[Heb., zaʹyith; Gr., e·laiʹa].

Ang kahoyng olibo sa walay duhaduha mao ang usa sa labing bililhong mga tanom sa kapanahonan sa Bibliya, nga sama kahinungdanon sa paras ug sa kahoyng igos. (Huk 9:8-13; 2Ha 5:26; Hab 3:17; San 3:12) Kini gihisgotan sa unang bahin sa rekord sa Bibliya; human sa Lunop nahibaloan ni Noe nga mihubas na ang katubigan tungod sa usa ka dahon sa olibo nga gidala sa salampati.​—Gen 8:11.

Daghang kahoyng olibo (Olea europaea) ang nanubo diha sa mga bakilid sa Galilea ug sa Samaria ug sa sentral nga kabukiran, ingon man sa tibuok dapit sa Mediteranyo. (Deu 28:40; Huk 15:5) Kini motubo sa batoon, anapogon nga yuta, nga uga ra kaayo alang sa ubang mga tanom, ug kini makalahutay bisan sa subsob nga mga hulaw. Sa panahon sa Pagpanggula gikan sa Ehipto, ang mga Israelinhon gisaaran nga ang yuta nga ilang adtoan maoy usa ka yuta sa “lana nga olibo ug sa dugos,” nga may “mga parasan ug kaolibohan nga dili [sila] ang nagtanom.” (Deu 6:11; 8:8; Jos 24:13) Sanglit ang olibo hinay motubo ug lagmit abtag  napulo ka tuig o kapin pa una makapupo ug daghang bunga niini, nakapabor ang mga Israelinhon kay ang mga olibo didto dagko na. Taas kaayog kinabuhi kining kahoya, nga mamunga sulod sa gatosan ka tuig, ug gituohan nga ang pipila ka kahoyng olibo sa Palestina kapin na sa 1,000 ka tuig.

Ang mga olibo nindot tan-awon sa tibuok Palestina, nga sagad motubo sa hinagdang mga uma diha sa batoong bakilid o lukop nga nanubo diha sa walog. Kini nga kahoy mahimong mokapin sa 6 m (20 p) ang gitas-on. Ang bukohon ug lubag nga punoan niini abohon ug panit. Ang mga sanga niini puno sa yagpis nga mga dahon nga abohon-berde ang bulok. Usa kini ka evergreen o kanunayng may dahon nga kahoy, bisan tuod ang kadaghanan wala mag-isip niini ingong evergreen. Kini kasagarang mamulak sa mga bulan sa Mayo ug mamuswak sa linibo ka dalagong mga bulak. Gihisgotan sa Bibliya nga ang mga bulak niini daling mapulak. (Job 15:33) Ang bunga sa olibo berde kon hilaw pa, apan lubos-tapol o itom kon hinog na. Ang pagpamupo himoon sa panahon sa tinghunlak (Oktubre-Nobyembre), ug ang kinaraang paagi sa pagdughit o pagbunal sa kahoy pinaagig mga pudlos gihimo gihapon karon. (Deu 24:20; Isa 24:13) Sa karaang panahon hagdawon sa mga manghahagdaw ang nahibiling bunga. (Isa 17:6) Ang pagpamunga niining kahoya sal-angsal-ang, buot ingnon, ang dagayang pagpamunga niini sundan sa nihit nga pagpamunga pagkasunod tuig. Ang bag-ong pinupo nga bunga adunay pait nga substansiya nga mawala ra human mahumol sa inasinan nga tubig, ug dayon kini mahimong kan-on nga hilaw o giatsal. Apan ang labing bililhon mao ang lana niini, nga kon timbangon mga 30 porsiyento o kapin pa sa bag-ong pinupo nga bunga. Sa usa ka tuig, ang maayong klase nga kahoyng olibo kakuhaan ug 38 hangtod sa 57 L (10 hangtod sa 15 gal) nga lana. Ang kahoy sa olibo gahi kaayo ug kinahanglang paughon ug pipila ka tuig aron magamit sa paghimog mga butang nga gama sa kahoy.

Ang kahoyng olibo mabuhi sulod sa kasiglohan. Kon kini putlon, ang mga gamot niini magpatunghag hangtod sa unom ka bag-ong mga turok nga mahimong bag-ong mga punoan, ug ang gulang na nga mga kahoy sagad nga magpadayong buhi niining paagiha. Ang pinutol nga mga turok o mga salingsing gikan sa gulang na nga kahoyng olibo sagad maoy gigamit sa pagtanom ug bag-ong mga kahoy. Sa ingon ang ilustrasyon sa salmista haom kaayo sa dihang iyang gipakasama ang mga anak sa gipanalanginang tawo ngadto sa ‘mga turok sa mga kahoyng olibo libot sa iyang lamesa.’​—Sal 128:3.

Pagsumpay. Ang ihalas nga mga kahoyng olibo nga nanubo diha sa mga bakilid sagad nga gisumpayan ug mga sanga nga giputol gikan sa tinanom ug mabungahon nga kahoy aron sila mamunga ug maayong bunga. Dili naandan, dili pa gani natural, nga isumpay ang ihalas nga sanga ngadto sa tinanom nga kahoy; pero mao nay gihimo sa pipila ka mag-uuma sa unang siglo. Si Pablo naghisgot niining dili naandang paagi diha sa iyang ilustrasyon sa Roma 11:17-24, diin iyang gipakasama ang Hentil nga mga Kristohanon nga nahimong bahin sa “binhi ni Abraham” ngadto sa mga sanga sa ihalas nga kahoyng olibo nga gisumpay nganha sa tinanom nga kahoy aron ipuli sa dili mabungahong mga sanga nga giputol ug nga naglarawan sa kinaiyanhong mga Hudiyo nga gisalikway ug giputol gikan sa simbolikong kahoy tungod sa ilang kawalay pagtuo. (Gal 3:​28, 29)  Kini nga pagsumpay, nga “sukwahi sa kinaiyahan,” nagpasiugda sa dili-takos nga kalulot sa Diyos alang niining Hentil nga mga magtutuo, ug nagpasiugda usab sa mga kaayohan nga ilang nabatonan ingong mga sanga sa “ihalas nga olibo” nga nakadawat sa “katambok” gikan sa mga gamot sa tinanom nga olibo, ug sa ingon kining Hentil nga mga Kristohanon wala gayoy pasikaranan nga manghambog.​—Itandi ang Mat 3:10; Ju 15:1-10; tan-awa ang PAGSUMPAY.

Ang Kaolibohan ug ang mga Pug-anan. Kon maayo ang kahimtang, halos ang tanang balangay sa Palestina adunay kaolibohan. Ang dili pagpamunga niini, tingali tungod kay giatake sa hantatawo nga maoy pangunang kaaway niini, magpahinabog grabeng katalagman alang sa katawhan. (Am 4:9) Gipabilhan ni Haring David ang kaolibohan diha sa rehiyon sa Sepela. (1Cr 27:28) Ang kabukiran dapit sa S sa Jerusalem nga ang gilay-on maoy mga “usa ka adlawng igpapahulay nga panaw” gibantog nga daghan ug olibo sa panahon ni Haring David ug, sa panahon ni Zacarias kini gitawag na nga “bukid sa mga kahoy nga olibo.” (2Sa 15:30; Zac 14:4; Luc 19:29; 22:39; Buh 1:12) Daghang karaan nga mga batong pug-anan sa olibo ang nakaplagan sa tibuok Palestina nga nagpamatuod nga kaylap ang pagpananom niining kahoya. Ang “mga tanaman” nianang panahona kasagaran samag usa ka prutasan ug sagad nga adunay pug-anan sa olibo. Busa ang tanaman nga ginganlan ug Getsemane, nga didto mipahulay si Jesus human sa iyang kataposang panihapon uban sa iyang mga tinun-an, nagkuha sa ngalan niini gikan sa Aramaikong termino nga gath shema·nehʹ nga nagkahulogang “usa ka pug-anan sa lana.” Usahay ang mga olibo giokon usab pinaagig tiil.​—Miq 6:15.

Mahulagwayong Paggamit. Ang kahoyng olibo mahulagwayong gigamit sa Bibliya ingong simbolo sa pagkamabungahon, katahom, ug dignidad. (Sal 52:8; Jer 11:16; Os 14:6) Ang mga sanga niini maoy lakip niadtong gigamit sa Pista sa mga Balongbalong. (Neh 8:15; Lev 23:40) Sa Zacarias 4:​3, 11-14 ug Pinadayag 11:​3, 4, ang mga kahoyng olibo gigamit ingong mga simbolo sa mga dinihogan sa Diyos ug sa iyang mga saksi.