Ang Katingalahang Kalibotan sa mga Insekto

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA ESPANYA

NAGTUO ka ba nga ang mga insekto perwisyo lang? Gusto mo ba nga ang kalibotan mawad-an niining makapikal nga mga dangan? Imo ba silang esprihan, dagpason, o tamakan sa tanang higayon? Una pa makiggubat sa matag insekto nga imong makit-an, nganong dili una magtuon bahin sa ilang kalibotan? Gawas pa, uban sa populasyon nga mas daghan kay sa mga tawo nga duolan sa 200,000,000 sa 1, makaseguro ka nga ang mga insekto magpabilin uban kanato!

Ang lakbit nga pagtan-aw sa pipila lamang niining katingalahan nga mga linalang basin makapakombinsir kanimo nga ang mga insekto angay sa imong pagtahod.

Hawod Molupad, Katingalahang Tan-awon

Daghang insekto hawod molupad. Tagda ang pipila ka pananglitan. Ang mga lamok makalupad nga balit-ad. Ang uban makalupad pa sa ulan nga dili mabasa​—oo, lihaylihayan lang ang mga tulo sa ulan! Ang ubang mga tambuboan ug mga buyog sa tropiko maghagong sa gikusgong kutob sa 72 kilometros matag oras. Usa ka monarch nga alibangbang sa Amerika del Norte narekord nga nakaabot ug 3,010 kilometros sa paglupad niini sa paglalin. Ang mga langawng manugdon sa bulak makahimo sa pagkapakapa sa ilang mga pako ug kapin sa usa ka libo ka beses matag segundo​—mas kusog kay sa mga hummingbird. Ang mga alindahaw makalupad nga paatras, nga usa ka kinaiyahan nga nakapukaw sa kaikag​—ug matukion nga pagtuon​—sa mga tigdukiduki.

Kon nakasulay ka na sa pagdagpas ug langaw, imong  mahibaloan nga kining mga insektoha maayo kaayog panan-aw, duyog sa reaksiyon nga napulo ka pilo nga mas kusog kay sa atoa. Makaiikag, ang langaw adunay daghag-bahin nga mata, nga nasudlan ug libolibo unom-ug-kilid nga mga lente, ang matag usa niini naglihok nga bulag sa usag usa. Nan, malagmit ang panan-aw sa langaw nabulagbulag sa gagmayng mga bahin.

Ang ubang mga insekto makakita ug ultraviolet nga kahayag, nga dili-makita sa mga tawo. Busa, ang uga nga puti nga kabakaba sa atong panan-aw dili gayod uga ug kolor alang sa laki nga kabakaba. Sa pagkatinuod, kon tan-awon diha sa ultraviolet nga kahayag, ang baye adunay maanindot nga mga disenyo nga makadani sa pagtagad sa nagbirigbirig nga mga laki.

Ang mga mata sa daghang insekto nagsilbing usa ka kompas. Ang mga buyog ug mga tambuboan, pananglitan, makakita sa matul-id polarized nga kahayag, nga makahimo kanila sa pagkahibalo sa posisyon sa adlaw diha sa langit​—bisag natabonan kini sa mga panganod. Tungod niini nga katakos,  kining mga insektoha makapaniba nga halayo gikan sa ilang mga salag ug makatultol gihapon sa ilang balay nga walay sipyat.

Gugma sa Kahanginan

Sa kalibotan sa mga insekto, ang mga tingog ug mga baho kasagarang gamiton sa pagpangitag kaparis​—usa ka talagsaong kahimoan kon ang gitas-on sa imong kinabuhi maoy pipila lamang ka semana ug diyutay lamang ang umaabot nga mga kaparis.

Ang bayeng mga emperor moth makakitag kaparis pinaagi sa pagpagawas ug baho nga isog kaayo nga mapanimahoan sa laki ug mopaingon sa gigikanan niini halos 11 ka kilometros ang kalayo. Ang iyang sensitibo kaayong mga antena makapanimaho ug usa ka molekula sa baho.

Ang mga kuliklik, mga alisiwsiw, ug mga gangis mas gustong madunggan. Bisan kita nga mga tawo makadungog sa mabirigbirigong gangis, samtang gihimo ang tibuok lawas niini nga usa ka sounding board. Gani, ang usa ka dakong pundok  sa namirigbirig nga mga gangis makapatungha ug tingog nga mas kusog pa kay sa pneumatic drill! Sa kasukwahi, ang ubang mga baye way tingogtingog.

Pagmata ug Pagpainit sa Lawas

Alang sa mga tawong nagpuyo sa bugnawng klima, ang pagpainit sa lawas hinungdanon. Tinuod usab kini sa bugnawg-dugo nga mga insekto nga momata matag buntag nga halos nangaging sa katugnaw. Ang adlaw ilang sagabay, ug kini ilang pahimuslan.

Ang mga langaw ug bakukang modugok sa mga bulak o mga dahon nga nanuhop sa kainit sa adlaw sa mga oras sayo sa buntag. Ang ubang mga bakukang magyampungad sa Australianhong mga water lily nga nagsilbing mga pugon sa tanom, nga magpainit sa ilang mga bulak nga mga 20 grado Sentigrado nga mas init kay sa temperatura sa palibot. Sa kasukwahi, ang mga alibangbang adunay kaugalingong sistema sa pagpainit sa lawas. Kon sila kinahanglang magpainit, ilang bukharon ang ilang mga pako, nga nagsilbing usa ka episyente kaayong mga solar panel, ug ipatunong kini sa adlaw.

Isulti Lang, Himoon Kini sa mga Insekto!

Sa kalibotan sa insekto, halos ang matag espisye dunay lainlaing papel, ang uban niini may pagkakatingad-anan. Ang ubang mga anunugba, pananglitan, mangitag makahatag-ug-kinabuhi nga  asin ug kaumog pinaagi sa pagsupsop sa mga luha sa baka. Ang ubang mga insekto, nga adunay epektibong panagang sa pagkakaging sa katugnaw, namuyo sa kamig nga tumoy sa kabukiran ug igugol ang ilang mga kinabuhi sa pagpangitag mga insekto nga namatay sa katugnaw.

Sama sa naobserbahan ni Haring Solomon libolibo ka tuig nang miagi, ang hulmigas kugihan kaayo. Si Solomon misulat: “Adtoa ang hulmigas, ikaw nga tapolan; palandonga ang iyang mga dalan ug magmaalamon. Bisag walay komander, opisyal o pangulo, siya nangandam sa iyang kalan-on bisan sa ting-init; siya nanghipos sa iyang tagana sa kalan-on bisan sa ting-ani.” (Proverbio 6:​6-8) Ang pagkawalay-pangulo labi nang talagsaon kon hunahunaon nga ang ubang mga kolonya sa mga hulmigas mahimong moabot sa gidaghanon nga kapin sa 20 milyones! Bisan pa niana, kining “siyudad” sa insekto hingpit nga nagaobra, nga ang matag hulmigas nagbuhat sa espesipikong trabaho niini, aron ang tibuok nga kolonya matagan-an ug pagkaon, proteksiyon, ug pamalay.

Tingali ang labing maayong pananglitan sa pamalay sa insekto mao ang bungdo sa anay. Ang uban niini moabot ug 25 piye ang gihabogon. * Kining mga katingad-anan sa pagpanukod dunay modernong air-conditioning ug ilalom-sa-yuta nga mga tanamang agup-op. Labawng katingalahan, ang mga anay nga nagtukod niining habog nga mga piramide maoy mga buta!

Kon Nganong Gikinahanglan Nato ang mga Insekto

Ang insekto nagdula ug hinungdanong papel sa atong adlaw-adlawng kinabuhi. Sa pagkatinuod, mga 30 porsiyento sa pagkaon nga atong ginakaon nagadepende sa polinasyon sa mga buyog, ang kadaghanan niini ihalas nga mga buyog. Apan ang polinasyon maoy usa lamang sa mapuslanong mga trabaho nga ginahimo sa mga insekto. Ang mga insekto nagtipig sa yuta nga hinlo pinaagi sa usa ka episyenteng sistema sa pagresiklo, samtang ilang iproseso pag-usab ang patayng mga tanom ug mga hayop. Sa ingon, ang yuta mahimong tabunok, ug ang sustansiya nga mapagawas makapatubo sa mga talamnon. “Kon walay insekto,” nagsulat ang nagtuon sa mga insekto nga si Christopher O’Toole sa iyang librong Alien Empire, “kita matabonan sa patayng tanom ug mga hayop.”

Ang mga insekto handomon gayod kon ang ilang trabaho dili buhaton. Palandonga kon unsay nahitabo sa Australia, nga nahimong pinuy-anan sa milyonmilyong baka. Dili kapugngang malibang ang mga baka bisan asa. Gawas nga luod tan-awon, ang hugaw sa baka mahimong sanayanan sa lagong​—usa ka hampak sa tawo ug sa baka. Busa nagpasulod sila ug mga bakukang nga mohipos sa hugaw sa baka gikan sa Uropa ug Aprika. Ang problema nasulbad!

Mga Higala o mga Kaaway?

Sa pagkatinuod, ang ubang mga insekto mokaon ug mga pananom ug nagdalag sakit. Apan mga 1 ka porsiyento lang sa mga insekto sa kalibotan ang giisip nga mga dangan, ug daghan niini mohatag ug dakong kadaot tungod sa paagi sa pag-usab sa tawo sa kalikopan. Ang nagdalag-malarya nga lamok, pananglitan, talagsa rang mamaak sa mga nitibo nga nagpuyo sa lasang sa ekuwador. Apan, kini mohatag ug kadaot sa mga lungsod sa kadaplinan sa lasang, diin daghan ang mga lim-aw.

Kasagaran, ang tawo makakontrolar sa natural nga paagi sa mga dangan nga mohugpa sa mga tanom, kaha pinaagi sa pulipuling pagpananom ug laing klaseng tanom o pinaagi sa pagbutang o sa dili-pagpatay sa natural nga manunukob nga mga insekto. Ang ordinaryong mga baobao ug langaw epektibo sa pagsanta sa pagdaghan sa mga dugosdugos. Ug sa Habagatan-sidlakang Asia, ang mga kawani sa panglawas-sa-publiko nakadiskobre nga walay mabuhing nguyonguyo diha sa mga sudlanan sa tubig kon dunay duha ka ulod sa alindanaw.

Nan, bisan sa mga disbentaha niini, ang mga insekto maoy bahin sa kinaiyanhong kalibotan nga niini kita nagadepende. Sumala sa gisulti ni Christopher O’Toole, samtang ang mga insekto mabuhi nga wala kita, “kita dili mabuhi nga wala sila.”

[Footnote]

[Kahon/Mga hulagway sa panid 16, 17]

PAGKAUSAB SA PORMA—Bag-ong Dagway, Bag-ong Estilo-sa-Kinabuhi

Ang ubang mga insekto bug-os nga mag-usab sa ilang dagway pinaagi sa proseso nga gitawag ug metamorphosis​—sa literal, “pagkausab sa porma.” Ang kausaban makaiikag kaayo. Ang mga ulod mahimong mga langaw, ang mga hantatalo mahimong mga alibangbang, ug ang mga ulod diha sa tubig mahimong nagalupad nga mga alindanaw. Ginatos ka linibong insekto moagi ug pagkausab sa porma.

Aron mahitabo ang maong kausaban​—ikatandi sa pag-usab sa tren nga mahimong ayroplano​—dagkong mga kausaban ang kinahanglang mahitabo sulod sa lawas sa insekto. Tagda, pananglitan, ang alibangbang. Samtang ang hantatalo naglagumlom pa sa pagka-chrysalis, ang kadaghanan sa mga tisyu ug mga organo sa lawas niini kanhi mabungkag ug bug-os nga hugpong sa bag-ong mga organo sa hamtong​—sama sa mga pako, mata, ug mga antena​—motubo.

Kasagaran, ang kausaban nalangkit sa pagkuhag bag-ong estilo-sa-kinabuhi. Pananglitan, samtang ulod pa, manakop ang mga alindanaw ug gagmayng isda o mga pitopito; apan sa dihang kini makalupad na nga hamtong, mga insekto na ang kaonon niini. Kaamgid kini sa usa ka tawo nga naggugol sa iyang unang 20 ka tuig nga naglangoylangoy sa dagat ug sa nahibilin sa iyang kinabuhi nga maglupadlupad sama ug langgam.

Ang ebolusyon makamaniobra ba niining talagsaong mga kausaban? Sa unsang paagi ang hantatalo motungha sa esena, nga naprograma sa pag-usab sa kaugalingon sa pagkahimong alibangbang? Busa, unsay nag-una​—ang hantatalo ba o ang alibangbang? Ang usa dili motungha nga wala ang lain, kay ang alibangbang lamang ang mosanay ug mangitlog.

Sa pagkatinuod, ang proseso sa pagkausab sa porma naghatag ug makapakombinsir nga pamatuod nga dunay usa ka Dakong Tigdisenyo, ang usa nga gipaila sa Bibliya nga Maglalalang sa tanang butang, ang Labing Gamhanang Diyos.​—Salmo 104:​24; Pinadayag 4:11.

[Mga hulagway]

Bag-ong migawas gikan sa pagkaulod niini, gibukhad sa swallowtail ang iyang mga pako

[Mga hulagway sa panid 18]

Ibabaw: Biyaw

Ibabawng tuo: Usa ka napuno-sa-yamog nga daging nga nagpainit

Halayong tuo: Bakukang

[Hulagway sa panid 18]

Aprikanong alisiwsiw nga mubog-sungay

[Hulagway sa panid 18]

Lagong