Kasaligan ba Kining Basahona?

“Nakakaplag akog mas daghang timaan sa pagkakasaligan kon bahin sa katinuoran diha sa Bibliya kay sa diha sa bisan unsang di-relihiyoso [sekular] nga kasaysayan.”—Sir Isaac Newton, iladong Ingles nga siyentipiko.¹

KINI bang basahona​—ang Bibliya​—kasaligan? Naghisgot ba kinig mga tawo nga tinuod nga nagkinabuhi, mga dapit nga tinuod nga naglungtad, ug mga panghitabo nga tinuod nga nahitabo? Kon mao, angay nga adunay ebidensiya nga kini gisulat sa maampingon, maminatud-ong mga magsusulat. Ang pamatuod naglungtad gayod. Kadaghanan niana nakaplagan nga nahilubong sa yuta, ug daghan pa nasulod mismo sa basahon.

Pagkutkot sa Ebidensiya

Ang pagkakaplag ug karaang mga ginama nga nalubong sa kayutaan sa Bibliya nagpaluyo sa makasaysayanhon ug geograpikanhong katukma sa Bibliya. Tagda ang pipila lang sa ebidensiya nga nakutkotan sa mga arkeologo.

Si David, ang maisogong batan-ong magbalantay sa karnero nga nahimong hari sa Israel, ilado sa mga magbabasa sa Bibliya. Ang iyang ngalan makitag 1,138 ka beses diha sa Bibliya, ug ang pamulong nga “Balay ni David”​—nga sagad nagtumong sa iyang dinastiya​—makitag 25 ka beses. (1 Samuel 16:​13; 20:16) Hangtod sa di pa dugay, hinunoa, walay tin-awng ebidensiya gawas sa Bibliya nga nagkinabuhi si David. Si David ba usa lamang ka tinukodtukod nga karakter?

Niadtong 1993 usa ka pundok sa mga arkeologo, nga gipangunhan ni Propesor Avraham Biran, nakahimog talagsaong diskobre, nga nataho sa Israel Exploration Journal. Sa dapit sa usa ka karaang bungtod nga gitawag ug Tel Dan, sa amihanang bahin sa Israel, ilang nakutkotan ang usa ka itom nga batong basalto. Nakulit sa bato ang mga pulong “Balay ni David” ug “Hari sa Israel.”² Ang sinulat, nga pinetsahag ikasiyam nga siglo W.K.P., giingon nga maoy bahin sa usa ka monyumento sa kadaogan nga gipatindog sa mga Aramaean​—mga kaaway sa Israel nga nagpuyo dapit sa sidlakan. Nganong bililhon man kaayo ang maong karaang sinulat?

Binase sa usa ka taho ni Propesor Biran ug sa iyang kauban, si Propesor Joseph Naveh, usa ka artikulo sa Biblical Archaeology Review miingon: “Kini ang unang higayon nga ang ngalang David nakaplagan diha sa karaang sinulat nga gawas sa Bibliya.”3 a May lain pang pagamatikdan bahin sa sinulat. Ang pamulong “Balay ni David” gisulat ingong usa ka pulong. Ang ekspertog pinulongan nga si Propesor Anson Rainey misaysay: “Ang tigbahin sa pulong . . . sagad laktawan, ilabina kon ang kombinasyon maoy establisado na kaayong nombre propio. ‘Ang Balay ni David’ sa tino maoy nombre propio sa politikanhon ug geograpikanhong diwa sa tungatunga sa ikasiyam nga siglo W.K.P.”⁵ Busa si Haring David ug ang iyang dinastiya dayag nga ilado sa karaang kalibotan.

Ang Nineve ba​—ang dakong siyudad sa Asirya nga gihisgotan sa Bibliya​—tinuod nga naglungtad? Sa bag-o pa sa sinugdan sa ika-19ng siglo, ang pipila ka kritiko sa Bibliya dili motuo niana. Apan niadtong 1849, si Sir Austen Henry Layard nakakutkot sa kagun-oban sa palasyo ni Haring Senakerib sa Kuyunjik, usa ka dapit nga napamatud-ang bahin sa karaang Nineve. Ang mga kritiko sa ingon napahilom may kalabotan niana. Apan ang maong mga kagun-oban nagpadayag ug mas daghang impormasyon. Diha sa mga bungbong sa usa ka napreserbar-pag-ayong lawak mao ang usa ka pasundayag nga nagpakita sa pagkabihag sa usa ka kinutaan-pag-ayong siyudad, nga ang mga binihag gipamartsa atubangan  sa manunulong nga hari. Ibabaw sa hari mao kining sinulat: “Si Senakerib, hari sa kalibotan, hari sa Asirya, naglingkod sa usa ka nîmedu trono ug nagsusi sa pormal sa inagaw nga (nakuha) gikan sa Lachish (La-ki-su).”⁶

Ang maong pasundayag ug sinulat, nga matan-aw diha sa Britanikong Museyo, nahiuyon sa asoy sa Bibliya bahin sa pagkabihag sa Judeanhong siyudad sa Lachish pinaagi ni Senakerib, nga natala sa 2 Hari 18:​13, 14. Sa pagkomento bahin sa kahulogan sa kaplag, si Layard misulat: “Kinsa kahay makatuo nga kini lagmit o posible, una pa mahimo ang maong mga diskobre, nga ilalom sa pundok sa yuta ug basura nga nagtimaan sa dapit sa Nineve, makaplagan ang kasaysayan bahin sa mga gubat tali ni Ezequias [hari sa Juda] ug ni Senakerib, nga gisulat sa panahon mismo nga kana nahitabo pinaagi mismo ni Senakerib, ug nagpamatuod bisan sa ginagmayng mga detalye sa talaan sa Bibliya?”⁷

Ang mga arkeologo nakakutkot ug daghang ubang mga ginama​—mga sudlanan nga yutang-kulonon, mga kagun-oban sa mga tinukod, mga papan nga yutang-kulonon, mga sensilyo, mga dokumento, mga monyumento, ug mga sinulat​—nga magpamatuod sa katukma sa Bibliya. Nakaplagan sa mga tigkutkot ang Caldeanhong siyudad sa Ur, ang komersiyal ug relihiyosong sentro nga gipuy-an ni Abraham.⁸ (Genesis 11:​27-31) Ang Kronika ni Nabonido, nga nakutkotan sa ika-19ng siglo, nagbatbat sa pagkapukan sa Babilonya kang Ciro nga Bantogan sa 539 W.K.P., usa ka hitabo nga giasoy sa Daniel kapitulo 5.⁹ Ang usa ka sinulat (nga ang mga tipak niana gipreserbar sa Britanikong Museyo) nga makaplagan sa usa ka may-arkong dalan sa karaang Tesalonica nasudlan sa mga ngalan sa mga magmamando sa siyudad nga gibatbat ingong “mga politarko,” usa ka pulong nga wala hiilhi diha sa klasikal Gregong katitikan apan gigamit sa magsusulat sa Bibliya nga si Lucas.¹⁰ (Buhat 17:6, potnot) Sa ingon ang pagkatukma ni Lucas nabayaw sa maong detalye​—maingon nga nabayaw na kini sa ubang mga detalye.​—Itandi ang Lucas 1:3.

Ang mga arkeologo, hinunoa, dili kanunayng mag-uyonay sa usag usa, unsa pa kayha uban sa Bibliya. Bisan pag ingon, ang Bibliya nasudlan mismo ug lig-ong ebidensiya nga kini basahon nga kasaligan.

Gipahayag nga May Pagkamatinud-anon

Ang maminatud-ong mga historyano nagtala dili lamang sa mga kadaogan (sama sa sinulat bahin sa pagbihag ni Senakerib sa Lachish) apan sa mga kapildihan usab, dili lamang sa mga kalamposan kondili sa mga kapakyasan usab, dili lamang sa mga kalig-on kondili sa mga kahuyangan usab. Diyutay rang sekular nga historyano ang magpaaninag sa maong kamatinud-anon.

Mahitungod sa Asiryanhong mga historyano, si Daniel D. Luckenbill misaysay: “Sagad maoy dayag nga ang harianong garbo nagkinahanglan sa pagkamalansison kon bahin sa katukma sa kasaysayan.”¹¹ Naghulagway nianang “harianong garbo,” ang mga talaan sa Asiryanong Haring Ashurnasirpal nanghambog: “Ako harianon, ako maginoohon, ako binayaw, ako gamhanan, ako pinasidunggan, ako hinimaya, ako labaw, ako kusganon, ako maisogon, ako isog sama sa leyon, ug ako bayanihon!”¹² Dawaton ba nimo ang tanan nga imong nabasa sa maong mga talaan ingong tukmang kasaysayan?

Sa kasukwahi, ang mga magsusulat sa Bibliya nagpasundayag ug makapalig-ong kamatinud-anon. Si Moises, ang pangulo sa Israel, prangkang mitaho sa mga kahuyangan sa iyang igsoon, si Aaron, sa iyang igsoong babayeng si Miriam, sa iyang mga pag-umangkong lalaki nga si Nadab ug Abihu, ug sa iyang katawhan, ingon man sa iyang kaugalingong mga sayop. (Exodo 14:​11, 12; 32:​1-6; Levitico 10:​1, 2; Numeros 12:​1-3; 20:​9-12; 27:​12-14) Ang bug-at nga mga sala ni Haring David wala tagoi apan gisulat​—ug kadto gisulat samtang si David naghari pa. (2 Samuel, mga kapitulo 11 ug 24) Si Mateo, ang magsusulat sa basahong nagdala sa iyang ngalan, nagsugid sa panaglalis sa mga apostoles (nga siya usa niana) mahitungod sa ilang personal nga  pagkahinungdanon ug nga ilang gibiyaan si Jesus sa gabii sa pagdakop kaniya. (Mateo 20:​20-24; 26:56) Ang mga magsusulat sa mga sulat sa Kristohanong Gregong Kasulatan prangkang nag-ila sa mga suliran, lakip ang seksuwal nga imoralidad ug mga pagkabahinbahin, sa pipila sa unang Kristohanong mga kongregasyon. Ug sila wala maglipudlipod sa pag-atubang sa maong mga suliran.​—1 Corinto 1:​10-13; 5:​1-13.

Ang maong prangka, way-lipudlipod nga pagtaho nagpaila sa sinserong pagkamahunahunaon sa kamatuoran. Sanglit ang mga magsusulat sa Bibliya andam nga motahog ngil-ad nga impormasyon bahin sa ilang mga minahal, ilang katawhan, ug bisan sa ilang kaugalingon, dili ba adunay maayong katarongan sa pagsalig sa ilang mga sinulat?

Tukma nga mga Detalye

Sa mga husay sa hukmanan ang pagkakatuohan sa testimonya sa usa ka saksi sagad matino pinasukad sa gagmayng mga kamatuoran. Ang panag-uyon bahin sa ginagmayng mga detalye mahimong magpamatuod sa testimonya ingong tukma ug matinud-anon, samtang ang seryosong mga panagsumpaki magyagyag niana ingong minaomao lamang. Sa laing bahin, ang hingapin ka hapsayng asoy​—usa diin ang matag kataposang detalye hapsayng pagkahikay​—mahimong magpadayag usab sa bakak nga testimonya.

Unsay kahimtang sa “testimonya” sa mga magsusulat sa Bibliya niining bahina? Ang mga magsusulat sa Bibliya nagpasundayag ug talagsaong pagkadi-mabalhinon. Adunay harmonya bisan bahin sa ginagmayng mga detalye. Bisan pa niana, ang harmonya wala tuyoa paghikay, nga magpukaw ug mga katahap sa panagkunsabo. Tataw nga walay panagsabot diha sa mga nagkaatol nga panghitabo, apan ang mga magsusulat sagad magkauyon nga wala tuyoa. Tagda ang pipila ka pananglitan.

Ang magsusulat sa Bibliya nga si Mateo misulat: “Ug nakita ni Jesus, sa pagsulod sa balay ni Pedro, ang iyang ugangang babaye nga naghigda ug gihilantan.” (Mateo 8:14) Si Mateo dinhi nagtaganag makaiikag apan di-hinungdanong detalye: Si Pedro minyo. Kining gamayng kamatuoran gipaluyohan ni Pablo, kinsa misulat: “Wala ba akoy katungod sa pagdaladala sa usa ka Kristohanong asawa nga kauban nako, sama ra sa uban pa sa mga apostoles ug . . . ni Cepas?” b (1 Corinto 9:​5, The New English Bible) Ang konteksto nagpailang si Pablo nanalipod sa iyang kaugalingon batok sa di-angay nga pagsaway. (1 Corinto 9:​1-4) Dayag, kining gamayng detalye​—ang pagkaminyo ni Pedro​—wala hisgoti ni Pablo aron pagpaluyo sa katukma sa asoy ni Mateo kondili gipahayag nga dili tinuyo.

Ang tanang upat ka magsusulat sa Ebanghelyo​—si Mateo, Marcos, Lucas, ug Juan​—nagtala nga sa gabii sa pagdakop kang Jesus, usa sa iyang mga tinun-an miibot ug espada ug mitigbas sa usa ka ulipon sa hataas nga saserdote, nga nagputol sa dalunggan sa maong tawo. Ang Ebanghelyo lamang ni Juan ang nagtaho sa morag di-hinungdanong detalye: “Ang ngalan sa ulipon maoy Malco.” (Juan 18:​10, 26) Nganong si Juan lamang ang naghatag sa ngalan sa maong tawo? Pipila ka bersikulo sa ulahi ang asoy naghatag ug usa ka gamayng kamatuoran nga wala ipahayag sa laing dapit: Si Juan “kaila sa hataas nga saserdote.” Siya nailhan usab sa panimalay sa hataas nga saserdote; ang mga sulugoon nakaila kaniya, ug siya nakaila kanila. (Juan 18:​15, 16) Nan, natural lamang nga si Juan naghisgot  sa ngalan sa nasamdang tawo, samtang ang ubang mga magsusulat sa Ebanghelyo, nga alang kanila ang maong tawo estranyo, wala.

Usahay, ang detalyadong mga katin-awan laktawan gikan sa usa ka asoy apan ihatag sa laing dapit pinaagi sa mga pahayag nga wala tuyoa. Pananglitan, ang asoy ni Mateo bahin sa paghusay kang Jesus atubangan sa Hudiyonhong Sanhedrin nag-ingong ang pipila ka tawong presente “misagpa kaniya, nga nag-ingon: ‘Pagpropesiya kanamo, ikaw nga Kristo. Kinsa may midapat kanimo?’” (Mateo 26:​67, 68) Nganong mohangyo man sila nga si Jesus “magpropesiya” kon kinsay nagsagpa kaniya, sa dihang ang nagsagpa nagbarog man sa iyang atubangan? Si Mateo wala magpatin-aw. Apan duha sa ubang mga magsusulat sa Ebanghelyo nagtagana sa gilaktawang detalye: Ang mga maglulutos ni Jesus nagtabon sa iyang nawong una pa siya sagpaa. (Marcos 14:​65; Lucas 22:64) Si Mateo nagpahayag sa iyang impormasyon nga wala maghunahuna kon nahatag ba ang tanang detalye.

Ang Ebanghelyo ni Juan naghisgot bahin sa usa ka okasyon diin usa ka dakong panon nagtigom aron mamati kang Jesus nga nanudlo. Sumala sa talaan, sa dihang nakita ni Jesus ang panon, “siya miingon kang Felipe: ‘Asa kita mopalit ug tinapay aron makaon niini nila?’” (Juan 6:5) Sa tanang tinun-an nga presente, nganong si Jesus nangutana kang Felipe kon asa sila makapalit ug tinapay? Ang magsusulat wala moingon. Sa parehong asoy, hinunoa, si Lucas nagtaho nga kadto nahitabo duol sa Betsaida, usa ka siyudad sa amihanang kabaybayonan sa Dagat sa Galilea, ug sayosayo sa Ebanghelyo ni Juan kini nag-ingon nga “si Felipe maoy taga-Betsaida.” (Juan 1:​44; Lucas 9:10) Busa si Jesus makataronganong nangutana sa usa ka tawo kansang lungsod-natawhan naa sa duol. Ang panag-uyon tali sa mga detalye maoy talagsaon, bisan pag tin-awng dili tinuyo.

Sa pipila ka kaso ang paglaktaw sa pipila ka detalye modugang lamang sa pagkakatuohan sa magsusulat sa Bibliya. Pananglitan, ang magsusulat sa 1 Hari naghisgot bahin sa usa ka grabeng hulaw sa Israel. Grabe kaayo kadto nga ang hari wala makakitag igong tubig ug sagbot aron magpabiling buhi ang iyang mga kabayo ug mga mula. (1 Hari 17:​7; 18:5) Bisan pa niana, ang samang asoy nagtaho nga si propetang Elias nagsugo nga dad-an siyag igong tubig sa Bukid sa Carmelo (aron gamiton may kalabotan sa usa ka halad) sa pagpuno sa usa ka trinsera nga naglibot sa luna nga tingali may 1,000 ka metro kuwadrado. (1 Hari 18:​33-35) Tungod sa hulaw, diin ba gikan ang tanang tubig? Ang magsusulat sa 1 Hari wala magtagad sa pagsaysay. Bisan pa niana, si bisan kinsang nagpuyo sa Israel nahibalo nga ang Carmelo anaa sa baybayon sa Dagat Mediteranyo, sumala sa gipaila sa usa ka di-tinuyong komento sa ulahi sa asoy. (1 Hari 18:43) Busa, ang tubig sa dagat mahimong sayon nga makuha. Kon kining sa laing bahin detalyadong basahon maoy tinumotumo lamang nga nagpakaaron-ingnong kamatuoran, nganong ang magsusulat niini, kinsa sa maong kahimtang mao untay maabtikong palsipikador, magbilin ug ingon ka dayag nga panagsumpaki sa teksto?

Busa kasaligan ba ang Bibliya? Ang mga arkeologo nakakutkot ug igong karaang mga ginama sa pagpamatuod nga ang Bibliya naghisgot ug tinuod nga mga tawo, tinuod nga mga dapit, ug tinuod nga mga panghitabo. Apan, labi pang makapadani mao ang ebidensiyang makaplagan sulod mismo sa Bibliya. Ang matinud-anong mga magsusulat walay gilaktawan​—bisan ang ilang kaugalingon​—sa pagtala sa tinuod gayod nga nahitabo. Ang sulodnong panag-uyon sa mga sinulat, lakip ang nagkaatol nga mga hitabo nga wala tuyoa, naghatag sa “testimonya” ug timaan sa kamatuoran. Tungod sa maong “seguradong mga timaan sa katinuoran,” ang Bibliya, sa tinuoray, maoy usa ka basahon nga imong kasaligan.

[Mga footnote]

[Hulagway sa panid 15]

Ang tipak sa Tel Dan

[Hulagway sa panid 16, 17]

Ang Asiryanhong alsadong hulagway diha sa paril nga naghulagway sa pag-atake sa Lachish, nga gihisgotan sa 2 Hari 18:​13, 14