1-3; 18:20-22) Sa dihang si Hananias ug Jeremias gisulayan labot sa kataposang duha ka kinahanglanon (ang duha misulti sa ngalan ni Jehova), ang mga pulong ni Jeremias lamang ang natuman. Busa si Jeremias napamatud-an nga manalagna ni Jehova.​—Jer 28:10-17.

Maingon nga giinspirar ni Jehova ang mga tawo sa pagsulat, makataronganon lamang nga iyang tultolan ug bantayan ang paghipos ug pagtipig niining inspiradong mga sinulat aron ang katawhan makabaton ug dumalayong kanonikal nga giya alang sa matuod nga pagsimba. Sumala sa Hudiyohanong tradisyon, si Esdras nalangkit niini nga buluhaton human ang nadestiyero nga mga Hudiyo gipapuyo pag-usab sa Juda. Siya kuwalipikado gayod alang sa buluhaton, ingong usa sa inspiradong mga magsusulat sa Bibliya, usa ka saserdote, ug usab “usa ka batid nga magkokopya sa balaod ni Moises.” (Esd 7:1-11) Ang mga basahon na lamang ni Nehemias ug Malaquias ang kinahanglang idugang. Busa, ang kanon sa Hebreohanong Kasulatan nahugpong na sa kataposan sa ikalimang siglo W.K.P., nga naundan sa samang mga sinulat nga atong nabatonan karon.

Ang kanon sa Hebreohanong Kasulatan sa tradisyonal nga paagi nabahin sa tulo ka seksiyon: ang Balaod, ang mga Manalagna, ug ang mga Sinulat, o Hagiographa, nga anaa sa 24 ka basahon, sumala sa makita sa tsart sa sunod nga panid. Pinaagi sa pagkombinar pa sa Ruth uban sa Mga Maghuhukom, ug sa Lamentaciones uban sa Jeremias, ang pipila ka Hudiyohanong mga awtoridad nag-ihap niini nga 22, sama sa gidaghanon sa mga letra sa Hebreohanong alpabeto. Diha sa iyang pasiuna sa mga basahon ni Samuel ug sa Mga Hari, si Jerome, bisan tuod daw mipabor sa  pag-ihap nga 22, miingon: “Gilakip sa pipila ang Ruth ug Lamentaciones sa Hagiographa . . . ug busa adunay bayente-kuwatro ka basahon.”

Ang Hudiyong historyador nga si Josephus, agig pagtubag sa mga magsusupak diha sa iyang sinulat nga Against Apion (I, 38-40 [8]) sa mga tuig 100 K.P., nagpamatuod nga niadtong panahona ang kanon sa Hebreohanong Kasulatan dugay nang nahugpong. Siya misulat: “Wala kita magbaton ug daghan kaayong wala magkauyonay nga mga basahon, nga nagkasumpakiay sa usag usa. Ang atong mga basahon, kadtong hustong giila, maoy duha ug kawhaan lamang, ug naundan sa rekord sa tanang panahon. Niini nga mga basahon, ang lima mao ang mga basahon ni Moises, nga gilangkoban sa mga balaod ug tradisyonal nga kasaysayan gikan sa pagkahimugso sa tawo ngadto sa kamatayon sa maghahatag sa balaod. . . . Gikan sa pagkamatay ni Moises ngadto kang Artajerjes, kinsa mipuli kang Jerjes ingong hari sa Persia, ang mga manalagna nga nagsunod kang Moises misulat sa kasaysayan sa mga hitabo sa ilang kaugalingong mga panahon diha sa napulog-tulo ka basahon. Ang nahibiling upat ka basahon naundan sa mga awit ngadto sa Diyos ug sa mga prinsipyo sa panggawi bahin sa tawhanong kinabuhi.”

Busa ang pagkahimo sa usa ka basahon nga bahin sa kanon wala mag-agad kon gidawat man o wala ang katibuk-an o ang bahin niini sa usa ka konsilyo, komite, o komunidad. Ang opinyon sa maong dili-inspiradong mga tawo hinungdanon lamang ingong saksi sa gibuhat na mismo sa Diyos pinaagi sa iyang awtorisadong mga hawas.

Ang eksaktong gidaghanon sa mga basahon sa Hebreohanong Kasulatan dili hinungdanon (kon ikombinar man ang duha o ipabiling bulag), ni ang partikular man nga pagkasunodsunod niini, sanglit ang mga basahon nagpabiling bulag nga mga rolyo sa dugayng panahon human matapos ang kanon. Ang karaang mga katalogo may lainlain nga pagkasunodsunod sa paglista sa mga basahon, sama pananglitan, ang usa ka listahan nagtala sa Isaias sunod sa basahon ni Ezequiel. Apan, ang labing hinungdanon mao nga kon unsang mga basahon ang gilakip. Sa pagkatinuod, ang mga basahon lamang nga bahin karon sa kanon ang adunay malig-ong pamatuod sa pagkakanonikal. Sukad pa sa karaang mga panahon gisupak ang mga paningkamot nga ilakip ang ubang mga sinulat. Duha ka Hudiyohanong konsilyo nga gihimo didto sa Yavne o Jamnia, duol sa H sa Jope, niadtong mga 90 ug mga 118 K.P., sa dihang naghisgot sa Hebreohanong Kasulatan, nagsalikway gayod sa tanang Apokripal nga mga sinulat.

Si Josephus nagpamatuod niining kasagarang opinyon sa mga Hudiyo bahin sa Apokripal nga mga sinulat sa dihang siya miingon: “Gikan kang Artajerjes hangtod sa atong panahon ang kompletong kasaysayan nahisulat na, apan wala isipa nga takos sa samang pasidungog uban sa naunang mga rekord, tungod sa dili eksaktong pagkasunodsunod sa mga manalagna. Kami naghatag ug praktikal nga pamatuod bahin sa among pagtahod alang sa among kaugalingong Kasulatan. Kay bisan tuod dugay nang mga panahon ang milabay, walay usa ang nangahas sa pagdugang, o pagtangtang, o kaha pag-usab ug usa ka silaba; ug maoy kinaiyanhon sa matag Hudiyo, sukad sa adlaw sa iyang pagkahimugso, nga tagdon kini ingong mga balaod sa Diyos, nga sundon kini, ug kon gikinahanglan, malipay nga mamatay alang niini.”​—Against Apion, I, 41, 42 (8).

Kining dugay nang makasaysayanhong baroganan sa mga Hudiyo alang sa kanon sa Hebreohanong Kasulatan hinungdanon kaayo, tungod sa gisulat ni Pablo ngadto sa mga taga-Roma. Ang apostol nag-ingon nga ang mga Hudiyo mao ang ‘gipiyalan sa sagradong mga pahayag sa Diyos,’ nga naglakip sa pagsulat ug pagpanalipod sa kanon sa Bibliya.​—Rom 3:​1, 2.

Miila apan dili ang nag-establisar sa kanon sa Bibliya nga awtorisado sa balaang espiritu sa Diyos mao ang unang mga konsilyo (Laodicea, 367 K.P.; Chalcedon, 451 K.P.) ug ang gitawag nga mga  amahan sa simbahan nga nagkauyon gayod sa pagdawat sa naestablisar nga Hudiyohanong kanon ug sa pagsalikway sa Apokripal nga mga basahon. Ang pananglitan sa maong mga tawo naglakip kang: Justin Martyr, Kristohanong manlalaban sa pagtuo (namatay mga 165 K.P.); Melito, “obispo” sa Sardis (ika-2 nga siglo K.P.); Origen, eskolar sa Bibliya (185?-254? K.P.); Hilary, “obispo” sa Poitiers (namatay 367? K.P.); Epiphanius, “obispo” sa Constantia (sukad sa 367 K.P.); Gregory sa Nazianzus (330?-389? K.P.); Rufinus sa Aquileia, “ang makinaadmanong Maghuhubad ni Origen” (345?-410 K.P.); Jerome (340?-420 K.P.), eskolar sa Bibliya sa Latin nga simbahan ug ang naghipos sa Vulgate. Diha sa iyang pasiuna sa mga basahon ni Samuel ug sa Mga Hari, human hisgoti ang 22 ka basahon sa Hebreohanong Kasulatan, si Jerome miingon: “Ang bisan unsa nga kapin pa niini kinahanglang isipon nga bahin sa apokripa.”

Ang labing lig-on nga pamatuod sa pagkakanonikal sa Hebreohanong Kasulatan mao ang dili-kaduhaduhaan nga pulong ni Jesu-Kristo ug sa mga magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Bisan tuod sila wala maghisgot sa eksaktong gidaghanon sa mga basahon, ang dili masayop nga konklusyon nga makuha gikan sa ilang giingon mao nga ang kanon sa Hebreohanong Kasulatan wala maglakip sa Apokripal nga mga basahon.

Kon walay tinong koleksiyon sa Balaang mga Sinulat nga nahibaloan ug giila nila ug niadtong ilang gisultihan ug gisulatan, sila dili unta mogamit sa mga ekspresyon nga sama sa “Kasulatan” (Mat 22:29; Buh 18:24); sa “balaang Kasulatan” (Rom 1:2); sa “balaang mga sinulat” (2Ti 3:15); sa “Balaod,” nga sagad nagpasabot sa tibuok nga Kasulatan (Ju 10:34; 12:34; 15:25); “sa Balaod ug sa mga Manalagna,” nga gigamit ingong komon nga pagtawag sa tibuok Hebreohanong Kasulatan ug dili lamang sa una ug ikaduhang seksiyon sa maong mga Kasulatan (Mat 5:17; 7:12; 22:40; Luc 16:16). Sa dihang si Pablo naghisgot “sa Balaod,” siya nagkutlo gikan sa Isaias.​—1Co 14:21; Isa 28:11.

Ang orihinal nga Gregong Septuagint wala gayod maundi sa Apokripal nga mga basahon. (Tan-awa ang APOKRIPA.) Apan bisan kon ang pipila niini nga mga sinulat nga kaduhaduhaan ang gigikanan nakayuhot sa misunod nga mga kopya sa Septuagint nga gipakaylap sa adlaw ni Jesus, siya wala gayod mokutlo gikan niini ni ang mga magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan bisan tuod migamit sila sa Septuagint; wala gayod nila hisgoti ang bisan unsa sa Apokripal nga sinulat ingong “Kasulatan” o produkto sa balaang espiritu. Busa, dili lamang kay ang Apokripal nga mga basahon walay pangsulod nga ebidensiya sa pag-inspirar sa Diyos ug pamatuod gikan sa karaang inspirado nga mga magsusulat sa Hebreohanong Kasulatan kondili kini usab walay ebidensiya sa pag-uyon ni Jesus ug sa iyang awtorisado sa Diyos nga mga apostoles. Apan, giuyonan ni Jesus ang Hebreohanong kanon, nga nagpasabot sa tibuok Hebreohanong Kasulatan sa dihang siya naghisgot sa “tanang butang nga nahisulat diha sa balaod ni Moises ug sa mga Manalagna ug sa mga Salmo,” ang Mga Salmo ingong ang una ug ang kinatas-ang basahon sa seksiyon nga gitawag ug Hagiographa o Balaang mga Sinulat.​—Luc 24:44.

Ang mga pulong ni Jesus sa Mateo 23:35 (ug sa Luc 11:​50, 51) makahuloganon gayod usab: “Aron mahipatong kaninyo ang tanang matarong nga dugo nga giula sa yuta, gikan sa dugo sa matarong nga si Abel hangtod sa dugo ni Zacarias nga anak ni Baraquias, nga inyong gipatay taliwala sa sangtuwaryo ug sa halaran.” Kon labot sa panahon, ang manalagna nga si Uriyas gipatay sa panahon sa paghari ni Jehoiakim kapin sa duha ka siglo human patya si Zacarias sa naghinapos ang paghari ni Jehoas. (Jer 26:20-23) Busa kon buot itala ni Jesus ang tibuok talaan sa mga martir, nganong wala siya moingon nga ‘gikan kang Abel hangtod kang Uriyas’? Dayag kini tungod kay ang hitabo labot kang Zacarias makita sa 2 Cronicas 24:​20, 21, ug busa duol sa kataposan sa tradisyonal nga Hebreohanong kanon. Busa niini nga diwa ang pahayag ni Jesus naglakip sa tanang gipatay nga mga saksi ni Jehova nga gihisgotan sa Hebreohanong Kasulatan, gikan kang Abel nga gitala sa unang basahon (Genesis) hangtod kang Zacarias nga gihisgotan sa kataposang basahon (Mga Cronicas), nga ingong pananglitan, sama sa atong pag-ingon nga “gikan sa Genesis hangtod sa Pinadayag.”

Kristohanon Gregong Kasulatan. Ang pagsulat ingon man ang paghipos sa 27 ka basahon nga naglangkob sa kanon sa Kristohanon Gregong Kasulatan maoy susama nianang sa Hebreohanong Kasulatan. Si Kristo “mihatag ug mga gasa nga mga lalaki,” oo, “iyang gihatag ang pipila ingong mga apostoles, ang pipila ingong mga manalagna, ang pipila ingong mga tig-ebanghelyo, ang pipila ingong mga magbalantay ug mga magtutudlo.” (Efe 4:​8, 11-13) Uban sa balaang espiritu sa Diyos nga diha kanila ilang gipahayag ang hustong doktrina alang sa Kristohanong kongregasyon ug, “agig usa ka pahinumdom,” nagsubli sa daghang butang nga nasulat nang daan sa Kasulatan.​—2Pe 1:​12, 13; 3:1; Rom 15:15.

Adunay dili-Biblikanhong pamatuod nga, ingon ka sayo sa 90-100 K.P., labing menos napulo ka sulat ni Pablo ang nahipos na. Tino nga sa sayong petsa ang mga Kristohanon naghugpong sa inspirado nga Kristohanong mga sinulat.

 Atong mabasa nga “sa hapit nang matapos ang unang siglo, si Clemente nga obispo sa Roma nasinati sa sulat ni Pablo ngadto sa simbahan sa Corinto. Sunod kaniya, ang mga sulat ni Ignatius nga obispo sa Antioquia ug ni Polycarp nga obispo sa Smirna nagpamatuod sa pagkaylap sa mga sulat ni Pablo sa ikaduhang dekada sa ika-2 nga siglo.” (The International Standard Bible Encyclopedia, giedit ni G. W. Bromiley, 1979, Tomo 1, p. 603) Kini silang tanan maoy unang mga magsusulat​—si Clemente sa Roma (30?-100? K.P.), Polycarp (69?-155? K.P.), ug Ignatius sa Antioquia (hinapos sa una ug sayo sa ika-2 nga siglo K.P.)​—kinsa naglakip sa mga pangutlo ug mga kinuha gikan sa lainlaing mga basahon sa Kristohanon Gregong Kasulatan, nga nagpakita nga sinati sila sa maong kanonikal nga mga sinulat.

Si Justin Martyr (namatay sa mga 165 K.P.) diha sa iyang “Dialogue With Trypho, a Jew” (XLIX), migamit sa ekspresyon nga “nahisulat” sa dihang mikutlo sa Mateo, nga sa samang paagi maoy gihimo mismo sa mga Ebanghelyo sa dihang maghisgot sa Hebreohanong Kasulatan. Kini tinuod usab sa mas naunang sinulat nga wala hisgoti ang magsusulat, ang “The Epistle of Barnabas” (IV). Si Justin Martyr diha sa “The First Apology” (LXVI, LXVII) nagtawag sa “mga asoy sa mga apostoles” nga “mga Ebanghelyo.”​—The Ante-Nicene Fathers, Tomo I, pp. 220, 139, 185, 186.

Si Teofilo sa Antioquia (ika-2 nga siglo K.P.) miingon: “Labot sa pagkamatarong nga gisugo sa balaod, ang nagpamatuod nga mga pulong bahin niini makaplagan diha sa mga manalagna ug sa mga Ebanghelyo, tungod kay silang tanan misulti nga inspirado sa usa ka Espiritu sa Diyos.” Dayon gigamit ni Teofilo ang mga ekspresyon sama sa ‘nag-ingon ang Ebanghelyo’ (mikutlo sa Mat 5:​28, 32, 44, 46; 6:3) ug “ang pulong sa Diyos naghatag kanato ug mga instruksiyon” (mikutlo sa 1Ti 2:2 ug Rom 13:​7, 8).​—The Ante-Nicene Fathers, 1962, Tomo II, pp. 114, 115, “Theophilus to Autolycus” (XII, XIII).

Sa kataposan sa ikaduhang siglo tino gayod nga nahuman na ang kanon sa Kristohanon Gregong Kasulatan, ug atong makita ang mga tawo nga sama kang Irenaeus, Clemente sa Alejandria, ug Tertullian nga miila sa mga sinulat nga naglangkob sa Kristohanong Kasulatan ingong adunay awtoridad nga sama sa Hebreohanong Kasulatan. Si Irenaeus sa paghisgot sa Kasulatan mihimog dili momenos 200 ka pagkutlo gikan sa mga sulat ni Pablo. Si Clemente nag-ingon nga siya motubag sa iyang mga magsusupak pinaagi “sa Kasulatan nga atong gituohan nga balido tungod sa kinalabwang awtoridad niini,” nga mao, “pinaagi sa balaod ug sa mga manalagna, ug usab pinaagi sa dalayegon kaayong Ebanghelyo.”​—The Ante-Nicene Fathers, Tomo II, p. 409, “The Stromata, or Miscellanies.”

Ang pagkakanonikal sa pipila ka indibiduwal nga mga basahon sa Kristohanon Gregong Kasulatan gilalisan sa pipila, apan ang mga argumento batok niini huyang kaayo. Pananglitan, ang pagsalikway sa mga kritiko sa basahon sa Mga Hebreohanon tungod lamang kay dili makita diha niini ang ngalan ni Pablo ug tungod kay kini lahi ug diyutay sa estilo kay sa uban niyang mga sinulat maoy mabaw nga pangatarongan. Si B. F. Westcott nag-ingon nga “ang pagkakanonikal sa Sulat wala mag-agad sa pagkaawtor ni Pablo niini.” (The Epistle to the Hebrews, 1892, p. lxxi) Ang pagsupak tungod lamang kay wala hinganli ang magsusulat niini balewala kon itandi sa pagkaanaa sa Mga Hebreohanon sa Chester Beatty Papyrus Num. 2 (P⁴⁶) (pinetsahan sulod sa 150 ka tuig human sa kamatayon ni Pablo), nga naundan niini duyog sa walo ka uban pang mga sulat ni Pablo.

Usahay ang pagkakanonikal sa gagmayng mga basahon sama sa Santiago, Judas, Ikaduha ug Ikatulong Juan, ug Ikaduhang Pedro gikuwestiyon tungod kay kini nga mga basahon talagsa rang kutloon sa unang mga magsusulat. Apan, kini naglangkob lamang sa ikakatloan-ug-unom nga bahin sa Kristohanon Gregong Kasulatan ug busa lagmit nga talagsa ra gayong mahisgotan. Labot niini mamatikdan nga ang Ikaduhang Pedro gikutlo ni Irenaeus ingong adunay samang ebidensiya sa pagkakanonikal sa ubang bahin sa Gregong Kasulatan. Ingon man usab ang Ikaduhang Juan. (The Ante-Nicene Fathers, Tomo I, pp. 551, 557, 341, 443, “Irenæus Against Heresies”) Ang Pinadayag, nga gisalikway usab sa pipila, gipamatud-an sa daghang unang mga komentarista, lakip kang Papias, Justin Martyr, Melito, ug Irenaeus.

Apan, ang tinuod nga pamatuod sa pagkakanonikal niini maoy dili kon pila ka higayon o kon unsang basahona ang gikutlo sa magsusulat nga dili apostol. Ang mga kaundan sa basahon mismo angayng magpamatuod nga kini maoy produkto sa balaang espiritu. Busa, kini walay mga patuotuo o demonismo, ni kini magdasig sa pagsimba sa mga linalang. Kini kinahanglang bug-os nga kaharmonya ug bug-os nga nahiusa sa ubang bahin sa Bibliya, sa ingon nagpaluyo sa pagkaawtor ni Jehova nga Diyos. Ang matag basahon kinahanglang mahiuyon sa “sumbanan sa makapahimsog nga mga pulong” sa Diyos ug kaharmonya sa mga pagtulon-an ug mga kalihokan ni Kristo Jesus. (2Ti 1:13; 1Co 4:17) Ang mga apostoles dayag nga nakadawat ug awtorisasyon sa Diyos ug sila misulti sa pagpamatuod sa ubang mga  magsusulat sama kang Lucas ug Santiago, ang igsoon ni Jesus sa inahan. Pinaagi sa balaang espiritu ang mga apostoles adunay “katakos sa pag-ila sa inspiradong mga pulong” kon kini gikan ba sa Diyos o dili. (1Co 12:​4, 10) Sa pagkamatay ni Juan, ang kataposang apostol, kining kasaligang kutay sa mga tawong inspirado sa Diyos nahuman na, ug mao man usab ang Pinadayag, ang Ebanghelyo ni Juan, ug ang iyang mga sulat, busa ang kanon sa Bibliya natapos na.

Ang 66 ka kanonikal nga mga basahon sa atong Bibliya diha sa ilang nahiangay nga panaghiusa ug pagkatimbang nagpamatuod sa pagkausa ug pagkabug-os sa Bibliya ug nagrekomendar niini nganhi kanato ingong Pulong gayod ni Jehova sa inspiradong kamatuoran, nga gipanalipdan hangtod karon batok sa tanang kaaway niini. (1Pe 1:25) Alang sa bug-os nga listahan sa 66 ka basahon nga naglangkob sa tibuok kanon sa Bibliya, ang mga magsusulat niini, kon kanus-a nahuman ang mga basahon, ug ang panahon nga gikobrehan sa matag basahon, tan-awa ang “Listahan sa mga Basahon sa Bibliya Sumala sa Pagkahuman sa Pagsulat Niini” ilalom sa BIBLIYA.​—Tan-awa usab ang tagsatagsa ka artikulo alang sa matag basahon sa Bibliya.

[Chart sa panid 1448]

HUDIYOHANONG KANON SA KASULATAN

Ang Balaod

1. Genesis

2. Exodo

3. Levitico

4. Numeros

5. Deuteronomio

Ang mga Manalagna

6. Josue

7. Maghuhukom

8. 1, 2 Samuel

9. 1, 2 Hari

10. Isaias

11. Jeremias

12. Ezequiel

13. Ang Napulog-duha ka Manalagna (Oseas, Joel, Amos, Abdias, Jonas, Miqueas, Nahum, Habacuc, Sofonias, Haggeo, Zacarias, Malaquias)

Ang mga Sinulat (Hagiographa)

14. Salmo

15. Proverbio

16. Job

17. Awit ni Solomon

18. Ruth

19. Lamentaciones

20. Ecclesiastes

21. Ester

22. Daniel

23. Esdras, Nehemias

24. 1, 2 Cronicas