Duha ka Hari Nag-away
Kapitulo Trese
Duha ka Hari Nag-away
1, 2. Nganong angay kitang maikag sa tagna nga natala sa Daniel kapitulo 11?
DUHA ka maindigong mga hari nagbugnoay taman sa ginhawa aron mahimong labing gamhanan. Paglabay sa katuigan, sa sinugdan ang usa, unya ang lain, ang nahimong gamhanan. Usahay, usa ka hari maoy labing gamhanan samtang ang lain mahimong dili aktibo, ug may mga yugto nga walay panag-away. Unya sa kalit ang laing bugno mosilaob, ug ang panag-away magpadayon. Lakip sa mga sumasalmot niining dramaha mao ang Siryanhong Haring Seleucus I Nicator, Ehiptohanong Haring Ptolemy Lagus, Siryanhong Prinsesa ug Ehiptohanong Hara Cleopatra I, Romanong mga Emperador Agusto ug Tiberio, ug Palmyrene nga Hara Zenobia. Samtang hapit nang matapos ang panag-away, ang Nazi nga Alemanya, ang Komunistang bloke sa kanasoran, ang Anglo-Amerikanhong Gahom sa Kalibotan, ang Liga sa Kanasoran, ug ang Hiniusang Kanasoran nalambigit usab. Ang kataposan maoy yugtong wala pa hisayri daan sa bisan hain niining politikanhong mga ahensiya. Ang manulonda ni Jehova nagpahayag niining makapaukyab nga tagna ngadto sa propetang Daniel mga 2,500 ka tuig kanhi.—Daniel, kapitulo 11.
2 Nahinam kaayo si Daniel sa pagkadungog sa manulonda nga detalyadong nagpadayag kaniya sa panag-indig tali sa umaabot nga duha ka hari! Makapaikag usab kanato ang drama, kay ang pakigbisog alang sa gahom tali sa duha ka hari nakaabot sa atong adlaw. Ang pagkasabot kon giunsa pagpadayag sa kasaysayan nga natuman ang unang bahin sa tagna magpalig-on sa atong pagtuo ug pagsalig sa tinong pagkatuman sa kataposang bahin sa matagnaong asoy. Ang pagpatalinghog sa maong tagna mohatag kanatog tin-awng hulagway kon hain na kita sa agos sa panahon. Magpalig-on usab kini sa atong desisyon nga magpabiling neyutral diha sa panag-away samtang kita mapailobong maghulat sa Diyos nga molihok alang kanato. (Salmo 146:3, 5) Nan, uban sa idlot nga pagtagad magpatalinghog kita samtang ang manulonda ni Jehova nakigsulti kang Daniel.
BATOK SA GINGHARIAN SA GRESYA
3. Kinsay gipaluyohan sa manulonda “sa unang tuig ni Dario nga Medianhon”?
3 “Kon bahin kanako,” matod sa manulonda, “sa unang tuig ni Dario nga Medianhon [539/538 W.K.P.] ako mibarog ingong tigpalig-on ug ingong iyang kuta.” (Daniel 11:1) Patay na niadto si Dario, apan gitumong sa manulonda ang iyang paghari ingong sinugdanang punto sa matagnaong mensahe. Kadto mao ang hari nga nagsugo sa pagkuha kang Daniel gikan sa gahong sa mga leyon. Gimando usab ni Dario nga ang iyang tanang ginsakpan kinahanglang mahadlok sa Diyos ni Daniel. (Daniel 6:21-27) Ugaling, ang usa nga tungod kaniya ang manulonda mibarog ingong tigpaluyo maoy, dili si Dario nga Medianhon, kondili ang kauban sa manulonda nga si Miguel—ang prinsipe sa katawhan ni Daniel. (Itandi ang Daniel 10:12-14.) Ang manulonda sa Diyos mihatag sa maong pagpaluyo samtang nakigbugno si Miguel batok sa demonyong prinsipe sa Medo-Persia.
4, 5. Kinsa ang gitagnang upat ka hari sa Persia?
4 Ang manulonda sa Diyos nagpadayon: “Tan-awa! Aduna pay tulo ka hari nga mobarog dapig sa Persia, ug ang ikaupat magatigom ug mas daghang bahandi kay kanilang tanan. Ug sa dihang siya magmakusganon tungod sa iyang bahandi, iyang palihokon ang tanan batok sa gingharian sa Gresya.” (Daniel 11:2) Kinsa ba gayod kadtong Persianhong mga magmamando?
5 Ang unang tulo ka hari mao si Ciro nga Bantogan, si Cambyses II, ug si Dario I. Sanglit si Bardiya (o tingali usa ka nangangkong manununod sa trono nga ginganlang Gaumata) nagmando sulod lamang sa pito ka bulan, ang tagna wala maghisgot sa iyang mubo nga paghari. Sa 490 W.K.P., ang ikatulong hari, si Dario I, misulay pagsulong sa Gresya sa ikaduhang higayon. Ugaling lang, ang mga Persianhon naparot sa Marathon ug misibog ngadto sa Asia Minor. Bisan pag si Dario mihimog bug-os nga pagpangandam alang sa laing kampanya batok sa Gresya, wala siya makatuman niadto una pa sa iyang pagkamatay upat ka tuig sa ulahi. Gikatugyan kadto sa iyang anak lalaki ug sumusunod, ang “ikaupat” nga hari, si Xerxes I. Siya ang Haring Ahasuero nga nabana ni Ester.—Ester 1:1; 2:15-17.
6, 7. (a) Sa unsang paagi ang ikaupat nga hari ‘nagpalihok sa tanan batok sa gingharian sa Gresya’? (b) Unsa ang resulta sa kampanya ni Xerxes batok sa Gresya?
6 Si Xerxes I tinuod nga ‘nagpalihok sa tanan batok sa gingharian sa Gresya,’ nga mao, ang independenteng mga estado sa Gresya ingong usa ka grupo. “Kay giawhag sa ambisyosong opisyales sa palasyo,” matod sa librong The Medes and Persians—Conquerors and Diplomats, “gilansad ni Xerxes ang usa ka pag-atake agi sa mamala ug sa dagat.” Ang Gregong historyanong si Herodotus, sa ikalimang siglo W.K.P., misulat nga “walay laing ekspedisyon kon itandi niini ang daw bililhon.” Ang iyang sinulat nagpahayag nga ang puwersa sa dagat “mikabat ngatanan ug 517,610 ka tawo. Ang gidaghanon sa mga sundalong nagbaktas maoy 1,700,000; ang mga mangangabayo 80,000; nga igapuno niana ang mga Arabianhong nagsakayg mga kamelyo, ug ang mga taga-Libya nga nakigbugnong nagsakayg mga karwahe, nga akong gituohan maoy 20,000. Busa, ang katibuk-ang gidaghanon sa giipong mga puwersa sa mamala ug sa dagat mokabat sa 2,317,610 ka tawo.”
7 Kay nagplano sa usa gayod ka hingpit nga pagdaog, si Xerxes I nagpalihok sa iyang labihan ka dakong puwersa batok sa Gresya sa 480 W.K.P. Kay nakabuntog sa makapalangang taktika sa mga Grego sa Thermopylae, ang mga Persianhon nagpayhag sa Atenas. Hinunoa, sa Salamis nakaagom silag grabeng kapildihan. Ang laing Gregong kadaogan nahitabo sa Plataea, sa 479 W.K.P. Walay usa sa pito ka haring mipuli kang Xerxes sa trono sa Empiryo sa Persia sulod sa misunod nga 143 ka tuig ang misulong sa Gresya. Apan unya mitungha ang usa ka gamhanang hari sa Gresya.
USA KA DAKONG GINGHARIAN NABAHIN SA UPAT
8. Unsang “gamhanang hari” ang mibarog, ug sa unsang paagi siya ‘nagmando nga may halapad nga dominyo’?
8 “Usa ka gamhanang hari ang mobarog ug magmando nga may halapad nga dominyo ug mobuhat sumala sa iyang kabubut-on,” matod sa manulonda. (Daniel 11:3) Ang 20-anyos nga Alejandro ‘mibarog’ ingong hari sa Macedonia sa 336 W.K.P. Siya nahimo gayong “usa ka gamhanang hari”—si Alejandro nga Bantogan. Kay nadasig tungod sa usa ka plano sa iyang amahan, si Felipe II, gibihag niya ang Persianhong mga probinsiya sa Tungang Sidlakan. Sa pagtabok sa mga subang Eufrates ug Tigris, ang iyang 47,000 ka tawo nakapatibulaag sa 250,000 ka sundalo ni Dario III sa Gaugamela. Busa, si Dario mikalagiw ug gipatay, nga nagtapos sa Persianhong dinastiya. Sa maong higayon ang Gresya nahimong gahom sa kalibotan, ug si Alejandro ‘nagmando nga may halapad nga dominyo ug nagbuhat sumala sa iyang kabubut-on.’
9, 10. Sa unsang paagi ang tagna natuman nga ang gingharian ni Alejandro dili mahiadto sa iyang mga kaliwat?
9 Ang pagmando ni Alejandro sa kalibotan maoy sa hamubong panahon lamang, kay ang manulonda sa Diyos midugang: “Sa makabarog na siya, ang iyang gingharian mabungkag ug mabahin ngadto sa upat ka hangin sa kalangitan, apan dili ngadto sa iyang mga kaliwat ug dili sumala sa iyang dominyo nga iyang gimandoan; tungod kay ang iyang gingharian pagalukahon, bisan alang sa uban pa gawas niini nila.” (Daniel 11:4) Si Alejandro dili pa eksaktong 33 anyos sa dihang ang kalit nga sakit mihunos sa iyang kinabuhi sa Babilonya sa 323 W.K.P.
10 Ang labihan ka dakong empiryo ni Alejandro wala mahiadto sa “iyang mga kaliwat.” Ang iyang igsoong lalaki nga si Felipe III Arrhidaeus naghari sulod sa halos pito ka tuig ug gipatay sa hulhog ni Olympias, ang inahan ni Alejandro, sa 317 W.K.P. Ang anak ni Alejandro nga si Alejandro IV nagmando hangtod sa 311 W.K.P. sa dihang iyang naagoman ang kamatayon diha sa mga kamot ni Cassander, usa sa mga heneral sa iyang amahan. Ang bastardong anak lalaki ni Alejandro nga si Heracles nagtinguha sa pagmando sa ngalan sa iyang amahan apan gipatay sa 309 W.K.P. Sa maong paagi natapos ang linya ni Alejandro, ang “iyang dominyo” nabulag gikan sa iyang pamilya.
11. Sa unsang paagi ang gingharian ni Alejandro ‘nabahin ngadto sa upat ka hangin sa kalangitan’?
11 Sa pagkamatay ni Alejandro, ang iyang gingharian ‘nabahin ngadto sa upat ka hangin.’ Ang iyang daghang heneral nag-away-away samtang sila nag-ilog sa teritoryo. Ang usag-mata nga si Heneral Antigonus I misulay sa pagsakop sa tibuok nga empiryo ni Alejandro ubos sa iyang paggahom. Apan gipatay siya sa usa ka sangka sa Ipsus sa Phrygia. Pagkatuig 301 W.K.P., upat sa mga heneral ni Alejandro maoy nagmando sa labihan ka dakong teritoryo nga gipukan sa ilang komandante. Si Cassander maoy nagmando sa Macedonia ug Gresya. Si Lysimachus nakagahom sa Asia Minor ug Thrace. Si Seleucus I Nicator miangkon sa Mesopotamia ug Sirya. Ug si Ptolemy Lagus nag-angkon sa Ehipto ug Palestina. Ingon nga katumanan sa matagnaong pulong, ang dakong empiryo ni Alejandro nabahin sa upat ka ginghariang Helenistiko.
DUHA KA MAINDIGONG MGA HARI MIGIMAW
12, 13. (a) Sa unsang paagi ang upat ka ginghariang Helenistiko nahimong duha na lamang? (b) Unsang dinastiya ang gitukod ni Seleucus sa Sirya?
12 Pipila ka tuig sa paghidangat sa gahom, namatay si Cassander, ug sa 285 W.K.P., si Lysimachus ang mikuha sa Uropanhong bahin sa Empiryo sa Gresya. Sa 281 W.K.P., si Lysimachus napukan sa pagpakiggubat kang Seleucus I Nicator, nga mihatag kang Seleucus sa gahom ibabaw sa dakong bahin sa mga teritoryo sa Asia. Si Antigonus II Gonatas, apong lalaki sa usa sa mga heneral ni Alejandro, milingkod sa trono sa Macedonia sa 276 W.K.P. Sa ngadtongadto, ang Macedonia nahimong masaligon sa Roma ug misangko sa pagkahimong probinsiya sa Roma sa 146 W.K.P.
13 Duha na lang sa upat ka ginghariang Helenistiko ang nagpabiling ilado niadtong panahona—ang usa ubos kang Seleucus I Nicator ug ang lain ubos kang Ptolemy Lagus. Gitukod ni Seleucus ang Seleucid nga dinastiya sa Sirya. Lakip sa mga siyudad nga gitukod niya mao ang Antioquia—ang bag-ong kaulohan sa Sirya—ug ang dunggoanan sa Seleucia. Si apostol Pablo sa ulahi nanudlo sa Antioquia, diin ang mga sumusunod ni Jesus unang gitawag nga mga Kristohanon. (Buhat 11:25, 26; 13:1-4) Si Seleucus malipotong gipatay sa 281 W.K.P., apan ang iyang dinastiya nagmando hangtod sa 64 W.K.P. sa dihang ang Romanong Heneral Gnaeus Pompey naghimo sa Sirya nga usa ka probinsiya sa Roma.
14. Kanus-a matukod ang Ptolemaiko nga dinastiya sa Ehipto?
14 Ang ginghariang Helenistiko nga milungtad ug labing dugay sa upat mao ang iya ni Ptolemy Lagus, o Ptolemy I, kinsa nagbaton sa titulong hari sa 305 W.K.P. Ang Ptolemaiko nga dinastiya nga iyang gitukod nagpadayon pagmando sa Ehipto hangtod nga napukan kadto sa Roma sa 30 W.K.P.
15. Kinsa ang duha ka haring kusganon nga migimaw gikan sa upat ka ginghariang Helenistiko, ug unsang pakigbisog ang ilang gisugdan?
15 Busa sa upat ka ginghariang Helenistiko, migimaw ang duha ka haring kusganon—si Seleucus I Nicator ibabaw sa Sirya ug si Ptolemy I ibabaw sa Ehipto. Uban niining duha ka hari nagsugod ang dugayng pakigbisog tali sa “hari sa amihanan” ug “hari sa habagatan,” nga gibatbat sa Daniel kapitulo 11. Ang manulonda ni Jehova wala maghisgot sa mga ngalan sa mga hari, kay ang ilhanan ug nasyonalidad niining duha ka hari mausob man latas sa kasiglohan. Nga gilaktawan ang dili-hinungdanong mga detalye, ang manulonda naghisgot lamang sa mga magmamando ug mga panghitabo nga may kalabotan sa panag-away.
ANG PANAG-AWAY NAGSUGOD
16. (a) Ang duha ka hari maoy sa amihanan ug sa habagatan ni kinsa? (b) Kinsang mga haria ang unang nakaangkon sa mga papel ingong “hari sa amihanan” ug “hari sa habagatan”?
16 Pamati! Sa pagbatbat sa pagsugod niining maukyabong panag-away, ang manulonda ni Jehova nag-ingon: “Ang hari sa habagatan mahimong kusganon, ang usa gayod sa iyang [kang Alejandro] mga prinsipe; ug siya [ang hari sa amihanan] modaog batok kaniya ug magmando nga may halapad nga dominyo nga labaw pa kay sa kagahom sa pagmando niana niya.” (Daniel 11:5) Ang mga ngalang “ang hari sa amihanan” ug “ang hari sa habagatan” nagtumong sa mga hari sa amihanan ug habagatan sa katawhan ni Daniel, kinsa niadtong panahona napagawas na gikan sa pagkabinihag sa Babilonya ug napasig-uli sa yuta sa Juda. Ang unang “hari sa habagatan” mao si Ptolemy I sa Ehipto. Usa sa mga heneral ni Alejandro nga midaog batok kang Ptolemy I ug nagmando “nga may halapad nga dominyo” mao ang Siryanhong Haring Seleucus I Nicator. Siya ang nakaangkon sa papel ingong “hari sa amihanan.”
17. Ilalom ni kinsang dominyo ang yuta sa Juda sa pagsugod sa panag-away tali sa hari sa amihanan ug sa hari sa habagatan?
17 Sa pagsugod sa panag-away, ang yuta sa Juda nailalom sa dominyo sa hari sa habagatan. Gikan sa mga 320 W.K.P., si Ptolemy I nag-impluwensiya sa mga Hudiyo nga moadto sa Ehipto ingong mga kolonista. Usa ka Hudiyong koloniya milambo sa Alexandria, diin gitukod ni Ptolemy I ang usa ka bantog nga librarya. Ang mga Hudiyo sa Juda nagpabiling gigamhan sa Ptolemaiko nga Ehipto, ang hari sa habagatan, hangtod sa 198 W.K.P.
18, 19. Sa lakat sa panahon, sa unsang paagi ang duha ka maindigong mga hari misalmot sa “makiangayong kahikayan”?
18 Mahitungod sa duha ka hari, ang manulonda nagtagna: “Sa kataposan sa pipila ka tuig sila mag-alyansa sa usag usa, ug ang anak nga babaye sa hari sa habagatan moadto sa hari sa amihanan aron sa paghimog makiangayong kahikayan. Apan siya dili makapadayon paghupot sa gahom sa iyang bukton; ug siya dili makabarog, ni ang iyang bukton; ug siya igatugyan, siya mismo, ug kadtong nagdala kaniya, ug siya nga nanganak kaniya, ug siya nga naghimo kaniyang kusganon sa maong mga panahon.” (Daniel 11:6) Sa unsang paagi nahitabo kini?
19 Ang tagna wala maghisgot sa anak lalaki ug sumusunod ni Seleucus I Nicator, si Antiochus I, tungod kay siya wala makig-away sa usa ka mahukmanong gubat batok sa hari sa habagatan. Apan ang iyang sumusunod, si Antiochus II, nakig-away sa dugayng pakiggubat batok kang Ptolemy II, ang anak ni Ptolemy I. Si Antiochus II ug Ptolemy II sa tinagsa maoy nahimong ang hari sa amihanan ug ang hari sa habagatan. Si Antiochus II naminyo kang Laodice, ug sila nakabaton ug usa ka anak nga lalaki nga ginganlang Seleucus II, samtang si Ptolemy II may anak babayeng ginganlang Berenice. Sa 250 W.K.P., kining duha ka hari misalmot sa “makiangayong kahikayan.” Ingong panimayad sa maong alyansa, gidiborsiyohan ni Antiochus II ang iyang asawang si Laodice ug giminyoan si Berenice, “ang anak nga babaye sa hari sa habagatan.” Pinaagi kang Berenice, siya nakabatog usa ka anak lalaki nga nahimong sumusunod sa Siryanhong trono inay ang mga anak lalaki ni Laodice.
20. (a) Sa unsang paagi ang “bukton” ni Berenice wala makabarog? (b) Sa unsang paagi si Berenice, “kadtong nagdala kaniya,” ug “ang naghimo kaniyang kusganon” gitugyan? (c) Kinsa ang nahimong Siryanhong hari human nga si Antiochus II nawad-an sa “iyang kamot,” o gahom?
20 Ang “bukton,” o nagpaluyong gahom, ni Berenice mao ang iyang amahan, si Ptolemy II. Sa dihang siya namatay sa 246 W.K.P., siya wala “makapadayon paghupot sa gahom sa iyang bukton” uban sa iyang bana. Si Antiochus II nagsalikway kaniya, nakigminyo pag-usab kang Laodice, ug nagngalan sa ilang anak lalaki nga mao ang iyang sumusunod. Sumala sa giplano ni Laodice, si Berenice ug iyang anak lalaki gipatay. Dayag, ang mga sulugoon nga nagdala kang Berenice gikan sa Ehipto ngadto sa Sirya—“kadtong nagdala kaniya”—nakaagom sa samang sangpotanan. Gihiloan gani ni Laodice si Antiochus II, ug sa ingon ang “iyang bukton,” o gahom, usab “wala makabarog.” Busa, ang amahan ni Berenice—“siya nga nanganak kaniya”—ug ang iyang Siryanhong bana—nga temporaryong naghimo kaniyang “kusganon”—pulos nangamatay. Kadto nagbilin kang Seleucus II, ang anak lalaki ni Laodice, ingong Siryanhong hari. Unsay sanong sa sunod nga Ptolemaiko nga hari niining tanan?
USA KA HARI NANIMALOS SA PAGPATAY SA IYANG IGSOONG BABAYE
21. (a) Kinsa ang “usa nga gikan sa turok” sa “mga gamot” ni Berenice, ug sa unsang paagi siya ‘mibarog’? (b) Sa unsang paagi si Ptolemy III ‘miadto batok sa kuta sa hari sa amihanan’ ug midaog batok kaniya?
21 “Usa nga gikan sa turok sa iyang mga gamot mobarog sa iyang katungdanan,” matod sa manulonda, “ug siya moadto sa kasundalohan ug moadto batok sa kuta sa hari sa amihanan ug makigbatok kanila ug modaog.” (Daniel 11:7) Ang “usa nga gikan sa turok” sa mga ginikanan, o “mga gamot,” ni Berenice mao ang iyang igsoong lalaki. Sa pagkamatay sa iyang amahan, siya ‘mibarog’ ingong hari sa habagatan, ang Ehiptohanong Paraon nga si Ptolemy III. Dihadiha siya milakaw aron ipanimalos ang pagpatay sa iyang igsoong babaye. Sa pagmartsa batok sa Siryanhong Haring Seleucus II, kinsa gigamit ni Laodice sa pagpatay kang Berenice ug sa iyang anak lalaki, siya mibatok sa “kuta sa hari sa amihanan.” Nabihag ni Ptolemy III ang kinutaang bahin sa Antioquia ug gipatay si Laodice. Sa pag-abante pasilangan agi sa dominyo sa hari sa amihanan, iyang gipayhag ang Babilonya ug mipadayon ngadto sa India.
22. Unsay gidalag balik ni Ptolemy III sa Ehipto, ug nganong siya ‘sulod sa pipila ka tuig wala mosulong sa hari sa amihanan’?
22 Unsay sunod nga nahitabo? Ang manulonda sa Diyos nagsulti kanato: “Ug siya usab moadto sa Ehipto nga dala ang ilang mga diyos, ang ilang inumol nga mga larawan, ang ilang tilinguhaong mga gamit nga plata ug bulawan, ug ang mga binihag. Ug sulod sa pipila ka tuig siya dili mosulong sa hari sa amihanan.” (Daniel 11:8) Kapig 200 ka tuig nga sayosayo, ang Persianhong Haring Cambyses II nagpukan sa Ehipto ug nagdala sa pagpauli sa Ehiptohanong mga diyos, “ilang inumol nga mga larawan.” Sa pagpayhag sa kanhing harianong kaulohan sa Persia ang Susa, si Ptolemy III nagbawi niining mga diyosa ug ‘nagbihag’ niini ngadto sa Ehipto. Sa pagpauli siya nagdala usab ingong mga inagaw sa gubat sa daghan kaayong “tilinguhaong mga gamit nga plata ug bulawan.” Kay naobligar sa pagpukgo sa pag-alsa sa kaugalingong nasod, si Ptolemy III ‘wala mosulong sa hari sa amihanan,’ nga wala na magpaagom kaniyag dugang kadaotan.
ANG HARI SA SIRYA MIBALOS
23. Nganong ang hari sa amihanan ‘mibalik ngadto sa iyang kaugalingong yuta’ human sa pag-adto sa gingharian sa hari sa habagatan?
23 Unsay sanong sa hari sa amihanan? Gisultihan si Daniel: “Siya moadto gayod sa gingharian sa hari sa habagatan ug mobalik ngadto sa iyang kaugalingong yuta.” (Daniel 11:9) Ang hari sa amihanan—ang Siryanhong Haring Seleucus II—mibalos. Siya misulod sa “gingharian,” o dominyo, sa Ehiptohanong hari sa habagatan apan napildi. Uban ang gamay lamang nga nahibilin sa iyang kasundalohan, si Seleucus II ‘mibalik ngadto sa iyang kaugalingong yuta,’ nga misibog ngadto sa kaulohan sa Sirya nga Antioquia sa mga 242 W.K.P. Sa pagkamatay niya, ang iyang anak lalaki nga si Seleucus III mipuli kaniya.
24. (a) Unsay nahitabo kang Seleucus III? (b) Sa unsang paagi ang Siryanhong Haring Antiochus III ‘nakaabot ug milukop ug milatas’ sa dominyo sa hari sa habagatan?
24 Unsay gitagna mahitungod sa anak sa Siryanhong Haring Seleucus II? Ang manulonda mitug-an kang Daniel: “Karon kon bahin sa iyang mga anak, sila mangisog ug magtigom gayod sa usa ka dakong panon sa kasundalohan. Ug sa pag-adto siya tino nga makaabot ug molukop ug molatas niini. Apan siya mobalik, ug siya mangisog hangtod sa iyang kuta.” (Daniel 11:10) Ang malipotong pagpatay maoy mitapos sa paghari ni Seleucus III nga wala moabot ug tulo ka tuig. Ang iyang igsoong lalaki, si Antiochus III, maoy mipuli kaniya sa trono sa Sirya. Ang maong anak ni Seleucus II nagtigom ug daghang kasundalohan alang sa usa ka pag-atake sa hari sa habagatan, kinsa niadtong panahona mao si Ptolemy IV. Ang bag-ong Siryanhong hari sa amihanan nagmalamposon sa pagpakig-away batok sa Ehipto ug nakaangkon pag-usab sa dunggoanan sa Seleucia, sa probinsiya sa Coele-Sirya, sa mga siyudad sa Tiro ug Ptolemaïs, ug sa sikbit nga kalungsoran. Giparot niya ang kasundalohan ni Haring Ptolemy IV ug gipukan ang daghang siyudad sa Juda. Sa tingpamulak sa 217 W.K.P., si Antiochus III mibiya sa Ptolemaïs ug mipaingon sa amihanan, “hangtod sa iyang kuta” sa Sirya. Apan ang kausaban umaabot.
NABALI ANG KAHIMTANG
25. Diin magbugno si Ptolemy IV ug Antiochus III, ug unsay ‘gitugyan ngadto sa kamot’ sa Ehiptohanong hari sa habagatan?
25 Sama kang Daniel, kita mapaabotong nagpatalinghog sa sunod nga gitagna sa manulonda ni Jehova: “Ang hari sa habagatan mapungot pag-ayo ug mogula ug makig-away kaniya, nga mao, sa hari sa amihanan; ug siya aduna unyay dakong panon nga mobarog, ug ang panon igatugyan ngadto sa iyang kamot.” (Daniel 11:11) Uban ang 75,000 ka sundalo, ang hari sa habagatan, si Ptolemy IV, miabante paingon sa amihanan batok sa kaaway. Ang Siryanhong hari sa amihanan, si Antiochus III, nakapatunghag “dakong panon” sa 68,000 aron makig-away kaniya. Apan ‘ang panon gitugyan ngadto sa kamot’ sa hari sa habagatan diha sa pakiggubat sa duol sa baybay nga siyudad sa Raphia, dili layo sa utlanan sa Ehipto.
26. (a) Unsang “panon” ang gidala sa hari sa habagatan sa bugno sa Raphia, ug unsa ang mga kondisyon sa tratado sa kalinaw nga gihimo didto? (b) Sa unsang paagi si Ptolemy IV ‘wala mogamit sa iyang pagkakusganon’? (c) Kinsa ang nahimong sunod nga hari sa habagatan?
26 Ang tagna nagpadayon: “Ug ang panon pagadad-on. Ang iyang kasingkasing pagabayawon, ug iyang pagapukanon ang tinagpulo ka libo; apan dili niya gamiton ang iyang pagkakusganon.” (Daniel 11:12) Si Ptolemy IV, ang hari sa habagatan, ‘nagdala’ sa 10,000 ka Siryanhong nagbaktas nga mga sundalo ug 300 ka mangangabayo ngadto sa ilang kamatayon ug nagdala sa 4,000 ingong mga binilanggo. Unya ang mga hari naghimog usa ka tratado diin si Antiochus III naghawid sa iyang Siryanhong dunggoanan sa Seleucia apan nawad-an sa Fenicia ug Coele-Sirya. Tungod sa maong kadaogan, ang kasingkasing sa Ehiptohanong hari sa habagatan ‘nabayaw,’ ilabina batok kang Jehova. Ang Juda nagpabiling gigamhan ni Ptolemy IV. Bisan pa niana, wala siya ‘mogamit sa iyang pagkakusganon’ aron masundan ang iyang kadaogan batok sa Siryanhong hari sa amihanan. Sa kapulihay, si Ptolemy IV miliso ngadto sa kinabuhing mapatuyangon, ug ang iyang singko-anyos nga anak lalaki, si Ptolemy V, nahimong sunod nga hari sa habagatan pipila ka katuigan una pa mamatay si Antiochus III.
ANG ABINTURERO MIBALIK
27. Sa unsang paagi ang hari sa amihanan mibalik “sa kataposan sa mga panahon” aron mabawi ang teritoryo gikan sa Ehipto?
27 Tungod sa tanan niyang talagsaong mga kahimoan, si Antiochus III gitawag ug Antiochus nga Bantogan. Mahitungod kaniya, ang manulonda miingon: “Ang hari sa amihanan mobalik gayod ug magpahimutang ug usa ka panon nga mas dako kay sa una; ug sa kataposan sa mga panahon, pipila ka tuig, siya moanha, nga magbuhat sa ingon uban ang dakong panon sa kasundalohan ug uban ang daghan kaayong manggad.” (Daniel 11:13) Kining “mga panahon” maoy 16 o labaw pang katuigan human sa pagparot sa mga Ehiptohanon sa mga Siryanhon sa Raphia. Sa dihang ang batan-ong si Ptolemy V nahimong hari sa habagatan, si Antiochus III milakaw uban sa “usa ka panon nga mas dako kay sa una” aron mabawi ang mga teritoryo nga nabihag sa Ehiptohanong hari sa habagatan. Sa maong katuyoan, siya nakig-anib sa kasundalohan sa Macedonianhong Haring Felipe V.
28. Unsang mga suliran ang nabatonan sa batan-ong hari sa habagatan?
28 Ang hari sa habagatan may mga suliran usab sulod sa iyang gingharian. “Nianang mga panahona daghan ang mobarog batok sa hari sa habagatan,” matod sa manulonda. (Daniel 11:14a) Ang daghan tinuod nga ‘mibarog batok sa hari sa habagatan.’ Gawas sa pag-atubang sa kasundalohan ni Antiochus III ug iyang Macedonianhong alyado, ang batan-ong hari sa habagatan nag-atubang ug mga suliran sa kaugalingong nasod sa Ehipto. Tungod kay ang iyang tig-atimang si Agathocles, kinsa nagmando diha sa iyang ngalan, nagmahambogon sa pagpakiglabot sa mga Ehiptohanon, daghan ang mialsa. Ang manulonda midugang: “Ug ang mga anak sa mga tulisan nga iya sa imong katawhan, sa ilang bahin, pangdad-on aron matuman ang usa ka panan-awon; ug sila mangapandol gayod.” (Daniel 11:14b) Bisan ang pipila sa katawhan ni Daniel nahimong “mga anak sa mga tulisan,” o mga rebolusyonaryo. Apan ang bisan unsang “panan-awon” nga nabatonan niadtong Hudiyong katawhan nga matapos na ang Hentil nga paggahom sa ilang yutang natawhan maoy bakak, ug sila mapakyas, o “mangapandol.”
29, 30. (a) Sa unsang paagi ang “mga bukton sa habagatan” napildi sa pag-atake sa amihanan? (b) Sa unsang paagi ang hari sa amihanan ‘mibarog sa yuta sa Dayandayan’?
29 Ang manulonda ni Jehova dugang mitagna: “Ang hari sa amihanan moabot ug magtukod ug usa ka depensang bungdo ug magbihag gayod sa usa ka siyudad nga may mga kuta. Ug kon bahin sa mga bukton sa habagatan, sila dili makabarog, ni ang mga tawo nga iyang mga pinili; ug walay kusog aron makapabiling nagbarog. Ug siya nga moabot batok kaniya magabuhat sumala sa iyang kabubut-on, ug walay usa nga makabarog sa iyang atubangan. Ug siya mobarog sa yuta sa Dayandayan, ug sa iyang kamot adunay pagpuo.”—Daniel 11:15, 16.
30 Ang kasundalohan ubos ni Ptolemy V, o “mga bukton sa habagatan,” napildi sa pag-atake sa amihanan. Sa Paneas (Cesarea Filipos), si Antiochus III nag-abog kang Heneral Scopas sa Ehipto ug sa 10,000 ka piniling mga sundalo, o “mga pinili,” ngadto sa Sidon, “usa ka siyudad nga may mga kuta.” Didto si Antiochus III ‘mitukod ug usa ka depensang bungdo,’ nga nagbihag nianang dunggoanan sa Fenicia sa 198 W.K.P. Siya milihok “sumala sa iyang kabubut-on” tungod kay ang kasundalohan sa Ehiptohanong hari sa habagatan wala man makabarog sa iyang atubangan. Unya si Antiochus III miabante batok sa Jerusalem, ang kaulohan “sa yuta sa Dayandayan,” ang Juda. Sa 198 W.K.P., ang Jerusalem ug Juda nabalhin gikan sa gahom sa Ehiptohanong hari sa habagatan ngadto sa gahom sa Siryanhong hari sa amihanan. Ug si Antiochus III, ang hari sa amihanan, misugod sa ‘pagbarog sa yuta sa Dayandayan.’ Dihay ‘pagpuo sa iyang kamot’ alang sa tanang masupakong mga Hudiyo ug mga Ehiptohanon.Hangtod kanus-a kining hari sa amihanan makabuhat sumala sa iyang gikahimut-an?
ROMA NAGPUGONG SA ABINTURERO
31, 32. Nganong misangpot nga ang hari sa amihanan mihimog “makiangayong mga panagsabot” sa kalinaw uban sa hari sa habagatan?
31 Ang manulonda ni Jehova naghatag kanato niining tubaga: “Iyang [hari sa amihanan] ipatumong ang iyang nawong sa pagsulong uban ang kusog sa tibuok niyang gingharian, ug aduna unyay makiangayong panagsabot uban kaniya; ug siya molihok nga malamposon. Ug kon bahin sa anak nga babaye sa kababayen-an, igatugot kaniya nga laglagon siya. Ug siya dili makabarog, ug siya dili magpabilin nga iyaha.”—Daniel 11:17.
32 Ang hari sa amihanan, si Antiochus III, ‘mipatumong sa iyang nawong’ sa paggahom sa Ehipto “uban sa kusog sa tibuok niyang gingharian.” Apan misangpot nga siya mihimog “makiangayong mga panagsabot” sa kalinaw uban kang Ptolemy V, ang hari sa habagatan. Tungod sa mga gipangayo sa Roma giusob ni Antiochus III ang iyang plano. Sa dihang siya ug si Haring Felipe V sa Macedonia nag-anib batok sa batang Ehiptohanong hari aron bihagon ang iyang mga teritoryo, ang mga tig-atiman ni Ptolemy V midangop sa Roma alang sa panalipod. Kay gipahimuslan ang higayon nga padak-an ang iyang natad sa impluwensiya, gipasundayag sa Roma ang kusog niini.
33. (a) Unsa ang mga kondisyon alang sa kalinaw tali ni Antiochus III ug Ptolemy V? (b) Unsa ang katuyoan sa kaminyoon ni Cleopatra I ug Ptolemy V, ug nganong ang plano napakyas?
33 Kay gipugos sa Roma, si Antiochus III nagdalag mga kondisyon alang sa kalinaw ngadto sa hari sa habagatan. Inay isurender ang nabihag nga mga teritoryo, sumala sa gipangayo sa Roma, giplano ni Antiochus III ang ngalan-lamang nga pagbalhin niana pinaagi sa pagpaminyo sa iyang anak babaye nga si Cleopatra I—ang “anak nga babaye sa kababayen-an”—kang Ptolemy V. Ang mga probinsiyang naglakip sa Juda, ang “yuta sa Dayandayan,” igahatag ingong iyang bugay. Ugaling, sa pagminyo sa 193 W.K.P., ang Siryanhong hari wala motugot nga ang maong mga probinsiya maiya ni Ptolemy V. Kadto usa ka politikanhong kaminyoon, nga giporma aron himoon ang Ehipto nga sakop sa Sirya. Apan ang plano napakyas tungod kay si Cleopatra I ‘wala magpabilin nga iyaha,’ kay sa ulahi siya midapig sa iyang bana. Sa misilaob ang gubat tali kang Antiochus III ug sa mga Romano, ang Ehipto midapig sa Roma.
34, 35. (a) Sa unsang “kabaybayonan” ang hari sa amihanan mipatumong sa iyang nawong? (b) Giunsa pagtapos sa Roma ang “pakaulaw” gikan sa hari sa amihanan? (c) Sa unsang paagi namatay si Antiochus III, ug kinsay nahimong sunod nga hari sa amihanan?
34 Sa pagtumong sa mga kapildihan sa hari sa amihanan, ang manulonda midugang: “Ug iyang [Antiochus III] ipatumong ang iyang nawong ngadto sa kabaybayonan ug daghan gayod ang iyang bihagon. Ug ang pakaulaw gikan kaniya pahunongon sa usa ka komandante [Roma] alang sa iyang kaugalingon [Roma], aron ang iyang pakaulaw [gikan ni Antiochus III] mahanaw. Iya [Roma] kining pabalikon ngadto kaniya. Ug siya [Antiochus III] molingi ngadto sa mga kuta sa iyang kaugalingong yuta, ug siya mapandol gayod ug mapukan, ug siya dili makaplagan.”—Daniel 11:18, 19.
35 Ang “kabaybayonan” mao kadtong iya sa Macedonia, Gresya, ug Asia Minor. Ang usa ka gubat misilaob sa Gresya sa 192 W.K.P., ug si Antiochus III nabuyo nga moadto sa Gresya. Kay wala mahimuot tungod sa paningkamot sa Siryanhong hari sa pagbihag ug dugang nga mga teritoryo didto, ang Roma pormal nga mideklarar sa pagpakiggubat kaniya. Sa Thermopylae napildi siya diha sa mga kamot sa Roma. Dul-ag tuig human mapildi sa bugno sa Magnesia sa 190 W.K.P., gisurender niya ang tanan sa Gresya, Asia Minor, ug diha sa mga dapit kasadpan sa Kabukiran sa Taurus. Naningil ang Roma ug mabug-at nga buhis ug giestablisar ang iyang paggahom ibabaw sa Siryanhong hari sa amihanan. Kay giabog gikan sa Gresya ug sa Asia Minor ug nawad-an sa halos tanan niyang sakayan, si Antiochus III ‘milingi ngadto sa mga kuta sa iyang kaugalingong yuta,’ ang Sirya. Ang mga Romano ‘nagbalik sa iyang pakaulaw batok kanila.’ Si Antiochus III namatay samtang misulay paglungkab sa usa ka templo sa Elymaïs, Persia, sa 187 W.K.P. Sa maong paagi ‘napukan’ siya diha sa kamatayon ug gipulihan sa anak niyang lalaki nga si Seleucus IV, ang sunod nga hari sa amihanan.
ANG PANAG-AWAY NAGPADAYON
36. (a) Sa unsang paagi ang hari sa habagatan misulay pagpadayon sa pakigbisog, apan unsay nahitabo kaniya? (b) Sa unsang paagi si Seleucus IV napukan, ug kinsay mipuli niya?
36 Ingong hari sa habagatan, si Ptolemy V misulay pagkuha sa mga probinsiyang angay nga maiya ingong bugay ni Cleopatra, apan ang iyang paningkamot gitapos sa hilo. Gipulihan siya ni Ptolemy VI. Komosta si Seleucus IV? Kay nagkinahanglag salapi aron ibayad sa mabug-at nga buluhisang ibayad sa Roma, iyang gisugo ang iyang mamahanding si Heliodorus aron ilogon ang bahandi nga giingong gitipigan sa templo sa Jerusalem. Kay nangandoy sa trono, gipatay ni Heliodorus si Seleucus IV. Bisan pa niana, si Haring Eumenes sa Pergamum ug ang iyang igsoong lalaki nga si Haring Attalus nagpalingkod sa trono sa igsoong lalaki sa gipatayng hari nga si Antiochus IV.
37. (a) Giunsa pagsulay pagpadayag ni Antiochus IV nga siya mas gamhanan kay kang Jehova nga Diyos? (b) Sa unsa misangpot ang pagpasipala ni Antiochus IV sa templo sa Jerusalem?
37 Ang bag-ong hari sa amihanan, si Antiochus IV, nagtinguha sa pagpadayag nga siya mas gamhanan kay sa Diyos pinaagi sa pagsulay pagpapas sa kahikayan sa pagsimba kang Jehova. Sa pagsukol kang Jehova, gipahinungod niya ang templo sa Jerusalem ngadto kang Zeus, o Jupiter. Sa Disyembre 167 W.K.P., usa ka paganong halaran gitukod ibabaw sa dakong halaran sa sawang sa templo diin ang matag-adlawng halad nga sinunog gihimo ngadto kang Jehova. Napulo ka adlaw sa ulahi, ang usa ka halad kang Zeus gihalad diha sa paganong halaran. Ang maong pasipala misangpot sa usa ka Hudiyong pag-alsa ubos sa mga Macabeo. Si Antiochus IV nakigbugno kanila sulod ug tulo ka tuig. Sa 164 W.K.P., sa kasumaran sa pagpasipala, gipahinungod pag-usab ni Judas Macabeo ang templo kang Jehova ug ang pista sa pagpahinungod—ang Hanukkah—gisugdan.—Juan 10:22.
38. Sa unsang paagi natapos ang Macabeong pagmando?
38 Ang mga Macabeo lagmit mihimog usa ka tratado uban sa Roma sa 161 W.K.P. ug nagtukod sa usa ka gingharian sa 104 W.K.P. Apan nagpadayon ang panagbingkil tali kanila ug sa Siryanhong hari sa amihanan. Sa kataposan, ang Roma gitawag aron mosalga. Ang Romanong Heneral Gnaeus Pompey nagpukan sa Jerusalem sa 63 W.K.P. human sa tulo ka bulang pag-atake. Sa 39 W.K.P., ang Romanhong Senado nagtudlo kang Herodes—nga Edomhanon—nga mahimong hari sa Judea. Nga nagtapos sa Macabeong pagmando, gipukan niya ang Jerusalem sa 37 W.K.P.
39. Sa unsang paagi ikaw nakabatog kaayohan sa pagtuon sa Daniel 11:1-19?
39 Makapalipay gayod nga makita nga detalyadong natuman ang unang bahin sa tagna mahitungod sa duha ka hari nga nag-away! Sa pagkatinuod, makapaukyab ang pagtan-aw sa kasaysayan sa mga 500 ka tuig human sa pagpahayag ni Daniel sa matagnaong mensahe ug mailhan ang mga magmamando nga nag-okupar sa mga katungdanan ingong hari sa amihanan ug hari sa habagatan! Bisan pa niana, ang politikanhong mga ilhanan niining duha ka hari mausob samtang ang ilang bugnoay nagpadayon latas sa panahong si Jesu-Kristo nabuhi sa yuta ug hangtod sa atong adlaw. Pinaagi sa pagpatakdo sa mga panghitabo sa kasaysayan nganha sa makaiikag nga mga detalye nga gipadayag niining tagnaa, kita makaila niining duha ka nagtigiay nga mga hari.
UNSAY IMONG NASABTAN?
• Unsang duha ka linya sa kusganong mga hari ang mitungha gikan sa mga ginghariang Helenistiko, ug unsang pakigbisog ang gisugdan sa mga hari?
• Sumala sa gitagna sa Daniel 11:6, sa unsang paagi ang duha ka hari misalmot sa “makiangayong kahikayan”?
• Sa unsang paagi ang panag-away nagpadayon tali ni
Seleucus II ug Ptolemy III (Daniel 11:7-9)?
Antiochus III ug Ptolemy IV (Daniel 11:10-12)?
Antiochus III ug Ptolemy V (Daniel 11:13-16)?
• Unsa ang katuyoan sa kaminyoon ni Cleopatra I ug Ptolemy V, ug nganong ang plano napakyas (Daniel 11:17-19)?
• Sa unsang paagi ikaw nakabatog kaayohan sa pagpatalinghog sa Daniel 11:1-19?
[Mga Pangutana sa Tun-anan]
[Chart/Mga hulagway sa panid 228]
MGA HARI DIHA SA DANIEL 11:5-19
Ang Hari sa Ang Hari sa
sa Amihanan Habagatan
Daniel 11:5 Seleucus I Nicator Ptolemy I
Daniel 11:6 Antiochus II Ptolemy II
(asawa si Laodice) (anak babaye siBerenice)
Daniel 11:7-9 Seleucus II Ptolemy III
Daniel 11:10-12 Antiochus III Ptolemy IV
Daniel 11:13-19 Antiochus III Ptolemy V
(anak babaye, Cleopatra I) Sumusunod:
Mga sumusunod: Ptolemy VI
Seleucus IV ug
Antiochus IV
[Hulagway]
Kuwartang naghulagway kang Ptolemy II ug iyang asawa
[Hulagway]
Seleucus I Nicator
[Hulagway]
Antiochus III
[Hulagway]
Ptolemy VI
[Hulagway]
Si Ptolemy III ug iyang mga sumusunod nagtukod niining templo sa Horus sa Idfu, Ilayang Ehipto
[Mapa/Mga hulagway sa panid 216, 217]
(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)
Ang mga ngalang “ang hari sa amihanan” ug “ang hari sa habagatan” nagtumong sa mga hari sa amihanan ug habagatan sa yuta sa katawhan ni Daniel
MACEDONIA
GRESYA
ASIA MINOR
ISRAEL
LIBYA
EHIPTO
ETIOPIA
SIRYA
Babilonya
ARABIA
[Hulagway]
Ptolemy II
[Hulagway]
Antiochus nga Bantogan
[Hulagway]
Usa ka papan nga adunay opisyal nga mga dekreto nga giluwatan ni Antiochus nga Bantogan
[Hulagway]
Kuwartang naghulagway kang Ptolemy V
[Hulagway]
Ganghaan ni Ptolemy III, sa Karnak, Ehipto
[Tibuok-panid nga hulagway sa panid 210]
[Hulagway sa panid 215]
Seleucus I Nicator
[Hulagway sa panid 218]
Ptolemy I
