Ang kanhi gamayng siyudad sa Latium nga nahimong sentro sa kagamhanan sa kinadak-ang imperyo sa kalibotan sa karaang mga panahon sa Bibliya; karong adlawa, kini mao ang kaulohan sa Italya. Ang Roma nahimutang sa ilaya nga mga 25 km (16 mi) dapit sa taas sa Suba sa Tiber, sa isigkatampi, halos sa tungatunga sa K nga bahin sa 1,130-km-gitas-on (700 mi) nga peninsula sa Italya.

Kon kanus-a natukod ang Roma ug kon kinsa ang nagtukod niini, kini naliminan sa leyenda ug mitolohiya. Ang tradisyon nag-ingon nga kini maoy niadtong 753 W.K.P. pinaagi sa usa ka Romulus, ang unang hari niini, apan adunay mga lubnganan ug ubang ebidensiya nga nagpakitang kini gipuy-an na sa mas una pa nga panahon.

Ang unang nahibaloan nga kabalangayan gitukod diha sa pito ka bungtod sa S nga bahin sa Suba sa Tiber. Sumala sa tradisyon ang bungtod sa Palatino mao ang dapit sa labing karaang balangay. Ang ubang unom ka bungtod nga nahimutang sa palibot sa Palatino (sugod sa A paingon sa tuo) mao ang Quirinal, Viminal, Esquiline, Caelian, Aventine, ug Capitoline. Sa ulahi ang lamakon nga mga walog tali sa mga bungtod nauga, ug dinhi niining hinungdanong mga dapit gitukod ang mga puy-anan, mga tigomanan, ug mga dapit nga himoon ang mga sirkos. Sumala kang Pliny nga Magulang, niadtong 73 K.P. ang mga paril nga naglibot sa siyudad maoy mga 21 km (13 mi) ang gitas-on. Sa ngadtongadto ang mga bungtod ug mga walog sa K nga bahin sa Tiber gidugtong ngadto niini, lakip ang kapin sa 40 ekt (100 akre) nga nahimutangan karon sa Batikano. Sa wala pa ang dakong sunog nga nahitabo sa panahon ni Nero, sumala sa labing menos nga pagbanabana, ang populasyon sa siyudad maoy kapin sa usa ka milyon.

Politikanhong Larawan sa Roma. Latas sa kasiglohan gisulayan sa Roma ang daghang matang sa politikanhong pagmando. Ang pipila sa mga sistema maoy mga sinagop gikan sa ubang kanasoran; ang pipila maoy kaugalingong mga pamaagi niini. Diha sa iyang Pocket History of the World, si H. G. Wells nag-ingon: “Kining bag-ong Romanhong gahom nga nahimong magmamando  sa kasadpang kalibotan sa ikaduha ug unang mga siglo W.K. sa daghang paagi lahi gikan sa bisan unsang dagkong imperyo nga nagmando sa sibilisadong kalibotan.” (1943, p. 149) Ang dagan sa politika sa Roma kanunayng nagakausab samtang nagpulipuli ang lainlaing estilo sa pagmando. Kini naglakip sa mga panag-abin sa mga pangulo sa patriarka, mga hari, mga kagamhanan nga gimandoan sa pipila lang ka pamilya nga hamili ug kagikan, mga diktadora, ug lainlaing matang sa republikang pagmando diin magkalahi ang gahom nga gitugyan nganha sa mga senador, mga konsul, ug sa mga triumvirate (panag-abin sa tulo ka tawo nga gikan sa nagkalainlaing politikanhong mga partido), nga kasagaran may mga panagbangi sa partido tali sa mga hut-ong ug mga pundok. Sa ulahing katuigan sa imperyo dihay sunodsunod nga mga emperador. Sama sa kasagarang mahitabo sa mga kagamhanan sa tawo, ang kasaysayan sa politika sa Roma naduhigan sa pagdumot, pangabugho, intriga, ug pagbuno, uban ang daghang laraw sa pag-alsa ug mga pangontra niini nga mga laraw tungod sa kasungian sulod sa nasod ug sa mga gubat sa gawas sa nasod.

Inanay nga nahuptan sa Roma ang paggahom sa kalibotan. Una, ang impluwensiya niini mikaylap sa tibuok Peninsula sa Italya ug sa ngadtongadto sa tibuok Mediteranyo ug hangtod sa halayo pa. Ang ngalan sa siyudad halos katumbas na ug kahulogan sa ngalan sa imperyo.

Nakab-ot sa Roma ang kinapungkayan sa kadungganan niini diha sa internasyonal nga mga kalihokan ubos sa pagmando sa mga Cesar. Ang nanguna niini nga talaan mao si Julio Cesar, gitudlong diktador sulod sa napulo ka tuig niadtong 46 W.K.P. apan gibuno sa mga nagkunsabo niadtong 44 W.K.P. Human sa kal-ang sa panahon nga niini ang usa ka triumvirate misulay sa paghupot sa gahom, si Octavian nahimo ra gayong bugtong magmamando sa Imperyo sa Roma (31 W.K.P.–​14 K.P.). Niadtong 27 W.K.P. siya milampos sa pagkahimong emperador, nga giproklamar ang iyang kaugalingon ingong “Agusto.” Si Jesus natawo sa panahon sa pagmando ni Agusto niadtong 2 W.K.P. (Luc 2:1-7) Si Tiberio nga manununod ni Agusto (14-37 K.P.), mao ang nagmando sa panahon sa ministeryo ni Jesus. (Luc 3:​1, 2, 21-23) Sunod nga nagmando mao si Gayo (Caligula) (37-41 K.P.) ug si Claudio (41-54 K.P.), ug kining naulahi nagpagula ug sugo nga palagpoton ang mga Hudiyo gikan sa Roma. (Buh 18:​1, 2) Misunod ang pagmando ni Nero (54-68 K.P.), ug ngadto kaniya nga si Pablo miapelar sa iyang kaso.​—Buh 25:​11, 12, 21; MGA HULAGWAY, Tomo 2, p. 534.

Ang sunodsunod nga mga emperador sa Roma human kang Nero (latas sa unang siglo) mao si Galba (68-69 K.P.); si Otho ug Vitellius (69 K.P.); si Vespasian (69-79 K.P.), diin sa iyang paghari nalaglag ang Jerusalem; si Tito (79-81 K.P.), kinsa una pa niini mao ang nanguna sa malamposong pag-atake sa Jerusalem; si Domitian (81-96 K.P.), diin sa iyang pagmando, matod sa tradisyon, gidestiyero si Juan ngadto sa bilanggoanang pulo sa Patmos; si Nerva (96-98 K.P.); ug si Trajan (98-117 K.P.). Ang imperyo midako pag-ayo ilalom ni Trajan, kay ang mga utlanan niini niadtong panahona nakaabot sa halayo sa tanang direksiyon​—ngadto sa Rhine ug sa Amihanang Dagat, sa Danube, sa Euprates, sa mga busay sa Nilo, sa dakong Desyerto sa Aprika, ug sa Atlantiko sa K.​—MAPA, Tomo 2, p. 533.

Si Constantino nga Bantogan mao ang emperador (306-337 K.P.) sa dihang nagkahuyang ang Imperyo sa Roma. Human makuha ang pagmando, iyang gibalhin ang kaulohan ngadto sa Byzantium (Constantinople). Sa misunod nga siglo, niadtong 476 K.P., napukan ang Roma, ug ang Aleman nga komander sa kasundalohan nga si Odoacer maoy nahimong unang “barbaro” nga hari niini.

Kinabuhi sa Siyudad ug mga Kahimtang Diha Niini. Ang pagdumala sa kagamhanan sa siyudad gibahin ngadto sa 14 ka distrito ubos ni Agusto, diin matag tuig ang usa ka mahistrado gipili pinaagig ripa aron mangulo sa matag distrito. Giorganisar ang pito ka brigada nga gitawag ug vigiles aron sa pagsumpo sa sunog, ug ang matag usa niini responsable sa duha ka distrito. Sa gawas sa utlanan sa AS nga bahin sa siyudad gipuwesto ang usa ka espesyal nga puwersa sa mga 10,000 ka sundalo nga nailhan ingong Praetoriano o Imperyal nga Guwardiya aron manalipod sa emperador. Adunay tulo usab ka pundok sa kasundalohan o kapolisan nga gitudlo diha sa siyudad nga gitawag ug “urban cohort” aron magpatunhay sa balaod ug kahusay sa Roma.

Ang mga adunahan ug impluwensiyado sagad nagpuyo diha sa samag palasyo nga mga balay sa kabungtoran; ang ilang mga balay giatiman sa dagkong banay sa mga sulugoon ug mga ulipon, nga usahay mokabat ug ginatos ka membro. Diha sa mga walog ang ordinaryong mga tawo naghuot pagpuyo sa dagkong insula, o mga apartment nga daghag mga andana, nga ang gitas-on gilimitehan ni Agusto sa 21 m (70 p). Kining mga bloke sa mga apartment naulang sa hiktin, baliko, hugaw nga mga dalan nga puno sa naandang trapiko ug kadaotan nga kaylap sa dagkong mga siyudad.

Dinhi niining dapita sa mga kabos nga ang dako kaayong sunog nahitabo niadtong 64 K.P. nga nagpahinabog grabeng perdisyon ug daghan ang nangamatay. Gihulagway ni Tacitus ang pait nga gidangatan sa “nagsiyagit ug nalisang nga mga  babaye; sa nangalagiw nga mga tigulang o mga kabataan.” (The Annals, XV, XXXVIII) Upat lamang sa 14 ka distrito sa Roma ang wala masunog.

Pipila lamang gayod sa mga tawo sa Roma ang matawag nga anaa sa tungatungang hut-ong sa katilingban; diyutay lamang ang mga adunahan. Sa unang pag-abot ni Pablo sa Roma, tingali katunga sa populasyon maoy mga ulipon, nga gidala didto ingong mga binihag sa gubat, ingong hinukmang mga kriminal, o ingong kabataan nga gibaligya sa mga ginikanan, mga ulipon nga walay legal nga mga katungod. Ang dakong bahin sa mga tawong may kagawasan maoy kabos kaayong mga tawo nga nabuhi tungod lamang sa tabang sa kagamhanan.

Ang pagkaon ug kalingawan maoy duha ka butang nga gitagana sa estado aron mapugngan kining mga tawhana sa paghimog mga kasamok, busa mitungha ang mayubitong mga pamulong nga panem et circenses (tinapay ug mga sirkos), nga nagpasabot nga mao lamang kini ang gikinahanglan aron mahilom ang mga kabos sa Roma. Sukad sa 58 W.K.P., ang mga lugas libreng giapod-apod sa kadaghanan ingon man usab ang tubig, nga gidala sa siyudad gikan sa halayo pinaagi sa mga agianan sa tubig. Ang bino maoy baratong palaliton. Aron malingaw kadtong mahiligon mobasa, dihay gitaganang mga librarya. Aron adunay kalingawan ang kadaghanang mga tawo, dihay publikong mga kaligoanan ug mga gimnasyum, ingon man mga teatro ug mga sirkos. Gipasundayag diha sa mga teatro ang Grego ug Romanhong mga drama, sayaw, ug mga pagmostra o mga pagkompas. Sa dagkong mga ampiteatro ug mga sirkos gihimo ang makalingaw nga mga dula, nga nanguna niini ang talagsaong lumba sa mga karo ug ang makapakitbi-sa-atay nga mga sangka sa mga gladyador nga niana mag-away ang mga tawo ug mga hayop hangtod sa kamatayon. Ang Circus Maximus may kapasidad nga kapin sa 150,000 ka tawo. Dinhi libre ang pagtan-aw sa mga dula.

Ang dakong gasto sa kagamhanan niini nga mga kalingawan wala abagaha sa mga tawo sa Roma kay human masakop ang Macedonia niadtong 168 W.K.P., ang Romanong mga lungsoranon libre na man sa buhis. Apan ang mga lalawigan gipangayoan ug dagkong mga buhis, sa direkta o dili direktang paagi.​—Mat 22:17-21.

Langyawng Impluwensiya. Sa daghang paagi ang Roma nahimong puy-anan sa mga tawo nga lainlain ug mga rasa, pinulongan, kultura, ug mga konsepto. Gikan sa sistema sa politika sa Roma inanay nga namugna ang kodigo sa balaod sa Roma​—mga balaod nga naglatid sa mga katungod ug mga limitasyon sa mga kagamhanan, sa mga korte, ug sa mga mahistrado, ug naghatag ug legal nga mga pamaagi sama sa pagkalungsoranon aron mapanalipdan ang tawhanong mga katungod. (Buh 25:16) Gihatag ang kahigayonan nga mahimong lungsoranon ang mga molupyo sa kaabin nga mga siyudad sa Roma ug sa nagkalainlaing mga kolonya sa imperyo. Aduna kiniy daghang bentaha. (Buh 16:37-39; 22:​25, 26) Kon wala kini mabatoni gikan sa pagkatawo, mahimo kining paliton. (Buh 22:28) Pinaagi niini ug sa ubang mga paagi, gitinguha sa Roma nga maimpluwensiyahan sa iyang mga kultura ang mga teritoryo nga nasakop niini ug mapalig-on ang iyang posisyon ingong hara sa imperyo.

Ang usa sa labing maayong mga pananglitan sa impluwensiya nga nakuha sa Roma gikan sa ubang mga nasod makita diha sa mga kagun-oban sa kanhing mga himaya niini sa arkitektura. Bisan asang dapita, makita sa bisita niining siyudad nga daw museyo kon sa unsang paagi kini nakasundog sa mga Grego ug sa uban pa. Ang gitawag nga arko sa Roma, nga napahimuslan niini pag-ayo, maoy usa ka mugna sa inhenyeriya nga dili kaugalingong kaplag niini. Sa dakong bahin, ang mga kalamposan sa Roma ingong usa ka magtutukod maoy tungod usab sa paggamit niini ug usa ka karaang matang sa semento ingong argamasa ug ingong pangunang sambog sa paghimog artipisyal nga mga bato.

Mikusog pag-ayo ang programa sa pagpanukod sa Roma sa kataposang siglo sa republika ug human niadto kini gihatagan ug dakong pagtagad sa mga emperador. Si Agusto miingon nga iyang nakaplagan ang Roma ingong usa ka siyudad sa mga tisa apan gibiyaan kini ingong usa ka siyudad sa mga marmol. Sa kinadak-ang bahin, ang marmol gigamit nga haklap ibabaw sa estruktura nga tisa o semento. Human kini masunog niadtong 64 K.P., ang siyudad gitukod pag-usab sa ikaduhang higayon. Lakip sa mas iladong mga tinukod sa Roma mao ang mga tigomanan, mga templo, mga palasyo, mga ampiteatro, mga kaligoanan, mga agianan sa tubig, mga imburnal, ug mga monyumento. Ang dakong Kolesiyo ug pipila ka monyumento, sama sa arko ni Tito nga naghulagway sa pagkapukan sa Jerusalem, nagbarog pa gihapon o bahin na lamang niini ang nagbarog. (MGA HULAGWAY, Tomo 2, p. 536) Ang mga Romano nabantog usab ingong mga magtutukod sa mga dalan ug mga tulay sa tibuok imperyo.

Tungod sa pagdagsang sa mga langyaw, nagreklamo ang mga Romano nga ang Roma dili na Romano. Kay naggikan sa tanang bahin sa imperyo, gidala nila ang ilang mga patigayon, mga kostumbre, mga tradisyon, ug mga relihiyon. Bisag Latin ang opisyal nga pinulongan, ang internasyonal nga pinulongan mao ang komon nga Grego (Koine).  Kana ang hinungdan nga gisulat ni apostol Pablo ang iyang sulat ngadto sa mga taga-Roma diha sa Grego. Ang Gregong impluwensiya nakaapekto usab sa literatura ug sa mga sistema sa edukasyon. Ang mga batang lalaki, ug usahay ang mga batang babaye, pormal nga giedukar sumala sa sistema sa Atenas, gipatuon ug Gregong literatura ug kon unsaon nga mahimong batid sa pagpamulong, ug ang mga anak nga lalaki niadtong mga arangan gipatungha sa usa sa mga tunghaan sa pilosopiya didto sa Atenas.

Relihiyon. Napanunod usab sa Roma ang tanang matang sa bakak nga pagsimba. Ingon sa paghubit niini sa usa ka historyador nga si John Lord: “Ang mga patuotuo tumang midagsang didto sa Roma, kay atua didto ang mga pari ug mga deboto gikan sa tanang gimandoan niini nga mga nasod,​—‘ang itomon nga mga anak nga babaye ni Isis, nga may tambol ug tamborin ug may mahilayong panagway; mga deboto sa Persianhong si Mithras; gikapon nga mga taga-Asia; mga pari ni Cybele, uban sa ilang malaw-ayng mga sayaw ug nagkalandrakas nga mga singgit; mga magsisimba sa bantogang diyosa nga si Diana; binihag nga mga barbaro nga may mga rituwal sa Teuton nga mga pari; mga Siryanhon, mga Hudiyo, Caldeanhong mga astrologo, ug Tesalianong mga barangan.’”​—Beacon Lights of History, 1912, Tomo III, pp. 366, 367.

Ang debosyon alang niini nga mga relihiyon, ug ang ilang pagpatuyang sa malaw-ay nga mga rituwal sa sekso, mao ang hinungdan nga bug-os nga nahanaw ang moral nga kaligdong ug pagkamatarong taliwala sa mga Romano, sila ubos man o tag-as ug mga ranggo. Sumala kang Tacitus, ang usa niining taas ug ranggo nga mga Romano mao si Messalina, ang mananapaw ug mamumuno nga asawa ni Emperador Claudio.​—The Annals, XI, I-XXXIV.

Ang labing inila taliwala sa mga relihiyon sa Roma mao ang pagsimba sa emperador. Gisimba ingong diyos ang Romanong magmamando. Ang pagsimba sa emperador ilabinang ilado didto sa mga lalawigan, diin ang mga templo gitukod  ug diha niini sila naghalad ngadto kaniya nga samag siya usa ka diyos. (HULAGWAY, Tomo 2, p. 536) Diha sa A History of Rome, si George Botsford nag-ingon: “Ang pagsimba sa emperador mao ang labing hinungdanong puwersa sa relihiyon sa Romanhong kalibotan hangtod sa pagsagop sa Kristiyanidad.” Ang usa ka inskripsiyon nga nakaplagan sa Asia Minor nag-ingon bahin sa emperador: “Siya ang Zeus nga samag amahan ug ang manluluwas sa tibuok kaliwatan sa tawo, kinsa motubag sa tanang pag-ampo nga labaw pa gani kay sa atong gipangayo. Kay ang yuta ug dagat nagmalinawon; ang mga siyudad nagmauswagon; sa tanang dapit adunay panaghiusa ug kauswagan ug kalipay.” Kini nga kulto nahimong pangunang instrumento sa paglutos sa mga Kristohanon, nga labot kanila kini nga magsusulat nag-ingon: “Ang ilang pagdumili sa pagsimba sa Genius, o magbalantay nga espiritu, sa emperador kasagarang giisip ingong pasipala ug pagbudhi.”​—1905, pp. 214, 215, 263.

Ang Kristiyanidad Miabot sa Roma. Sa adlaw sa Pentekostes, 33 K.P., dihay “mga dumuluong gikan sa Roma, mga Hudiyo ug mga kinabig,” nga nakasaksi sa mga resulta sa pagbubo sa balaang espiritu, ug walay duhaduha nga ang pipila kanila maoy lakip sa 3,000 nga nabawtismohan niadtong higayona. (Buh 2:​1, 10, 41) Sa ilang pagbalik sa Roma, sila sa walay duhaduha misangyaw, ug tungod niini natukod ang usa ka lig-on kaayo ug aktibo nga Kristohanong kongregasyon kansang pagtuo giingon ni apostol Pablo nga “gihisgotan lukop sa tibuok kalibotan.” (Rom 1:​7, 8) Parehong gihisgotan ni Tacitus (The Annals, XV, XLIV) ug Suetonius (The Lives of the Caesars, Nero, XVI, 2) ang mga Kristohanon sa Roma.

Si Pablo misulat ngadto sa Kristohanong kongregasyon sa Roma sa mga 56 K.P., ug mga tulo ka tuig sa ulahi siya miabot sa Roma ingong usa ka binilanggo. Bisan tuod buot niyang mas sayo nga makaduaw didto apan ubos sa lahi nga mga kahimtang (Buh 19:21; Rom 1:15; 15:22-24), siya nakahimo gihapon sa pagsangyaw sa bug-os, bisag usa ka binilanggo, pinaagi sa pagpaadto sa mga tawo sa iyang balay. Sulod sa duha ka tuig, ubos niini nga mga kahimtang, siya nagpadayon “nga nagwali sa gingharian sa Diyos ngadto kanila ug nagtudlo sa mga butang mahitungod sa Ginoong Jesu-Kristo uban ang labing dakong kagawasan sa pagsulti, nga walay babag.” (Buh 28:14-31) Bisan ang Praetorianong Guwardiya sa emperador nakakat-on sa mensahe sa Gingharian. (Flp 1:​12, 13) Busa, ingon sa gitagna labot kaniya, si Pablo ‘nakahatag ug bug-os nga pagpamatuod sa Roma.’​—Buh 23:11.

Sulod sa iyang duha ka tuig nga pagkabilanggo sa Roma, si Pablo nakahigayon sa pagsulat sa mga taga-Efeso, taga-Filipos, taga-Colosas, ug kang Filemon. Dayag nga sa mao ra usab nga panahon, gisulat ni Marcos ang iyang asoy sa Ebanghelyo didto sa Roma. Sa dihang hapit nang buhian si Pablo o human gilayon niana, iyang gisulat ang iyang sulat ngadto sa mga Hebreohanon niadtong mga 61 K.P. (Heb 13:​23, 24) Diha sa iyang ikaduhang pagkabilanggo sa Roma, sa mga 65 K.P., si Onesiforo miduaw kaniya ug si Pablo misulat sa iyang ikaduhang sulat ngadto kang Timoteo.​—2Ti 1:15-17.

Bisan tuod si Pablo, Lucas, Marcos, Timoteo, ug ang ubang unang-siglong mga Kristohanon miduaw sa Roma (Flp 1:1; Col 4:​10, 14), wala gayoy lig-ong ebidensiya nga si Pedro nakaabot sa Roma, sama sa giingon sa pipila ka tradisyon. Ang mga estorya bahin sa pagkamatay ni Pedro ingong martir didto sa Roma maoy pinasukad lamang gayod sa tradisyon.​—Tan-awa ang PEDRO, MGA SULAT NI.

Nakabaton ug daotan kaayo nga reputasyon ang siyudad sa Roma tungod sa paglutos niini sa mga Kristohanon, ilabina sa panahon sa mga paghari ni Nero ug Domitian. Kini nga mga paglutos maoy tungod sa duha ka hinungdan: (1) ang dakong kasibot sa mga Kristohanon sa pag-ebanghelyo aron makabig ang uban, ug (2) ang dili-matarog nga baroganan sa mga Kristohanon sa paghatag ngadto sa Diyos sa mga butang nga iya sa Diyos inay sa paghatag niini ngadto kang Cesar.​—Mar 12:17.