[gikan sa Akadianhon, nga nagkahulogang “Si Sulman [usa ka Asiryanhong diyos] Maoy Labaw”].

Lima ka nagkalainlaing monarko sa Asirya ang nagbaton niini nga ngalan; apan, duha lamang kanila ang mopatim-awng direkta nga nakiglabot sa Israel: Si Salmaneser III ug Salmaneser V. Ang naulahi lamang maoy aktuwal nga gihisgotan diha sa asoy sa Bibliya.

1. Si Salmaneser III mipuli sa iyang amahan nga si Ashurnasirpal II sa Asiryanhong trono. Sa usa ka inskripsiyon iyang gitawag ang iyang kaugalingon nga “hari sa kalibotan, ang hari nga walay karibal, ang ‘Dakong Dragon,’ ang (nag-inusarang) gahom sulod sa (upat ka) ngilit (sa yuta).” (Ancient Near Eastern Texts, giedit ni J. Pritchard, 1974, p. 276) Siya gituohang nagmando sulod sa mga 35 ka tuig. Mopatim-aw nga ang katloag-usa nianang mga tuiga gigugol sa pagpakiggubat aron magpabilin ug mapadako pa ang dominyo sa Asirya. Si Salmaneser III sublisubling miatake ngadto sa K batok sa Aramaeanhon nga mga gingharian sa Sirya.

Ang Iyang Inskripsiyon nga Giingong Naghisgot Kang Ahab. Diha sa Monolith Inscription ni Salmaneser III, gihubit ang usa ka gubat sa Karkar (duol sa Hamat diha sa Walog sa Orontes), nga gisangka sa ikaunom nga tuig sa paghari ni Salmaneser. Ang mga Asiryanhon didto nakiggubat  sa managkaabin nga 12 ka kaawayng hari, nga kadaghanan mga Siryanhon. Apan, diha sa talaan makita ang usa ka hari nga gitawag ug A-ha-ab-bu ^matSir-ʼi-la-a-a. Kining ngalana kanunayng gihubad nga “Ahab nga Israelinhon” sa modernong mga reperensiyang basahon. (Tan-awa ang Ancient Near Eastern Texts, p. 279.) Ang pagpakig-ambit ni Ahab sa gubat ingong kaalyado sa mga Siryanhon gidawat sa kadaghanan ingong kamatuoran. Apan, ang Bibliya wala maghisgot niana nga panghitabo, ug bisan pa sa mopatim-awng pagkaamgid sa mga ngalan, adunay bug-at nga mga katarongan sa pagduhaduha nga si A-ha-ab-bu ^matSir-ʼi-la-a-a mao si Ahab sa Israel. Ang Encyclopædia Biblica (London, 1899, Tomo I, lin. 91) nag-ingon nga “Ang ngalan ni Ahabbu Sirʼlai, ingon sa giuyonan karon sa kadaghanang eskolar, mahimong magtumong lamang gayod kang Ahab sa Israel (o, sumala sa gihunahuna ni Hommel, sa Jezreel).” (Italiko amoa.) Kini nagpakita nga dili sama karong adlawa, ang maong paglangkit wala kanunay dawata sa kadaghanan, ug kini nagpakita usab nga ang paghubad sa ^matSir-ʼi-la-a-a ingong “Israelinhon” gikaduhaduhaan usab. Mamatikdan nga ang ^matSir-ʼi-la-a-a dili mao ang termino nga gigamit sa ubang mga bahin sa mga inskripsiyon sa Asirya sa pagtumong sa amihanang gingharian sa Israel. Sa ubang mga inskripsiyon sa Asirya sa maong panahon, ang maong yuta gitawag pinaagi sa ngalan sa kaulohan niini nga Samaria (Sa-me-ri-na diha sa mga inskripsiyon) o ingong Bit Hu-um-ri-ia (Yuta ni Omri), usa ka ekspresyon nga gigamit pa gihapon usa ka siglo human sa kamatayon ni Omri.​—Ancient Near Eastern Texts, p. 284, 285.

Ang mga inskripsiyon ni Salmaneser nagpakita nga sa iyang ika-18 nga tuig sa pagmando, o 12 ka tuig human sa gubat sa Karkar, siya nakig-away kang Hazael sa Damasco ug usab gihisgotan niini nga siya nag-ingon: “Sa maong panahon nadawat ko ang tributo sa mga pumoluyo sa Tiro, Sidon, ug kang Jehu, anak nga lalaki ni Omri.” (Ancient Near Eastern Texts, p. 280) Busa, ang pag-ingon nga si A-ha-ab-bu mao si Haring Ahab mosumpaki sa kronolohiya sa Bibliya, nga nagpakitang tali sa kamatayon ni Ahab ug sa paghari ni Jehu dihay sal-ang nga yugto nga mga 14 ka tuig, nga nagkobre sa mga paghari ni Ahazias ug Jehoram. (1Ha 22:51; 2Ha 3:1) Bisan tuod ang kadaghanan sa mga komentarista nagtuo nga ang giingong pag-apil ni Ahab sa Siryanhong alyansa nahitabo sa hapit nang matapos ang iyang paghari, kini dili gihapon mohaom sa kronolohiya sa Bibliya. Sanglit nakita kini nga suliran, miingon ang mga eskolar nga si Kamphausen ug Kittel nga basin ang ngalan ni Ahab nabaylo sa ngalan ni Jehoram diha sa Asiryanhong mga rekord. (Dictionary of the Bible ni Hastings, 1904, Tomo I, p. 53) Hinunoa, walay rekord sa Bibliya nga si Jehoram nakigbahin sa gubat sa Karkar.

Lisod usab ipatin-aw kon nganong si Ahab miduyog uban sa mortal nga mga kaaway sa Israel sa maong pakig-abin. Busa, ang The Encyclopedia Americana (1956, Tomo I, p. 269) nag-ingon, “Makapahibulong nga [si Ahab] nakig-abin sa iyang karaang kaaway nga si Benhadad batok kang Salmaneser sa Asirya, bisan tuod ikaingon nga siya malipay unta nga makita si Benhadad nga mapukan, ug ang Asirya dili na usa ka hulga niadtong panahona.” Bag-o pa lang si Ahab nakig-away ug duha ka gubat batok sa mga Siryanhon, ug bisan tuod dihay mubong yugto nga walay kasamok tali sa Israel ug Sirya, sa ikatulong tuig sa maong yugto gisangka ni Ahab ang kataposang gubat batok kanila, ug siya namatay. (1Ha 22:1-4, 34-37) Ang gihimong mga pagpatin-aw bahin sa iyang pagpakig-abin sa Sirya, kon kini ba kinabubut-ong pakig-alyado o kaha pinugos, dili katuohan.

Sa kataposan, ang dakong panon sa kasundalohan ni A-ha-ab-bu nga gihisgotan diha sa inskripsiyon ni Salmaneser maoy kasumpaki sa gipakita sa Bibliya bahin sa kasangkapan sa gubat sa Israel. Si A-ha-ab-bu gitala ingong nagdalag “2,000 ka karo” uban kaniya, nga mas daghan kay sa gidala sa uban pang mga hari diha sa alyansa. Dugang pa niini, misamot pa gayod ang suliran kay ang mga nagpaluyo sa ideya nga si A-ha-ab-bu mao si Haring Ahab nag-ingon man nga dihay dugang talagsaong panaghiusa sa kasundalohan sa Juda, Tiro, Edom, ug ingon man usab sa Moab uban sa kasundalohan ni Ahab aron makompleto ang gikinahanglang gidaghanon sa mga karo. (Encyclopædia Biblica, Tomo I, lin. 92; The Encyclopædia Britannica, 1910, Tomo I, p. 429) Mahinumdoman nga sa iyang paghari bisan ang gamhanan nga si Haring Solomon aduna lamay 1,400 ka karo.​—1Ha 10:26.

Pinasukad sa tanang punto nga nahisgotan, mopatim-awng lagmit gayod nga ang hubad sa A-ha-ab-bu ^matSir-ʼi-la-a-a ingong “Ahab nga Israelinhon” dili maoy hustong hubad ug nga matinguhaon ra kaayo ang mga tigbadbad sa inskripsiyon nga ikalangkit kining ngalana sa usa ka iladong tawo sa kasaysayan. Mamatikdan nga sa samang inskripsiyon gihisgotan si “Musri,” ug bisan tuod kini nga termino gigamit sa ubang mga bahin sa pagtumong sa Ehipto, ang mga maghuhubad dinhi wala modawat sa maong paglangkit kay kini dili makataronganon ug nagsugyot nga ang maong ngalan “lagmit nagtumong sa usa ka nasod sa habagatang Asia Minor.” (Ancient Near Eastern Texts, p. 279, ftn. 9) Daw adunay maayong  mga hinungdan usab nga isipong ang paglangkit sa ^matSir-ʼi-la-a-a uban sa Israel dili makataronganon. Tingali panahon ray magpamatuod kon tinuod ba kini.

Ang pangunang mga pangulo sa Siryanhong panag-abin nga giatubang ni Salmaneser III didto sa Karkar mopatim-awng mao si Haring Adad-idri sa Damasco ug Haring Irhuleni sa Hamat. Miingon si Salmaneser nga siya nakaangkon ug dakong kadaogan sa maong gubat, apan ang mga resulta dayag nga dili igo aron ikaingong ang Asirya miatake pa sa K. Sa ingon, dugang pang mga gubat batok kang Adad-idri sa Damasco ang gitala sa misunod nga katuigan.

Mga Inskripsiyon Mahitungod Kang Hazael ug Jehu. Ingong katumanan sa tagna ni Jehova pinaagi kang Eliseo, si Hazael, ang tig-alagad ni Haring Ben-hadad sa Damasco, nagpatay sa iyang agalon ug nahimong hari, lagmit sa hapit nang matapos ang paghari ni Haring Jehoram (mga 917-905 W.K.P.). (2Ha 8:7-15) Usa ka inskripsiyon ni Salmaneser III nagpamatuod niini, nga nag-ingon: “Si Hadadezer [Adad-idri, dayag nga si Ben-hadad II sa Damasco] (mismo) namatay. Si Hazael, nga usa ka ordinaryo nga tawo (sa literal: anak sa usa ka dili inila), miilog sa trono.” Ang mga pakig-away batok kang Hazael gihisgotan sa ika-18 ug ika-21 nga tuig ni Salmaneser, diin ang Asirya nakadaog apan wala gayod makailog sa Damasco.​—Ancient Near Eastern Texts, p. 280.

Ang ngalan ni Haring Jehu sa Israel (mga 904-​877 W.K.P.) makita usab diha sa Itom nga Obelisko ni Salmaneser (karon anaa sa British Museum) nga may usa ka linilok nga naghulagway sa daw usa ka embahador ni Jehu nga nagluhod atubangan sa hari sa Asirya ug nagdala kaniya ug mga gasa. Ang inskripsiyon nag-ingon: “Ang tributo ni Jehu (Ia-ú-a), anak nga lalaki ni Omri (Hu-um-ri) [nga nagkahulogang usa ka manununod ni Omri]; nakadawat ako gikan kaniya ug plata, bulawan, usa ka panaksang saplu nga bulawan, usa ka plorera nga bulawan nga talinis ug lubot, mga baso nga bulawan, mga timba nga bulawan, lata, usa ka sungkod sa hari.” (Ancient Near Eastern Texts, p. 281) Kini nga mga tributo wala hisgoti diha sa asoy sa Bibliya mahitungod kang Jehu, ug samtang ang maong aksiyon lagmit nga gihimo sa hari sa Israel tungod sa mga kahimtang nga gihubit sa 2 Hari 10:31-33, dili gayod ikaingon nga ang hambogirong mga monarko sa Asirya dili mohimog grabeng pagpamakak, diha sa ilang mga inskripsiyon ug mga linilok.

2. Si Salmaneser V mao ang manununod ni Tiglat-pileser III. Labot sa sekular nga mga rekord, wala kaayoy gihisgotan bahin sa iyang paghari. Siya mopatim-awng gitala ingong hari sa Babilonya sulod sa lima ka tuig ubos sa ngalan nga Ululaia. (Ancient Near Eastern Texts, p. 272, ftn. 4) Gikutlo usab ni Josephus ang historyador nga si Menander kinsa naghubit nga ang Tiro gilikosan ni Salmaneser V. (Jewish Antiquities, IX, 283-287 [xiv, 2]) Gawas niini, ang Bibliya mao ang pangunang tinubdan sa impormasyon mahitungod niini nga hari.

Ang Israel Nailalom sa Iyang Pagmando. Sa panahon sa paghari ni Haring Oseas sa Israel (mga 758-740 W.K.P.), si Salmaneser V misulong ngadto sa Palestina ug si Oseas nahimong iyang basalyo o sakop nga hari nga gipangayoan ug tinuig nga tributo. (2Ha 17:1-3) Apan, sa ulahi si Oseas napakyas sa pagbayad sa tributo ug nakaplagan nga nakigkunsabo kang Haring So sa Ehipto. (Tan-awa ang SO.) Tungod niini, gibilanggo ni Salmaneser si Oseas ug human niadto gilikosan ang Samaria sulod sa tulo ka tuig, ug human niana ang kinutaan pag-ayo nga siyudad napukan ra, ug ang  mga Israelinhon gidestiyero.​—2Ha 17:4-6; 18:9-12; itandi ang Os 7:11; Eze 23:4-10.

Wala espesipikong nganli sa rekord sa Bibliya ang hari sa Asirya nga sa kataposan nag-ilog sa Samaria.​—Tan-awa ang SARGON.

Sa pagkapukan sa Samaria niadtong 740 W.K.P., natapos ang 257 ka tuig nga pagmando sa napulo-ka-tribong gingharian sa Israel.