Ang “Black Death”—Hampak sa Uropa sa Edad Medya

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Pransiya

Ang tuig maoy 1347. Ang hampak nakakaylap na sa Halayong Sidlakan. Niadtong panahona kini nakaabot na sa silangang mga utlanan sa Uropa.

ANG mga Mongol nag-atake sa kinutaang komersiyal nga dapit sa Genoa nga mao ang Kaffa, nga karon gitawag ug Feodosiya, sa Crimea. Kay namatyan ug mga tawo tungod sa misteryosong sakit, ang mga Mongol mihunong sa pag-atake. Apan una mosibog, gihimo nila ang panamilit nga grabeng pagpabuto. Pinaagi sa paggamit ug higanteng mga iglalansad, ilang gipalantig ang init pang mga lawas sa mga biktima sa hampak saylo sa mga paril sa siyudad. Sa dihang ang pipila ka nagdepensa sa Genoa sa ulahi nanakay sa ilang mga barko aron moikyas sa lungsod nga niadto giatake sa hampak, gipakaylap nila ang sakit ngadto sa matag dunggoanan nga ilang giadtoan.

Sa daghang bulan ang mga patay nahadiindiin sa tibuok Uropa. Kusog kining mikaylap sa Amihanang Aprika, Italya, Espanya, Inglaterra, Pransiya, Austria, Hungaria, Switzerland, Alemanya, Scandinavia, ug sa mga estadong Baltic. Sa kapig diyutay sa duha ka tuig, kapin sa un-kuwarto sa populasyon sa Uropa, mga 25 ka milyong mga kalag, nabiktima sa gitawag “ang labing mapintas nga katalagman nga nasayran sukad sa katawhan”​—ang Black Death. *

Mga Kahimtang Una pa ang Katalagman

Dili lamang sakit mismo ang nalangkit sa trahedya sa Black Death. Ang ubay-ubayng hinungdan nakaamot sa paggrabe sa maong katalagman, nga usa kanila mao ang relihiyosong kasibot. Ang doktrina sa purgatoryo maoy usa ka pananglitan. “Pagkatapos sa ika-13ng siglo, ang purgatoryo gituohan sa tanang dapit,” matod sa Pranses nga historyanong si Jacques le Goff. Sa sinugdan sa ika-14 nga siglo, nahimo ni Dante ang iyang makapaimpluwensiyang basahon nga The Divine Comedy, nga may tin-awng mga kabatbatan bahin sa impiyerno ug purgatoryo. Sa ingon mitungha ang relihiyosong kahimtang diin ang mga tawo lagmit moatubang sa hampak uban ang katingad-anang pagkadili-matinagdanon ug pagkamadawaton, nga nag-isip nga kana usa ka silot gikan sa Diyos mismo. Sumala sa atong makita unya, ang maong dili-malaomong kaisipan nakapakaylap gayod sa sakit. “Kadto gayod ang mitagana ug mas maayong palibot aron mokaylap ang sakit,” miingon ang basahong The Black Death, ni Philip Ziegler.

Unya, usab, diha ang suliran sa subsob nga pagkadaot sa mga tanom sa Uropa. Ingong resulta, ang nagsulbong nga populasyon sa kontinente nakulangan ug sustansiya​—nga dili mahimsog aron makasukol sa sakit.

Ang Sakit Mikaylap

Sumala sa personal nga doktor ni Papa Clemente VI, si Guy de Chauliac, duha ka matang  sa hampak ang miatake sa Uropa: ang langkit sa baga ug langkit sa glandula. Sa matin-aw iyang gibatbat ang maong mga sakit, nga nagsulat: “Ang nahauna naglungtad ug duha ka bulan, uban ang nagpadayong hilanat ug pagluwa ug dugo, ug gumikan niini ang usa mamatay sa tulo ka adlaw. Ang ikaduha naglungtad sa nahibiling yugto sa epidemya, duyog usab ang nagpadayong hilanat apan uban ang mga apostume [mga nana] ug mga hubag sa gawasnong mga bahin sa lawas, ilabina sa ilok ug bulog. Gumikan niini ang usa mamatay sa lima ka adlaw.” Ang mga doktor walay nahimo aron hunongon ang pagkaylap sa sakit.

Daghang tawo ang nangalagiw tungod sa kalisang​—nga gibiyaan ang libolibong nasakit niana. Sa pagkatinuod, nahilakip sa unang nangalagiw mao ang datong mga tawong hamili ug mga propesyonal. Bisan pag ang pipila ka klerigo nangalagiw usab, daghang relihiyosong mga orden ang nagtago sa ilang mga monasteryo, nga naglaom nga makalikay nga matakdan.

Taliwala sa maong kalisang, ang papa nagpahayag nga ang 1350 maoy usa ka Balaang Tuig. Ang mga peregrino nga nangadto sa Roma tugotan sa direktang pagsulod sa paraiso nga dili na moagi sa purgatoryo! Ginatos ka libolibong peregrino misunod sa awhag​—nga nagpakaylap sa hampak samtang sila nagbiyahe.

Kawang nga mga Paningkamot

Ang mga paningkamot nga sumpoon ang Black Death nakawang tungod kay walay usang nahibalo gayod kon sa unsang paagi gipasa kana. Kadaghanan nahibalo nga ang paghikap sa usa nga nasakit niana​—o bisan sa iyang sinina​—peligroso. Ang uban nahadlok gani nga motutok sa usa nga nasakit niana! Hinuon, ang mga molupyo sa Florence, Italya, nagpasangil sa hampak sa iyang mga iring ug mga iro. Gipamatay nila ang maong mga hayop, nga wala makaamgo nga sa pagbuhat niana, gihatagan nilag kagawasan ang usa ka linalang nga nalangkit gayod sa pagpakaylap sa pagtakod​—ang ilaga.

Samtang midaghan ang mga patay, ang pipila midangop sa Diyos alang sa tabang. Ang mga lalaki ug mga babaye nanghatag sa tanan nilang kabtangan ngadto sa simbahan, kay naglaom nga ang Diyos magapanalipod kanila gikan sa sakit​—o labing menos magaganti kanilag kinabuhi sa langit kon sila mamatay man ugaling. Tungod niadto ang labihan ka daghang katigayonan nahiadto sa mga kamot sa simbahan. Ang mga anting-anting, mga imahen ni Kristo, ug mga habak maoy popular usab nga mga pangontra. Ang uban midangop sa patuotuo, salamangka, ug tambal konohay aron maayo. Ang mga pahumot, suka, ug espesyal nga mga ilimnon giingong makasagang sa sakit. Ang pagkuhag dugo sa lawas maoy laing paboritong pagtambal. Ang edukadong medikal nga mga magtutudlo sa University of Paris nagpasangil gani sa hampak ngadto sa pagkalinya sa mga planeta! Bisan pa niana, ang dili-tinuod nga mga katin-awan ug “mga tambal” wala makapahunong sa pag-abante sa maong mopatay nga hampak.

Malungtarong mga Epekto

Sulod sa lima ka tuig ang Black Death morag natapos na. Apan una matapos ang siglo, misugmat kanag upat ka higayon. Ang mga epekto sa Black Death sa ingon gitandi niadtong iya sa Gubat sa Kalibotan I. “Halos wala ing panagsumpaki taliwala sa mga historyano karon nga ang pag-abot sa makaylapong hampak adunay dagkong mga epekto alang sa ekonomiya ug sa katilingban human sa 1348,” nag-ingon ang 1996 nga librong The Black Death in England. Ang hampak naglaglag sa dakong bahin sa populasyon, ug ang daghang siglo milabay una maulian ang pipila ka dapit. Tungod sa diyutay rang mga mamumuo, ang suhol sa mamumuo kinaiyanhong mitaas. Ang niadto-dato nga mga asyendero nahapay, ug ang sistemang feudal​—usa ka timailhan sa Edad Medya​—nahugno.

Busa, ang hampak maoy usa ka panukmod alang sa politikanhon, relihiyoso, ug sosyal nga kausaban. Sa wala pa ang hampak, Pranses ang komong pinulongan taliwala sa edukadong  matang sa Inglaterra. Apan, ang pagkamatay sa daghang magtutudlog Pranses nakatabang sa pinulongang Iningles sa paglupig sa Pranses didto sa Britanya. Ang mga kausaban nahitabo usab diha sa relihiyosong nataran. Sumala sa giingon sa historyanong Pranses nga si Jacqueline Brossollet, tungod sa kakulang sa mga kandidato alang sa pagkapari, “ang Simbahan subsob kaayong nanguhag ignorante, dili-matinagdanong mga tawo.” Si Brossollet mipatuo nga “ang pagkadaot sa mga sentro sa edukasyon ug pagtuo [sa simbahan] maoy usa sa mga hinungdan sa Repormasyon.”

Ang Black Death tinong nagbilin sa timaan niini diha sa arte, kay ang kamatayon nahimong kasagarang tema sa mga buhat sa arte. Ang bantogang sayaw sa kamatayon nga porma sa arte, nga kasagarang naghawas sa mga kalabera ug mga patayng lawas, nahimong popular nga pasumbingay sa gahom sa kamatayon. Kay wala makapiho bahin sa ugma, daghang nakalabang-buhi sa hampak nahimong mapatuyangon. Busa ang maayong panggawi miunlod pag-ayo nga makapalisang gayod. Bahin sa simbahan, tungod sa pagkapakyas niini sa pagsanta sa Black Death, “gibati sa tawo sa panahon sa edad medya nga ang Simbahan nagpakyas kaniya.” (The Black Death) Ang pipila ka historyano nag-ingon usab nga ang mga  kausabang katilingbanon nga nahitabo human sa Black Death nagpausbaw sa pag-iyaiya ug pamatigayon ug nakapauswag sa katilingbanon ug ekonomikanhong kalihokan​—ang mga mag-uuna sa kapitalismo.

Ang Black Death nagdasig usab sa mga gobyerno sa pagtukod ug mga sistema sa pagkontrolar sa sanitasyon. Sa pagkalma sa hampak, ang Venice mihimog mga lakang sa paglimpiyo sa mga kalye niini sa siyudad. Si Haring Juan II sa Pransiya, nga gitawag ang Maayo, nagsugo usab sa pagpanghinlo sa kalye ingong usa ka paagi sa pagsumpo sa hulga sa usa ka epidemya. Gihimo sa hari ang maong lakang human mahibalo bahin sa usa ka karaang Gregong doktor nga nakaluwas sa Atenas gikan sa usa ka hampak pinaagi sa paghinlo ug paghugas sa mga kalye. Daghang kalye sa edad medya, nga may mga imburnal nga walay tabon, sa kataposan nahinloan.

Usa ka Butang sa Kagahapon?

Hinuon, niadto lamang 1894 nga ang Pranses nga bakteryologo nga si Alexandre Yersin nakapalain sa kagaw nga maoy nakaingon sa Black Death. Ginganlan kadtog Yersinia pestis ingong pasidungog kaniya. Upat ka tuig sa ulahi ang laing Pranses, si Paul-Louis Simond, nakadiskobre sa papel sa pulgas (nga ginadala sa mga ilaga) sa pagpasa sa sakit. Ang usa ka bakuna sa wala madugay nahimo nga may diyutayng kalamposan.

Usa ba ka butang sa kagahapon ang hampak? Dili. Sa tingtugnaw sa 1910, mga 50,000 ka tawo namatay gumikan sa hampak sa Manchuria. Ug sa matag tuig ang World Health Organization nagtala ug libolibo ka bag-ong mga kaso​—ang gidaghanon nagpadayon sa pagtaas. Nadiskobrehan usab ang bag-ong mga matang sa sakit​—mga matang nga dili madutlan sa tambal. Oo, gawas kon sundon ang paninugdang mga sukdanan sa pagpanghinlo, ang hampak magpabiling usa ka hulga sa katawhan. Ang librong Pourquoi la peste? Le rat, la puce et le bubon (Nganong May Hampak? Ang Ilaga, ang Pulgas, ug ang Lusay), nga giedit ni Jacqueline Brossollet ug Henri Mollaret, sa ingon mihinapos nga “dili gayod usa ka sakit sa karaang Uropa sa Edad Medya, . . . ikasubong isulti, ang hampak mao tingaliy usa ka sakit sa ugma-damlag.”

[Footnote]

[Blurb sa panid 23]

Ang mga lalaki ug mga babaye naghatag sa tanan nilang kabtangan ngadto sa simbahan, kay naglaom nga ang Diyos magapanalipod kanila gikan sa sakit

[Kahon/Hulagway sa panid 24]

Ang Sekta sa mga Tigbunal sa Kaugalingon

Kay nag-isip nga ang hampak usa ka silot gikan sa Diyos, gitinguha sa uban ang paghupay sa kasuko sa Diyos pinaagi sa pagbunal sa kaugalingon. Ang Asosasyon sa mga Tigbunal sa Kaugalingon, usa ka organisasyon nga giingong ang gidaghanon miabot ug 800,000, midangat sa pungkay sa kabantogan panahon sa Black Death. Ang mga lagda sa sekta nagdili sa pagpakig-estorya sa mga babaye, sa pagpanghugas, o pag-ilis sa sinina. Ang dayag nga pagbunal sa kaugalingon gibatasan kaduha sa usa ka adlaw.

“Ang pagbunal sa kaugalingon maoy usa sa pipila ka pagpahungaw sa pagbati nga mahimong himoon sa nahupong-sa-kahadlok nga mga tawo,” matod sa librong Medieval Heresy. Ang mga tigbunal sa kaugalingon ilado usab sa dayag nga pagsaway sa herarkiya sa simbahan ug pagbugnaw sa masapiang batasan nga ang pari makapasaylo ug sala. Nan, dili katingad-ang sa 1349 ang papa nagpahayag nga dili uyon sa maong sekta. Hinuon, ang kalihokan sa kaugalingon inanayng nahanaw sa pagkahanaw sa Black Death.

[Hulagway]

Gitinguha sa mga Tigbunal sa Kaugalingon ang paghupay sa Diyos

[Credit Line]

© Bibliothèque Royale de Belgique, Bruxelles

[Hulagway sa panid 25]

Ang hampak sa Marseilles, Pransiya

[Credit Line]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris

[Hulagway sa panid 25]

Si Alexandre Yersin nakapalain sa kagaw nga nakaingon sa hampak

[Credit Line]

Culver Pictures