Ang inspiradong asoy sa kinabuhi ni Jesu-Kristo nga gisulat, sa walay duhaduha didto sa Palestina, sa kanhi maniningil ug buhis nga si Mateo, o Levi. Kini ang unang basahon sa Kristohanon Gregong Kasulatan ug sukad pa sa karaang kapanahonan giisip ingong ang unang Ebanghelyo nga gisulat. Ang asoy ni Mateo nagsugod sa tawhanong kagikan ni Jesus, nga gisundan sa iyang pagkahimugso, ug natapos sa pagsugo ni Kristo sa iyang mga sumusunod human sa iyang pagkabanhaw sa pagpanglakaw ug “paghimog mga tinun-an sa katawhan sa tanang kanasoran.” (Mat 28:​19, 20) Busa, kini nagkobre sa panahon tali sa pagkahimugso ni Jesus sa 2 W.K.P. ug sa iyang pagpakigkita sa iyang mga tinun-an sa dayon niyang pagkayab niadtong 33 K.P.

Panahon sa Pagsulat. Ang mga paniklop, nga makita sa kataposan sa Ebanghelyo ni Mateo diha sa daghang manuskrito (ang tanan mas ulahi na sa ikanapulong siglo K.P.), nag-ingon nga ang asoy gisulat sa mga ikawalong tuig human sa pagkayab ni Kristo (mga 41 K.P.). Dili kini sumpaki sa ebidensiya nga anaa sa basahon mismo. Ang wala paghisgot sa katumanan sa tagna ni Jesus bahin sa kalaglagan sa Jerusalem nagpasabot nga kini gisulat sa wala pa ang 70 K.P. (Mat 5:35; 24:16) Ug ang ekspresyon nga “hangtod mismo niining adlawa” (27:8; 28:15) nagpaila nga may kal-ang tali sa mga hitabo nga gihisgotan ug sa panahon sa pagsulat.

Orihinal nga Gisulat Diha sa Hebreohanon. Ang panggawas nga ebidensiya nga nagpakitang sa orihinal gisulat ni Mateo kini nga Ebanghelyo diha sa Hebreohanon makaplagan sukad pa kang Papias sa Hierapolis, sa ikaduhang siglo K.P. Gikutlo ni Eusebius si Papias nga nag-ingon: “Si Mateo naghugpong sa mga orakulo diha sa Hebreohanong pinulongan.” (The Ecclesiastical History, III, XXXIX, 16) Sayo sa ikatulong siglo, si Origen naghisgot sa asoy ni Mateo ug, sa paghisgot sa upat ka Ebanghelyo, siya gikutlo ni Eusebius nga nag-ingong ang “una gisulat . . . ni Mateo, nga kanhi usa ka maniningil ug buhis apan human niana nahimong apostol ni Jesu-Kristo, . . . diha sa Hebreohanong pinulongan.” (The Ecclesiastical History, VI, XXV, 3-6) Ang eskolar nga si Jerome (sa ikaupat ug ikalimang mga siglo K.P.) misulat diha sa iyang basahon nga De viris inlustribus (Maylabot sa Ilado Kaayong mga Tawo), kapitulo III, nga si Mateo “nagsulat ug usa ka Ebanghelyo ni Kristo didto sa Judaea diha sa Hebreohanong pinulongan ug mga karakter alang sa kaayohan niadtong mga tinuli nga nanagpanuo. . . . Dugang pa, ang Hebreohanon mismo napreserbar hangtod niining adlawa didto sa librarya sa Cesarea, diin makugihon kining gihugpong sa martir nga si Pamphilus.”​—Hubad gikan sa Latin nga teksto nga giedit ni E. C. Richardson ug gipatik diha sa mga seryeng “Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur,” Leipzig, 1896, Tomo 14, pp. 8, 9.

Gituohan nga si Mateo, human siya maghipos sa iyang asoy diha sa Hebreohanon, lagmit nga  personal nga naghubad niini ngadto sa Koine, ang komon nga Grego.

Impormasyon nga Makaplagan Lamang sa Ebanghelyo ni Mateo. Ang pagsusi sa asoy ni Mateo nagpakita nga kapin sa 40 porsiyento sa materyal nga nasulod niini dili makaplagan diha sa ubang tulo ka Ebanghelyo. Talagsaon mao ang talaan sa kagikan ni Jesus nga gisulat ni Mateo (Mat 1:1-16), nga lahi ang pagkahan-ay gikan nianang gitala ni Lucas (Luc 3:23-38). Ang pagtandi sa duha nagpailang si Mateo mihatag sa legal nga talaan sa kagikan subay sa amaama ni Jesus nga si Jose, samtang si Lucas dayag nga mihatag sa kinaiyanhong talaan sa kagikan ni Jesus. Ang ubang mga hitabo nga gihisgotan lamang diha sa asoy ni Mateo mao: ang reaksiyon ni Jose sa pagmabdos ni Maria, ang pagpakita sa usa ka manulonda kang Jose diha sa usa ka damgo (Mat 1:18-25), ang pagduaw sa  mga astrologo, ang pagkalagiw ngadto sa Ehipto, ang pagpamatay sa mga batang lalaki didto sa Betlehem ug sa mga distrito niini (kap 2), ug ang damgo sa asawa ni Pilato bahin kang Jesus (27:19).

Labing menos napulo ka sambingay, o mga ilustrasyon, nga makaplagan sa asoy ni Mateo ang wala hisgoti sa ubang mga Ebanghelyo. Naglakip kini sa upat diha sa kapitulo 13, kadtong bahin sa mga bunglayon sa uma, sa natagong bahandi, sa “usa ka perlas nga bililhon kaayo,” ug sa baling. Ang uban mao ang mga sambingay sa dili-maluluy-ong ulipon (Mat 18:23-35), sa mga mamumuo sa parasan (20:1-16), sa kasal sa anak nga lalaki sa hari (22:1-14), sa napulo ka ulay (25:1-13), ug sa mga talanton (25:14-30).

Usahay si Mateo nagtaganag dugang mga detalye. Bisan tuod ang materyal gikan sa Wali sa Bukid makita usab sa asoy ni Lucas (Luc 6:17-49), ang Ebanghelyo ni Mateo mas detalyado pa. (Mat 5:1–​7:29) Samtang si Marcos, Lucas, ug Juan naghisgot sa milagrosong pagpakaon sa mga 5,000 ka lalaki, si Mateo nagdugang ug detalye nga “gawas sa mga babaye ug mga bata.” (Mat 14:21; Mar 6:44; Luc 9:14; Ju 6:10) Si Mateo naghisgot ug duha ka tawong gigamhan-sa-demonyo nga nahibalag ni Jesus didto sa yuta sa mga Gadaranhon, samtang si Marcos ug Lucas naghisgot lamang ug usa. (Mat 8:28; Mar 5:2; Luc 8:27) Si Mateo naghisgot usab ug duha ka tawong buta nga nangaayo sa usa ka okasyon, samtang si Marcos ug Lucas naghisgot lamang ug usa. (Mat 20:​29, 30; Mar 10:​46, 47; Luc 18:​35, 38) Siyempre, ang tanang magsusulat husto sa pagkaagi nga labing menos usa ka tawo ang nalangkit sa matag panghitabo. Apan si Mateo sagad nga mas tino maylabot sa numero. Lagmit tungod kini sa iyang kanhing trabaho ingong maniningil ug buhis.

Ang Paggamit ni Mateo sa Hebreohanong Kasulatan. Gibanabana nga ang Ebanghelyo ni Mateo naundan ug mga usa ka gatos ka paghisgot sa Hebreohanong Kasulatan. Mga 40 niini maoy aktuwal nga mga pagkutlo sa mga teksto. Kini naglakip sa kaugalingong mga pagkutlo o mga paghisgot ni Kristo sa Hebreohanong Kasulatan, nga lakip niini mao ang mosunod: ang mga kaaway sa usa ka tawo mahimong mga sakop sa iyang kaugalingong panimalay (Mat 10:​35, 36; Miq 7:6); si Juan nga Tigbawtismo giila nga mao si “Elias” nga moabot (Mat 11:​13, 14; 17:11-13; Mal 4:5); gitandi ang mga kasinatian ni Jesus ug Jonas (Mat 12:40; Jon 1:17); sugo sa pagtahod sa mga ginikanan (Mat 15:4; Ex 20:12; 21:17); pag-alagad sa Diyos pinaagi sa mga ngabil lamang (Mat 15:​8, 9; Isa 29:13); ang panginahanglan sa pagbatog duha o tulo ka saksi (Mat 18:16; Deu 19:15); mga pahayag bahin sa kaminyoon (Mat 19:4-6; Gen 1:27; 2:24); nagkalainlaing mga sugo (Mat 5:​21, 27, 38; 19:​18, 19; Ex 20:12-16; 21:24; Lev 19:18; 24:20; Deu 19:21); ang templo nga gihimong “langob sa mga tulisan” (Mat 21:13; Isa 56:7; Jer 7:11); ang pagsalikway kang Jesus, “ang bato” nga nahimong “pangulong bato nga pamag-ang” (Mat 21:42; Sal 118:​22, 23); ang mga kaaway sa Ginoo ni David ibutang sa ilalom sa iyang mga tiil (Mat 22:44; Sal 110:1); ang dulumtanang butang nga diha sa balaang dapit (Mat 24:15; Dan 9:27); ang mga tinun-an ni Jesus nagkatibulaag (Mat 26:31; Zac 13:7); si Kristo daw gibiyaan sa Diyos (Mat 27:46; Sal 22:1). May mga pahayag usab si Jesus nga gigamit sa pagsukol sa mga tentasyon ni Satanas.​—Mat 4:​4, 7, 10; Deu 8:3; 6:​16, 13.

Makaiikag usab mao ang inspiradong pagpadapat ni Mateo sa mga tagna sa Hebreohanong Kasulatan ngadto kang Jesus, nga nagpamatuod kaniya nga mao ang gisaad nga Mesiyas. Kining puntoha angayng hatagan gayod unta ug partikular nga pagtagad sa mga Hudiyo, sanglit ang asoy daw gitumong kanila sa sinugdan. Ang mga tagna naglakip sa: pagkatawo ni Jesus sa usa ka ulay (Mat 1:23; Isa 7:14); iyang pagkahimugso sa Betlehem (Mat 2:6; Miq 5:2); iyang pagkatinawag gikan sa Ehipto (Mat 2:15; Os 11:1); pagminatay tungod sa kamatayon sa gipamatay nga kabataan (Mat 2:16-18; Jer 31:15); pag-andam ni Juan nga Tigbawtismo sa dalan alang kang Jesus (Mat 3:1-3; Isa 40:3); ministeryo ni Jesus nga nagdalag kahayag (Mat 4:13-16; Isa 9:​1, 2); iyang pagpas-an sa mga balatian (Mat 8:14-17; Isa 53:4); iyang paggamit ug mga sambingay (Mat 13:​34, 35; Sal 78:2); pagsulod ni Jesus sa Jerusalem sakay sa usa ka nating asno (Mat 21:​4, 5; Zac 9:9); pagbudhi kang Kristo alang sa 30 ka pirasong plata (Mat 26:​14, 15; Zac 11:12).

Usa ka Tukma, Mapuslanong Rekord. Si Mateo, ingong suod nga kauban ni Kristo sa panahon sa ulahing katuigan sa kinabuhi ni Jesus dinhi sa yuta ug sa ingon usa ka saksing-nakakita sa iyang ministeryo, makahimo gayod sa pagrekord ug usa ka makapatukbil ug makahuloganon nga Ebanghelyo. Kini mao ang atong makita diha sa rekord niining kanhi maniningil ug buhis labot sa kinabuhi ni Jesu-Kristo. Gipalihok siya sa espiritu sa Diyos sa paghinumdom nga detalyado sa gipamulong ug gibuhat ni Jesus dinhi sa yuta. (Ju 14:26) Busa, si Mateo tukma nga naghulagway kang Jesus sa Nasaret ingong ang hinigugmang Anak sa Diyos nga nakabaton sa Iyang pag-uyon, ingong ang usa nga miabot “aron sa pag-alagad ug sa paghatag sa iyang kalag nga usa ka lukat baylo sa daghan,” ug ingong ang gitagna nga Mesiyanikong Hari nga moabot diha sa himaya. (Mat 20:28; 3:17; 25:31) Sa dinhi pa sa yuta, gipunting ni Jesus ang iyang mga buluhaton ug sa kamatinud-anon nakaingon: “Ang mga kabos ginasangyawan sa maayong balita.” (11:5) Ug karong adlawa panonpanon,  mga Hudiyo ug mga dili-Hudiyo, ang nakabenepisyo pag-ayo niining maayong balita sa Gingharian ingon sa natala sa Ebanghelyo ni Mateo.​—Mat 4:​23, ftn sa Rbi8.

[Kahon sa panid 342]

MGA PANGUNANG PUNTO SA MATEO

Ang asoy ni apostol Mateo sa kinabuhi ni Jesus; pangunang gisulat alang sa mga Hudiyo, kini nga Ebanghelyo nagpakita nga si Jesus mao ang gitagnang Mesiyanikong Hari

Ang unang Ebanghelyo nga gisulat, lagmit gisulat sa sinugdan diha sa Hebreohanon mga walo ka tuig human sa kamatayon ug pagkabanhaw ni Kristo

Ang mga detalye sa kinabuhi ni Jesus nagtuman sa Mesiyanikong mga tagna

Si Jesus natawo sa usa ka ulay, usa ka kaliwat ni Abraham sa linya ni David, didto sa Betlehem (1:1-23; 2:1-6)

Ang mga batang lalaki gipamatay; siya gitawag gikan sa Ehipto (2:14-18)

Siya nagdako sa Nasaret; si Juan nga Tigbawtismo nag-andam sa dalan alang kaniya (2:23–​3:3)

Siya napamatud-ang usa ka kahayag didto sa Galilea (4:13-16)

Siya naghimog daghang milagrosong mga pagpang-ayo (8:​16, 17)

Siya malipayong nagtabang sa mga timawa (12:10-21)

Siya nanudlo, nga naggamit ug mga sambingay; ang mga kasingkasing sa daghang tawo dili madinawaton (13:10-15, 34, 35)

Si Jesus misakay sa usa ka nating asno paingon sa Jerusalem; siya gipasidunggan sa mga panon sa katawhan ingong ang Anak ni David apan gisalikway sa Hudiyong “mga magtutukod” (21:1-11, 15, 42)

Si Judas nagbudhi kaniya sa 30 ka pirasong plata, ug kini nga salapi gigamit sa ulahi sa pagpalit ug usa ka yuta sa magkukulon (26:​14, 15, 48, 49; 27:3-10)

Ang iyang mga tinun-an nagkatibulaag (26:31)

Si Jesus didto sa lubnganan sa mga tulo ka adlaw (12:​39, 40)

Si Jesus nagmantala sa maayong balita sa Gingharian sa Diyos

Human sa pagdakop kang Juan, si Jesus nagmantala: “Ang gingharian sa mga langit haduol na” (4:12-23)

Iyang giduaw ang tanang siyudad ug mga balangay sa Galilea aron iwali ang maayong balita sa Gingharian (9:35)

Iyang gihatagan ug instruksiyon ang iyang 12 ka tinun-an ug gipadala sila aron sa pagwali bahin sa Gingharian (10:1–​11:1)

Iyang gipadayag ang mga kamatuoran bahin sa Gingharian, nga nagsugilon sa mga sambingay bahin sa magpupugas, sa trigo ug bunglayon, sa lugas sa mustasa, sa lebadura, sa bahandi nga natago sa usa ka uma, sa usa ka perlas nga bililhon kaayo, sa usa ka baling, sa mga mamumuo sa parasan, sa duha ka anak nga lalaki, sa daotang mga magtitikad, ug sa usa ka kombira sa kasal alang sa anak nga lalaki sa hari (13:3-50; 20:1-16; 21:28-41; 22:1-14)

Iyang gitubag ang pangutana sa iyang mga tinun-an bahin sa ilhanan sa iyang presensiya, lakip sa iyang tubag mao ang tagna bahin sa tibuok-globong pagsangyaw sa maayong balita sa Gingharian (24:3–​25:46)

Giyagyag ni Jesus ang pagkasalingkapaw sa relihiyosong mga pangulo

Iyang gipakita nga sila nagtuis sa katuyoan sa Igpapahulay ug nga ang ilang mga tradisyon nagpawalay-pulos sa Pulong sa Diyos (12:3-7; 15:1-14)

Iyang giyagyag ang ilang kawalay-pagtuo, ang ilang mabunoong espiritu, ang ilang pagkasalingkapaw ug garbo (12:24-42; 16:1-4; 21:43-45; 23:2-36)

Iyang giyagyag ang ilang hilabihang pagbalewala sa hustisya, kaluoy, ug pagkamatinumanon (23:​23, 24; 9:11-13)

Si Jesus naghatag ug maayong tambag sa iyang mga sumusunod

Sa Wali sa Bukid, gipakita ni Jesus kon nganong ang iyang mga tinun-an mahimong magmalipayon gayod; siya nagpasidaan batok sa kapungot ug nag-agda kanila nga makigdait sa usag usa ug bisan gani sa paghigugma sa ilang mga kaaway; siya nagpasidaan bahin sa kapeligrohan sa mananapawong mga panghunahuna; siya nagtambag batok sa pagkasalingkapaw, nagtudlo kon unsaon sa pag-ampo, nagpasidaan batok sa materyalismo, ug nagtambag nga pangitaon pag-una ang Gingharian sa Diyos ug ang Iyang pagkamatarong; siya nagpasidaan sa iyang mga mamiminaw nga dili maghinobra ka hinawayon, nagsulti kanila nga kanunayng mag-ampo, ug nag-agda kanila nga ibutang sa hunahuna nga ang dalan padulong sa kinabuhi maoy masigpit ug nga sila kinahanglang magpatunghag maayong mga bunga (5:1–​7:27)

Si Jesus nagdasig sa pagkamapainubsanon ug nagpasidaan batok sa pagpandol sa uban; iyang gipakita kon sa unsang paagi husayon ang mga panagbangi (18:1-17, 21-35)

Iyang gipahayag ang Kristohanong sukdanan alang sa kaminyoon ug diborsiyo (19:3-9)

Ang kamatayon ug pagkabanhaw sa Anak sa Diyos

Sa gabii sa Paskuwa, gisugdan ni Jesus ang Memoryal sa iyang nagsingabot nga kamatayon (26:26-30)

Gibudhian ug gidakop, siya gihukman sa Sanhedrin ingong takos sa kamatayon (26:46-66)

Siya gihusay ni Pilato, dayon gilatigo, gibiaybiay, ug gilansang (27:​2, 11-54)

Si Jesus gilubong; siya gibanhaw ug nagpakita sa iyang mga sumusunod; siya nagsugo kanila nga manglakaw ug maghimog mga tinun-an sa katawhan sa tanang kanasoran (27:57–​28:20)