Kapitulo Dos

Daniel—Usa ka Basahon nga Gisulayan

1, 2. Sa unsang diwa nga ang basahon ni Daniel giakusar, ug nganong naghunahuna ka nga hinungdanon ang pagtagad sa ebidensiya sa depensa niini?

 HANDURAWANG anaa ka sa korte, nga nagtambong sa usa ka hinungdanong bista. Usa ka tawo ang giakusar ug panikas. Ang piskal miinsistir nga sad-an ang maong tawo. Ugaling lang, ang giakusar adunay dungog sa pagkamatinud-anon sa dugay nang panahon. Dili ka ba interesadong mamati sa ebidensiya pabor sa giakusar?

² Anaa ka sa susamang kahimtang kon mahitungod sa basahon ni Daniel sa Bibliya. Ang magsusulat niini maoy tawo nga ilado sa pagkamatinud-anon. Ang basahong nagdala sa iyang ngalan tinamod pag-ayo sulod sa libolibong katuigan. Kini nagpresentar sa kaugalingon ingong matuod nga kasaysayan, nga gisulat ni Daniel, usa ka Hebreohanong manalagna nga nagkinabuhi sa ikapito ug ikaunom nga mga siglo W.K.P. Ang tukmang kronolohiya sa Bibliya nagpakita nga ang iyang basahon nagsakop sa yugtong gikan sa mga 618 hangtod sa 536 W.K.P. ug nakompleto sa naulahi nga petsa. Apan ang basahon giakusar. Ang pipila ka ensiklopedia ug ubang mga reperensiya nagpasabot o nagpatuo nga kini maoy mini.

3. Unsay giingon sa The New Encyclopædia Britannica mahitungod sa pagkatinuod sa basahon ni Daniel?

³ Pananglitan, ang The New Encyclopædia Britannica nag-ila nga ang basahon ni Daniel sa nangagi “giisip sa kadaghanan ingong matuod nga kasaysayan, nga naundan ug tinuod nga tagna.” Bisan pa niana, ang Britannica nangangkon nga sa pagkatinuod ang Daniel “nasulat sa ulahing panahon sa nasodnong krisis​—sa dihang ang mga Hudiyo nag-antos ug grabeng paglutos ubos [sa Siryanhong Haring] Antiochus IV Epiphanes.” Ang ensiklopedia nagpetsa sa basahon tali sa 167 ug 164 W.K.P. Kining  samang basahon nagpatuo nga ang magsusulat sa basahon ni Daniel wala magtagna sa umaabot kondili yanong nagpahayag ug “mga panghitabo nga maoy nangaging kasaysayan alang kaniya ingong mga tagna sa umaabot nga mga panghitabo.”

4. Kanus-a magsugod ang pagsaway sa basahon ni Daniel, ug unsay nakahaling sa susamang pagsaway sa bag-o pang kasiglohan?

⁴ Diin ba gikan kanang mga ideyaha? Ang pagsaway sa basahon ni Daniel dili bag-o. Nagsugod kini niadto pang ikatulong siglo K.P. pinaagi sa usa ka pilosopo nga ginganlag Porphyry. Sama sa daghan sa Romanhong Empiryo, gibati niyang nameligro tungod sa impluwensiya sa Kristiyanidad. Misulat siyag 15 ka basahon sa pagdaot niining “bag-ong” relihiyon. Ang ika-12 gitumong batok sa basahon ni Daniel. Gipahayag ni Porphyry nga mini ang basahon, nga gisulat sa usa ka Hudiyo sa ikaduhang siglo W.K.P. Ang susamang mga pangdaot gipahayag sa ika-18 ug ika-19 nga mga siglo. Sa opinyon sa mga kritiko sa Balaang Kasulatan ug sa mga rasonalista o tigpangagpas, ang panagna​—ang pagtagna sa umaabot nga mga panghitabo​—maoy imposible. Si Daniel maoy nahimong paboritong puntirya. Sa pagkamatuod, siya ug ang iyang basahon gipahusay sa korte. Ang mga kritiko nangangkon nga adunay igong pruyba nga ang basahon gisulat, dili ni Daniel panahon sa Hudiyohanong pagkabihag sa Babilonya, kondili sa laing tawo mga siglo sa ulahi. a Ang maong mga pangdaot nahimong labihan ka daghan nga usa ka awtor misulat ganig usa ka depensang gitawag ug Daniel in the Critics’ Den.

5. Nganong hinungdanon man ang isyu sa pagkatinuod sa Daniel?

⁵ Aduna bay pruyba luyo sa masaligong mga pagpatuo sa mga kritiko? O ang ebidensiya ba nagsuportar sa sinumbong? Dako ang nalangkit dinhi. Dili lamang ang dungog niining karaang basahon kondili ang atong umaabot nalangkit usab. Kon mini ang basahon ni Daniel, ang mga saad niini alang sa umaabot sa  katawhan maoy mga pulong lamang nga walay pulos. Apan kon kini nasudlan ug tinuod nga mga tagna, sa walay duhaduha maikag ka nga mahibalo kon unsay kahulogan niini alang kanato karong adlawa. Uban niana sa hunahuna, atong susihon ang pipila sa mga pangdaot sa Daniel.

6. Unsang pagbutangbutang ang usahay gihimo mahitungod sa kasaysayan diha sa Daniel?

⁶ Tagda, pananglitan, ang pagbutangbutang nga gipahayag diha sa The Encyclopedia Americana: “Daghang detalye bahin sa kasaysayan sa mas sayong mga yugto [sama nianang sa pagkabihag didto sa Babilonya] maoy grabeng pagkatuis” diha sa Daniel. Tinuod ba gayod kini? Atong hisgotan ang tulo ka sayop kono, nga tinagsa.

ANG KASO SA NAWALANG HARI

7. (a) Nganong ang mga paghisgot sa Daniel kang Belsazar dugay nang gikahimut-an sa mga kritiko sa Bibliya? (b) Unsay nahitabo sa ideya nga si Belsazar maoy tinumotumo lamang nga karakter?

⁷ Si Daniel misulat nga si Belsazar, usa ka “anak lalaki” ni Nabucodonosor, nagmando nga hari sa Babilonya sa dihang napukan ang siyudad. (Daniel 5:​1, 11, 18, 22, 30) Dugay nang gisupak kining puntoha sa mga kritiko, kay ang ngalan ni Belsazar sa bisan diin wala hikaplagi sa gawas sa Bibliya. Sa kapulihay, ang karaang mga historyano nagpaila kang Nabonido, usa ka sumusunod ni Nabucodonosor, ingong ang kataposan sa mga hari sa Babilonya. Busa, niadtong 1850, si Ferdinand Hitzig miingon nga si Belsazar dayag nga usa ka tipik sa handurawan sa magsusulat. Apan ang opinyon ni Hitzig dili ba nimo isipon nga madalidalion? Kon buot sabton, ang pagkawala-mahisgoti niining haria​—ilabina sa usa ka yugto diin tinuod nga diyutay ang makasaysayanhong mga sinulat​—nagpamatuod ba gayod nga siya wala maglungtad? Hinunoa, niadtong 1854 ang pipila ka gagmayng yutang mga silindro nakubkoban sa kagun-oban sa karaang siyudad sa Ur sa Babilonya nga mao karon ang habagatang Iraq. Kining mga sinulat nga cuneiform gikan ni Haring Nabonido naglakip sa usa ka pag-ampo alang kang “Bel-sar-ussur, akong kamagulangang anak lalaki.” Bisan ang mga kritiko kinahanglang mouyon: Kini mao ang Belsazar sa basahon ni Daniel.

8. Sa unsang paagi napamatud-an ang pagbatbat ni Daniel kang Belsazar ingon nga nagmandong hari?

 ⁸ Bisan pa niana, ang mga kritiko wala matagbaw. “Wala kiniy gipamatud-an,” misulat ang usa nga ginganlag H. F. Talbot. Siya mipasangil nga ang anak lalaki diha sa sinulat tingali usa lamang ka bata, samtang si Daniel nagpahayag nga siya usa ka nagmandong hari. Ugaling, usa lamang ka tuig human mapatik ang mga komento ni Talbot, nakubkoban ang dugang mga sinulat nga cuneiform diha sa papan nga naghisgot kang Belsazar ingong may mga sekretaryo ug mga kawani sa panimalay. Dili gayod kini bata! Sa kataposan, ang ubang mga papan maoy nagsulbad sa butang, nga nagtahong si Nabonido wala sa Babilonya sulod sa daghang tuig sa usa ka panahon. Ang maong mga papan nagpadayag usab nga sulod niining mga yugtoa, iyang “gisalig ang paghari” sa Babilonya ngadto sa iyang kamagulangang anak lalaki (Belsazar). Niadtong mga panahona, si Belsazar, sa pagkatinuod, maoy hari​—kaubang-hari sa iyang amahan. b

9. (a) Sa unsang diwa mahimong gipasabot ni Daniel nga si Belsazar mao ang anak ni Nabucodonosor? (b) Nganong ang mga kritiko sayop sa pagpatuo nga si Daniel wala gani magpasabot nga naglungtad si Nabonido?

⁹ Wala gihapon matagbaw, ang pipila ka kritiko mireklamo nga ang Bibliya nagtawag kang Belsazar, dili ang anak ni Nabonido, apan ang anak ni Nabucodonosor. Moinsistir ang pipila nga si Daniel wala gani magpasabot nga naglungtad si Nabonido. Bisan pa niana, ang duha ka pagtutol mahugno sa dihang tukion. Mopatim-awng si Nabonido naminyo sa anak babaye ni Nabucodonosor. Kana maghimo kang Belsazar nga apong lalaki ni Nabucodonosor. Ang Hebreohanon o ang Aramaikong pinulongan walay mga pulong alang sa “apohang lalaki” o “apong lalaki”; ang “anak ni” mahimong magpasabot “apong lalaki ni” o bisan “kaliwat ni.” (Itandi ang Mateo 1:1.) Dugang pa, ang asoy sa Bibliya nagtugot sa pagpaila kang Belsazar ingon nga  anak ni Nabonido. Sa dihang nalisang tungod sa makahahadlok nga sinulat sa kamot sa bungbong, ang desperadong Belsazar mitanyag sa ikatulong dapit sa gingharian kang bisan kinsa nga makahubad sa mga pulong. (Daniel 5:7) Nganong ikatulo man ug dili ikaduha? Ang maong tanyag nagpasabot nga ang una ug ikaduhang mga dapit okupado na. Sa pagkamatuod, kini okupado na​—ni Nabonido ug sa iyang anak, si Belsazar.

10. Nganong ang asoy ni Daniel bahin sa paghari sa Babilonya mas detalyado kay sa iya sa ubang karaang mga historyano?

¹⁰ Busa ang paghisgot ni Daniel kang Belsazar dili ebidensiya sa “grabeng pagkatuis” nga kasaysayan. Sa kasukwahi, si Daniel​—bisan pag wala magsulat sa usa ka kasaysayan sa Babilonya​—nagtanyag kanato ug mas detalyadong ideya sa paghari sa Babilonya kay sa karaang sekular nga mga historyano sama kang Herodotus, Xenophon, ug Berossus. Nganong si Daniel nakatala ug mga kasayoran nga ilang nalaktawan? Tungod kay siya didto man sa Babilonya. Ang iyang basahon maoy trabaho sa usa nga nakasaksi, dili sa usa ka impostor sa ulahing kasiglohan.

KINSA MAN SI DARIO NGA MEDIANHON?

11. Sumala kang Daniel, kinsa si Dario nga Medianhon, apan unsay gikaingon bahin kaniya?

¹¹ Si Daniel nagtaho nga sa dihang napukan ang Babilonya, usa ka hari nga ginganlag “Dario nga Medianhon” misugod paghari. (Daniel 5:31) Ang ngalan ni Dario nga Medianhon wala pa hikaplagi diha sa sekular o arkeolohikanhong mga tinubdan. Sa ingon, ang The New Encyclopædia Britannica nagpatuo nga ang maong Dario maoy “tinumotumo nga karakter.”

12. (a) Nganong ang mga kritiko sa Bibliya angayng mas nahibalo kay sa laktod nga pagpahayag nga si Dario nga Medianhon wala gayod maglungtad? (b) Unsay usa ka posibilidad mahitungod sa ilhanan ni Dario nga Medianhon, ug unsang ebidensiya ang nagpaila niini?

¹² Mas mapanagan-on ang pipila ka eskolar. Kon buot sabton, ang mga kritiko sa nangagi nagtawag kang Belsazar nga “tinumotumo” usab. Sa walay duhaduha, ang kaso ni Dario basin mapamatud-an nga susama. Nga nahitabo na, gipadayag sa mga sinulat nga cuneiform diha sa papan nga si Ciro nga Persianhon wala magbaton ug titulong “Hari sa Babilonya” dihadiha human sa pagpukan. Usa ka tigdukiduki nagsugyot: “Si bisan kinsang  nagdala sa titulong ‘Hari sa Babilonya’ maoy nasakop nga hari ubos ni Ciro, dili si Ciro mismo.” Mahimo kahang ang Dario maoy ngalan, o titulo, sa usa ka gamhanang Medianhong opisyal nga gibilin sa pagmando sa Babilonya? Ang pipila nagsugyot nga si Dario tingali maoy usa ka tawong ginganlag Gubaru. Si Ciro nagpalingkod kang Gubaru ingong gobernador sa Babilonya, ug ang sekular nga mga talaan nagpamatuod nga siya nagmando nga may dakong gahom. Usa ka sinulat nga cuneiform diha sa papan nag-ingong siya nagtudlog mga ubos nga gobernador ibabaw sa Babilonya. Makaiikag, si Daniel nag-ingon nga si Dario mitudlo ug 120 ka satrapa aron magmando sa gingharian sa Babilonya.​—Daniel 6:1.

13. Unsa ang usa ka maayong katarongan nga si Dario nga Medianhon gihisgotan diha sa basahon ni Daniel apan wala diha sa sekular nga mga rekord?

¹³ Sa nahaigong panahon, ang mas direktang ebidensiya sa tukmang ilhanan niining haria basin madiskobrehan ra. Sa bisan unsang paagi, ang morag pagpakahilom sa arkeolohiya niining bahina dili hinungdan aron nganlan si Dario nga “tinumotumo,” labaw na nga isalikway ang tibuok basahon ni Daniel ingong mini. Mas makataronganon ang pag-isip sa asoy ni Daniel ingong usa ka pamatuod sa nakasaksi nga labi pang detalyado kay sa naglungtad nga sekular nga mga rekord.

ANG PAGHARI NI JEHOIAKIM

14. Nganong walay panagsumpaki tali ni Daniel ug Jeremias mahitungod sa katuigan sa paghari ni Haring Jehoiakim?

¹⁴ Ang Daniel 1:​1 mabasa: “Sa ikatulo ka tuig sa paghari ni Jehoiakim nga hari sa Juda, si Nabucodonosor nga hari sa Babilonya miadto sa Jerusalem ug gisulong kini.” Gisaway sa mga kritiko kining kasulatana ingong sayop kay morag wala kini mahiuyon kang Jeremias, kinsa nag-ingon nga ang ikaupat ka tuig ni Jehoiakim mao ang unang tuig ni Nabucodonosor. (Jeremias 25:​1; 46:2) Gisupak ba ni Daniel si Jeremias? Pinaagi sa dugang impormasyon, kana daling mapatin-aw. Sa dihang unang gihimong hari sa 628 W.K.P. pinaagi ni Paraon Necho, si Jehoiakim nahimong pantalya lamang sa maong Ehiptohanong magmamando. Mga tulo pa ka tuig kadto una mopuli si Nabucodonosor  sa iyang amahan sa trono sa Babilonya, sa 624 W.K.P. Wala madugay human niadto (sa 620 W.K.P.), gisulong ni Nabucodonosor ang Juda ug gihimo si Jehoiakim nga nasakop nga hari ubos sa Babilonya. (2 Hari 23:​34; 24:1) Alang sa usa ka Hudiyo nga nagpuyo sa Babilonya, ang “ikatulo ka tuig” ni Jehoiakim mao ang ikatulong tuig sa mapasakopong pag-alagad nianang haria sa Babilonya. Si Daniel misulat gikan nianang panglantawa. Hinunoa, si Jeremias misulat gikan sa panglantaw sa mga Hudiyong nagpuyo mismo sa Jerusalem. Busa iyang gitumong ang paghari ni Jehoiakim ingong nagsugod sa gihimo siyang hari ni Paraon Necho.

15. Nganong huyang nga argumento ang pagsaway sa petsang hikaplagan diha sa Daniel 1:1?

¹⁵ Nan, sa pagkamatuod kining giingong panagsumpaki naglig-on lamang sa ebidensiya nga gisulat ni Daniel ang iyang basahon sa Babilonya samtang kauban sa Hudiyong mga binihag. Apan adunay laing dayag nga depekto niining argumentoha nga kontra sa basahon ni Daniel. Hinumdomi nga ang magsusulat sa Daniel tin-awng nakabaton sa basahon ni Jeremias ug nagkonsulta pa niini. (Daniel 9:2) Kon ang magsusulat sa Daniel usa pa ka abtik nga palsipikador, sumala sa gipangangkon sa mga kritiko, mangahas ba siya sa pagsupak sa tinahod kaayong basahon sama sa Jeremias​—ug sa una pa gayong bersikulo sa iyang basahon? Siyempre dili!

MABUTYAGONG MGA DETALYE

16, 17. Sa unsang paagi ang arkeolohikanhong ebidensiya nagpaluyo sa asoy ni Daniel bahin sa (a) pagpatindog ni Nabucodonosor ug usa ka relihiyosong imahen aron simbahon sa tibuok niyang katawhan? (b) garbosong tinamdan ni Nabucodonosor mahitungod sa iyang mga proyekto sa pagpanukod sa Babilonya?

¹⁶ Ato na karong iliso ang atong pagtagad gikan sa negatibo ngadto sa positibo. Tagda ang pipila ka ubang mga detalye sa basahon ni Daniel nga nagpaila nga ang magsusulat laktod nahibalo sa mga panahon nga mahitungod niana misulat siya.

¹⁷ Ang pagkahibalo ni Daniel sa dili-dayag nga mga detalye bahin sa karaang Babilonya maoy bug-at nga ebidensiya sa kamatuoran sa iyang asoy. Pananglitan, ang Daniel 3:1-6 nagtaho nga si Nabucodonosor nagpatindog ug dako kaayong imahen aron  simbahon sa tanang tawo. Nakakaplag ang mga arkeologo ug laing ebidensiya nga ang maong hari nagtinguha nga ang iyang katawhan mas malangkit sa patriotiko ug relihiyosong mga kalihokan. Sa susama, gitala ni Daniel ang garbosong tinamdan ni Nabucodonosor mahitungod sa iyang daghang proyekto sa pagpanukod. (Daniel 4:30) Sa bag-ohay nga kapanahonan lamang nga gipamatud-an sa mga arkeologo nga si Nabucodonosor tinuod maoy nagpaluyo sa daghang pagpanukod sa Babilonya. Kon bahin sa pagpanghambog​—aw, gipapatik niya ang iyang ngalan diha sa mga tisa mismo! Ang mga kritiko ni Daniel dili makasaysay kon sa unsang paagi ang ilang giingon nga palsipikador sa mga panahon sa mga Makabeo (167-63 W.K.P.) nasayod sa maong mga proyekto sa pagpanukod​—mga upat ka siglo human sa pagtukod ug dugay na una sila madiskobre sa mga arkeologo.

18. Sa unsang paagi ang asoy ni Daniel bahin sa nagkalainlaing mga matang sa silot ubos sa Babilonyanhong pagmando ug Persianhong pagmando nagpabanaag sa katukma?

¹⁸ Ang basahon ni Daniel nagpadayag usab ug pipila ka dagkong  mga kalainan tali sa Babilonyanhon ug Medo-Persianhong balaod. Pananglitan, ubos sa Babilonyanhong balaod ang tulo ka kauban ni Daniel gitambog ngadto sa init nga hurno tungod sa dili pagsugot sa sugo sa hari. Tinagpulo ka tuig sa ulahi, si Daniel gitambog ngadto sa gahong sa mga leyon tungod sa dili pagsunod sa usa ka Persianhong balaod nga naglapas sa iyang konsensiya. (Daniel 3:​6; 6:​7-9) Ang pipila misulay sa pagsalikway sa asoy bahin sa init nga hurno ingon nga kasugiran lamang, apan ang mga arkeologo nakakitag aktuwal nga sulat gikan sa karaang Babilonya nga tinong naghisgot niining matanga sa silot. Hinunoa, alang sa mga Medianhon ug mga Persianhon ang kalayo sagrado. Busa sila migamit ug laing mapintasong mga matang sa silot. Busa, ang gahong sa mga leyon dili katingad-an.

19. Unsang kalainan tali sa Babilonyanhon ug Medo-Persianhong mga sistema sa pamalaod ang gitin-aw sa basahon ni Daniel?

¹⁹ Ang laing kalainan mogawas. Gipakita ni Daniel nga si Nabucodonosor makapatuman ug makausob sa mga balaod tu ngod sa kapritso. Si Dario walay mahimo aron usbon ang ‘mga balaod sa mga Medianhon ug mga Persianhon’​—bisan kadtong iyang gipatuman mismo! (Daniel 2:​5, 6, 24, 46-49; 3:​10, 11, 29; 6:​12-16) Ang historyanong si John C. Whitcomb misulat: “Ang karaang kasaysayan nagpamatuod niining kalainan tali sa Babilonya, diin ang balaod maoy ubos sa hari, ug sa Medo-Persia, diin ang hari maoy ubos sa balaod.”

20. Unsang mga detalye mahitungod sa kombira ni Belsazar ang nagpabanaag sa direktang pagkahibalo ni Daniel sa Babilonyanhong mga kostumbre?

²⁰ Ang makapaukyab nga asoy sa kombira ni Belsazar, nga natala sa Daniel kapitulo 5, maoy punog detalye. Dayag, kadto nagsugod uban sa masadyaong pagpangaon ug patuyang nga pag-inom, kay adunay ubay-ubayng paghisgot sa bino. (Daniel 5:​1, 2, 4) Ngani, ang pinabultong mga kinulit labot sa susamang mga kombira nagpakita nga bino lamang ang giinom. Nan, lagmit nga ang bino hinungdanon gayod kaayo panahon sa maong mga kasadyaan. Si Daniel naghisgot usab nga ang kababayen-an nagtambong sa maong kombira​—ang segundaryong mga asawa sa hari ug iyang mga puyopuyo. (Daniel 5:​3, 23) Ang arkeolohi ya nagsuportar niining detalyeha sa Babilonyanhong kostumbre. Ang ideya nga ang mga asawa moduyog sa mga lalaki panahon sa kombira mangil-ad alang sa mga Hudiyo ug mga Grego sa panahong Makabeo. Tingali kanay hinungdan nga gilaktawan sa unang mga bersiyon sa Gregong Septuagint nga hubad sa Daniel ang paghisgot niining mga babayhana. c Bisan pa, ang giingong palsipikador sa basahon ni Daniel mahimong nagkinabuhi sa samang Gregong kultura, ug tingali bisan sulod sa sama rang kasagarang panahon, nga nagpatungha sa Septuagint!

21. Unsa ang labing makataronganong katin-awan mahitungod sa pagbaton ni Daniel ug lalom nga kahibalo sa mga panahon ug sa mga kostumbre sa pagkadestiyero sa Babilonya?

²¹ Tungod nianang mga detalyeha, morag halos dili katuohan nga ang Britannica nagbatbat sa awtor sa basahon ni Daniel ingong nakabaton lamang ug “kulang ug dili-hustong” kahibalo sa kapanahonan sa pagkabihag. Unsaon ni bisan kinsang palsipikador sa ulahing kasiglohan pagkasinatig maayo sa mga kostumbre sa karaang Babilonya ug Persia? Hinumdomi, usab, nga ang duha ka empiryo nag-us-os dugay na sa wala pa ang ikaduhang siglo W.K.P. Lagmit nga walay mga arkeologo niadto; ni ang mga Hudiyo niadtong panahona nagpasigarbo tungod sa kahibalo sa langyawng mga kultura ug kasaysayan. Si Daniel lamang nga manalagna, usa nga nakasaksi sa mga panahon ug mga panghitabo nga iyang gibatbat, ang nakasulat sa basahon sa Bibliya nga nagdala sa iyang ngalan.

ANG MGA HINUNGDANG EKSTERNAL MAGPAMATUOD BA NGA MINI ANG DANIEL?

22. Unsay gipangangkon sa mga kritiko mahitungod sa dapit sa Daniel diha sa kanon sa Hebreohanong Kasulatan?

²² Usa sa labing kasagarang mga argumento kontra sa basahon ni Daniel naglangkit sa dapit niini diha sa kanon o dinawat nga talaan sa Hebreohanong Kasulatan. Ang karaang mga rabbi naghan-ay sa mga basahon sa Hebreohanong Kasulatan sa tulo  ka hugpong: ang Balaod, ang mga Manalagna, ug ang mga Sinulat. Ang Daniel ilang gitala, dili ingong apil sa mga Manalagna, kondili apil sa mga Sinulat. Kini nagpasabot, ang mga kritiko nangatarongan, nga ang basahon wala gayod hisayri sa panahong gitigom ang mga sinulat sa ubang mga manalagna. Gibutang kini sa hugpong sa mga Sinulat kay gitigom kono kini sa ulahi.

23. Unsay pag-isip sa karaang mga Hudiyo sa basahon ni Daniel, ug giunsa nato pagkasayod niini?

²³ Bisan pa niana, dili tanang tigdukiduki sa Bibliya mouyon nga ang karaang mga rabbi nagbahin sa kanon sa maong estriktong paagi o nga wala nila iapil ang Daniel sa mga Manalagna. Apan bisan pag gitala sa mga rabbi ang Daniel ingong apil sa mga Sinulat, magpamatuod ba kini nga kini gisulat sa ulahing petsa? Dili. Misugyot ang dungganong mga eskolar ug ubay-ubayng hinungdan kon nganong gipagawas sa mga rabbi ang Daniel gikan sa mga Manalagna. Pananglitan, mahimong ilang gihimo kana tungod kay ang basahon nakapasuko kanila o tungod kay ilang giisip si Daniel mismo ingong lahi sa ubang mga manalagna sa pagkaaging siya naghupot ug sekular nga katungdanan diha sa langyawng yuta. Bisan unsa ang kahimtang, ang hinungdanon gayod mao kini: Ang karaang mga Hudiyo may halalom nga pagtahod sa basahon ni Daniel ug nagtuo nga kini nahilakip sa kanon. Dugang pa, ang ebidensiya nagpailang kompleto na ang kanon sa Hebreohanong Kasulatan nga dugay na sa wala pa ang ikaduhang siglo W.K.P. Ang ulahing mga dugang yanong wala itugot, lakip ang pipila ka basahong sinulat sa ikaduhang siglo W.K.P.

24. Sa unsang paagi ang apokripang basahon sa Ecclesiasticus gigamit kontra sa basahon ni Daniel, ug unsay nagpakita nga sayop ang maong pangatarongan?

²⁴ Katingad-anan, usa niining sinalikwayng ulahing mga basahon gigamit ingong usa ka argumento kontra sa basahon ni Daniel. Ang apokripang basahon sa Ecclesiasticus, ni Jesus Ben Sirach, lagmit gisulat sa mga 180 W.K.P. Ang mga kritiko gustong mopunting nga si Daniel wala maapil sa hataas nga listahan sa basahon sa matarong nga mga tawo. Nangatarongan sila nga si Daniel wala gayod hiilhi niadtong panahona. Kining argumentoha  kaylap nga gituohan sa mga eskolar. Apan palandonga kini: Ang samang listahan wala maglakip kang Esdras ug Mardokeo (nga silang duha maoy dagkong mga bayani sa panan-aw sa tapos-pagkabihag nga mga Hudiyo) ug ang buotang Haring Jehosapat. Sa tanang maghuhukom, si Samuel lamang ang ginganlan. d Tungod kay kanang mga tawhana wala iapil sa usa ka listahan nga wala mag-angkon nga mabug-oson, nga makita sa usa ka basahong dili apil sa kanon, ato bang isalikway silang tanan ingon nga tinumotumo? Ang ideya mismo kataw-anan.

GAWAS NGA PAMATUOD PABOR KANG DANIEL

25. (a) Sa unsang paagi gipamatud-an ni Josephus ang pagkatinuod sa asoy sa Daniel? (b) Sa unsang paagi ang asoy ni Josephus mahitungod kang Alejandrong Bantogan ug sa basahon ni Daniel mohaom sa nahibaloang kasaysayan? (Tan-awa ang ikaduhang potnot.) (c) Sa unsang paagi ang ebidensiya maylabot sa pinulongan nagsuportar sa basahon ni Daniel? (Tan-awa ang panid 26.)

²⁵ Mobalik na usab kita sa positibo. Gisugyot nga walay laing basahon sa Hebreohanong Kasulatan ang gipamatud-an pag-ayo nga sama sa Daniel. Pananglitan: Ang bantog nga Hudiyong historyano nga si Josephus nagpamatuod sa pagkatinuod niini. Nag-ingon siya nga si Alejandrong Bantogan, panahon sa iyang pagpakiggubat batok sa Persia sa ikaupat nga siglo W.K.P., miadto sa Jerusalem, diin gipakitaan siyag kopya sa basahon ni Daniel sa mga saserdote. Si Alejandro mismo nagpahayag nga ang mga pulong diha sa tagna ni Daniel nga gipunting kaniya nagtumong sa iyang militaryong kalihokan maylabot sa Persia. e Duolan kinig usa ka siglo ug tunga una pa sa “palsipikasyon” sumala sa giduso sa mga kritiko. Siyempre, gisaway sa mga kritiko  si Josephus bahin niining pahayaga. Gisaway usab nila siya tungod sa pag-ingon nga natuman ang pipila ka tagna sa basahon ni Daniel. Bisan pa niana, sumala sa gikomento sa historyanong si Joseph D. Wilson, “[si Josephus] lagmit mas nahibalo niana kay sa tanang kritiko sa kalibotan.”

26. Sa unsang paagi ang mga Linukot nga Basahon sa Patayng Dagat nagpaluyo sa pagkatinuod sa basahon ni Daniel?

²⁶ Ang pagkatinuod sa basahon ni Daniel nakadawat ug dugang pagpaluyo sa dihang nakaplagan ang mga Linukot nga Basahon sa Patayng Dagat sa mga langob sa Qumran, Israel. Katingad-an nga daghan sa mga nakaplagan sa 1952 mao ang linukot nga mga basahon ug mga tipik gikan sa basahon ni Daniel. Ang labing karaan gipetsahan nga maoy sa hinapos sa ikaduhang siglo W.K.P. Busa, nianang sayong petsa ang basahon ni Daniel ilado na ug sa kaylap tinamod. Matod sa The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible: “Ang petsang Makabeo alang sa Daniel kinahanglang biyaan karon, bisan kon tungod lamang sa pagkawalay-igong gintang tali sa pagsulat ni Daniel ug pagtungha niana ingong mga kopya sa librarya sa usa ka Makabeonhong sekta sa relihiyon.”

27. Unsa ang labing karaang ebidensiya nga si Daniel tinuod nga tawo nga ilado panahon sa pagkadestiyero sa Babilonya?

²⁷ Bisan pa niana, adunay mas karaan ug mas kasaligang pamatuod sa basahon ni Daniel. Usa sa mga katalirongan ni Daniel mao ang manalagnang si Ezequiel. Nag-alagad usab siyang manalagna panahon sa pagkadestiyero sa Babilonya. Sa daghang beses, gihisgotan ang ngalan ni Daniel sa basahon ni Ezequiel. (Ezequiel 14:​14, 20; 28:3) Ang maong mga paghisgot nagpakita nga bisan sa iyang tibuok kinabuhi mismo, sa ikaunom nga siglo W.K.P., si Daniel ilado na ingon nga tawong matarong ug maalamon, nga takos hisgotan uban sa mahadlokon-sa-Diyos nga si Noe ug Job.

ANG KINALABWANG SAKSI

28, 29. (a) Unsa ang labing makapakombinsir nga pamatuod nga ang basahon ni Daniel maoy tinuod? (b) Nganong angay natong dawaton ang pamatuod ni Jesus?

²⁸ Hinuon, sa kataposan hisgotan nato ang kinalabwan sa tanang  saksi sa pagkatinuod sa Daniel​—walay lain kondili si Jesu-Kristo. Sa iyang paghisgot sa kataposang mga adlaw, si Jesus naghisgot kang “Daniel nga propeta” ug sa usa sa mga tagna ni Daniel.​—Mateo 24:​15; Daniel 11:​31; 12:11.

²⁹ Karon kon husto ang Makabeonhong teoriya sa mga kritiko, usa sa duha ka butang kinahanglang tinuod. Mahimong si Jesus nalimbongan sa maong palsipikasyon o kaha wala gayod niya isulti ang gikutlo ni Mateo nga iyang gisulti. Dili makabarog ang bisan hain nianang duha. Kon dili kita makasalig sa asoy sa Ebanghelyo ni Mateo, sa unsang paagi makasalig kita sa ubang mga bahin sa Bibliya? Kon kuhaon nato ang maong mga tudling-pulong, unsang mga pulonga ang atong sunod kuhaon gikan sa mga panid sa Balaang Kasulatan? Si apostol Pablo misulat: “Ang tibuok Kasulatan inspirado sa Diyos ug mapuslanon sa pagpanudlo, . . . sa pagtul-id sa mga butang.” (2 Timoteo 3:16) Busa kon si Daniel mini, nan si Pablo lain pang mini! Nalimbongan ba si Jesus? Wala gayod. Buhi siya sa langit sa gisulat ang basahon ni Daniel. Si Jesus miingon gani: “Sa wala pa molungtad si Abraham, ako mao na.” (Juan 8:58) Sa tanang tawo nga nabuhi sukad, si Jesus ang labing maayong atong pangayoan ug impormasyon mahitungod sa pagkatinuod sa Daniel. Apan dili kinahanglang kita mangayo. Sumala sa ato nang nakita, ang iyang pamatuod tin-aw kaayo.

30. Sa unsang paagi si Jesus dugang nagpahayag nga tinuod ang basahon ni Daniel?

³⁰ Si Jesus dugang nagpahayag nga tinuod ang basahon ni Daniel panahon mismo sa iyang bawtismo. Niadtong higayona siya nahimong ang Mesiyas, nga nagtuman sa usa ka tagna sa Daniel mahitungod sa 69 ka semana sa mga tuig. (Daniel 9:​25, 26; tan-awa ang Kapitulo 11 niining basahona.) Bisan pa kon tinuod ang giingong ulahing petsa nga teoriya, ang magsusulat sa Daniel nahibalo gihapon sa umaabot nga abanteg mga 200 ka tuig. Hinuon, ang Diyos dili magdasig sa usa ka palsipikador sa pagpahayag ug matuod nga mga tagna ubos sa mini nga ngalan. Dili, ang pamatuod ni Jesus bug-os-kasingkasing nga gidawat sa mga tawong matinumanon sa Diyos. Kon ang tanang eksperto, tanang kritiko sa kalibotan, magkausa sa pagsaway sa Daniel,  ang pamatuod ni Jesus manghimakak kanila, kay siya mao “ang kasaligan ug matuod nga saksi.”​—Pinadayag 3:14.

31. Nganong daghang kritiko sa Bibliya ang dili pa kombinsido bahin sa pagkatinuod sa Daniel?

³¹ Bisan kining pamatuora dili igo alang sa daghang kritiko sa Bibliya. Human hisgoti sa bug-os kining ulohana, ang usa mahibulong gayod kon ang bisan unsang gidaghanon sa ebidensiya paigo ba sa pagkombinsir kanila. Usa ka propesor sa Oxford University misulat: “Walay maangkon nga kaayohan pinaagi sa yanong pagtubag sa mga pagsupak, samtang magpabilin ang orihinal nga pagkamapihigon nga ‘dili mahimong may labaw-kinaiyanhon nga panagna.’” Busa gibutaan sila sa ilang pagkamapihigon. Apan kanay ilang gipili​—ug ilang kapildihan.

32. Unsay atong mapaabot sa atong pagtuon sa Daniel?

³² Komosta ka man? Kon ikaw nakasabot nga walay tinuod nga hinungdan nga magduhaduha sa pagkatinuod sa basahon ni Daniel, nan andam ka alang sa makapaukyab nga panaw sa pangdiskobre. Imong makaplagang ang mga asoy sa Daniel kulbahinam, ang mga tagna makaiikag. Labawng hinungdanon, imong makaplagang ang imong pagtuo mas malig-on duyog sa matag kapitulo. Ikaw dili gayod magbasol nga nagpatalinghog sa tagna ni Daniel!

[Mga footnote]

UNSAY IMOG NASABTAN?

• Bahin sa unsa nga giakusar ang basahon ni Daniel?

• Nganong ang mga pagdaot sa mga kritiko sa basahon ni Daniel walay pasikaranan?

• Unsang ebidensiya ang nagpaluyo sa pagkatinuod sa asoy ni Daniel?

• Unsa ang labing makapakombinsir nga pamatuod nga ang basahon ni Daniel maoy tinuod?

[Mga Pangutana sa Tun-anan]

 [Kahon sa panid 26]

Ang Bahin sa Pinulongan

ANG pagsulat sa basahon ni Daniel nakompleto sa mga 536 W.K.P. Gisulat kana diha sa mga pinulongang Hebreohanon ug Aramaiko, nga adunay pipila ka Grego ug Persianhong mga pulong. Ang maong pagsagol sa mga pinulongan dili kasagaran apan dili kay talagsaon diha sa Kasulatan. Ang basahon ni Esdras sa Bibliya nasulat usab diha sa Hebreohanon ug Aramaiko. Bisan pa niana, ang pipila ka kritiko moinsistir nga gigamit sa magsusulat sa Daniel kining mga pinulongan sa usa ka paagi nga nagpamatuod nga nagsulat siya sa petsang saylo sa 536 W.K.P. Usa ka kritiko kaylap nga gikutlo nga miingon nga ang paggamit sa Gregong mga pulong sa Daniel nagkinahanglan ug ulahing petsa sa pagsulat. Nagpatuo siya nga ang Hebreohanon nagpaluyo ug ang Aramaiko labing menos nagtugot nianang ulahing petsa​—bisan sa petsang bag-o sama sa ikaduhang siglo W.K.P.

Ugaling lang, dili tanang eskolar sa pinulongan ang mouyon. Ang pipila ka awtoridad nag-ingon nga ang Hebreohanon ni Daniel kaamgid sa iya ni Ezequiel ug Esdras ug lahi sa hikaplagan sa ulahing mga basahong apokripa sama sa Ecclesiasticus. Mahitungod sa paggamit ni Daniel sa Aramaiko, tagda ang duha ka kasulatang nakaplagan nga nahiapil sa mga Linukot nga Basahon sa Patayng Dagat. Kana sila gisulat usab sa Aramaiko ug gipetsahag gikan sa una ug ikaduhang mga siglo W.K.P.​—dili dugay human sa giingong palsipikasyon ni Daniel. Apan ang mga eskolar nakamatikod ug dakong kalainan tali sa Aramaiko niining mga kasulatana ug nianang hikaplagan sa Daniel. Busa, gisugyot sa pipila nga ang basahon ni Daniel maoy siglosiglo nga mas karaan kay sa gipatuo sa mga kritiko niini.

Unsa na man ang “problematikong” Gregong mga pulong sa Daniel? Ang pipila niini nadiskobrehan nga Persianhon diay, dili gayod Grego! Ang mga pulong lamang nga giisip gihapon nga Grego mao ang mga ngalan sa tulo ka tulonggon. Ang presensiya ba niining tulo ka pulong tinuod nga nagkinahanglan nga ang Daniel itugyan sa ulahing petsa? Wala. Nakaplagan sa mga arkeologo nga ang Gregong kultura may impluwensiya siglosiglo una pa ang Gresya mahimong usa ka gahom sa kalibotan. Dugang pa, kon ang basahon ni Daniel gisulat panahon sa ikaduhang siglo W.K.P., sa dihang ang Gregong kultura ug pinulongan kaylap nga naglungtad, kini kaha masudlan ug tulo lamang ka Gregong mga pulong? Dili gayod. Lagmit nga masudlan kinig daghan pa. Busa ang ebidensiya maylabot sa pinulongan nagpaluyo gayod sa pagkatinuod sa Daniel.

 [Tibuok-panid nga hulagway sa panid 12]

[Mga hulagway sa panid 20]

(Ibabaw) Anaa niining maong sinulat ang pagpasigarbo ni Nabucodonosor mahitungod sa iyang mga proyekto sa pagpanukod

(Ubos) Babilonyanhong silindro sa templo nagngalan kang Haring Nabonido ug sa iyang anak nga si Belsazar

[Hulagway sa panid 21]

Sumala sa Kasaysayan ni Nabonido, ang kasundalohan ni Ciro misulod sa Babilonya nga walay pagpakigbugno

[Mga hulagway sa panid 22]

(Wala) Babilonyanhong rekord sa pagsulong ni Nabucodonosor sa Juda

(Tuo) Ang “Bersong Asoy Bahin Kang Nabonido” nagtaho nga gitugyan ni Nabonido ang pagmando ngadto sa iyang panganay nga anak