Hagdanan Paingon sa Langit

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA PILIPINAS

ANG katibuk-ang gitas-on niini giingon nga maoy napulo ka pilo sa iya sa Dakong Paril sa Tsina. Ang pipila nag-ingon nga kon sumpayon ang masigkatumoy sa mga seksiyon niini, mokabat kinig 20,000 kilometros​—o katunga kon liboton ang yuta! Kini gitawag pa gani sa uban nga ikawalong katingalahan sa kalibotan. Bisan pa niana, ang daghang tawo wala gayod makadungog sukad bahin niining talagsaong talan-awon sa Pilipinas. Unsa ba kini? Ang hagdanan paingon sa langit, ang hinagdang mga basakan sa Cordillera Central. Nga naluklok sa kabukiran sa Luzon, ang hinagdang mga basakan maoy makapahinganghang pasundayag sa katahom ug kamamugnaon.

Nganong natukod kini? Ang mga pangpang sa kabukiran sa Cordillera titip kaayo nga kasagarang dili kini mapuslan sa pag-uma. Ang paghirig sa pipila ka bakilid molabaw ug 50 porsiyento. Apan ang mga mag-uuma sa karaang panahon wala papugong niini. Sa gihabogong 1,200 metros o labaw pa, ilang gikulit ang linibong hinagdang basakan sa mga kilid sa lunhaw nga kabukiran. Usahay 25, 30, o labaw pa ang lut-oron nga samag hagdanan abot sa kalangitan. Ug ang matag hinagdang uma maoy natikad nang basakan, nga giulotan sa mga dike nga yuta ug gilig-on sa giriprap nga mga bato. Ang kadaghanan gitamnan ug humay ug nagasubay sa porma sa mga bukid; ang pipila ka bakilid maoy nagkurba nga pasulod, ang uban nagkurba nga pagawas.

Hinuon, ang hinagdang mga uma dili lamang makita sa Pilipinas. Ang hinagdang mga uma makita diha sa ubang mga nasod usab, ilabina sa Habagatan-silangang Asia, Amerika del Sur, ug sa pipila ka bahin sa Aprika. Apan sa daghang paagi ang hinagdang mga basakan sa Pilipinas maoy linain. Si Mario Movillon, sa International Rice Research Institute, nagsulti sa Pagmata!: “Ang hinagdang mga basakan sa Pilipinas mas dagko kay sa hinagdang mga basakan sa ubang mga nasod. Kini mokobre sa dakong bahin sa kabukiran sa Cordillera.” Ang dakong bahin anaa sa Lalawigan sa Ifugao. Ang usa mahingangha gayod sa pagkalabihan ka daghan sa hinagdang mga basakan. Kini makadugang sa kinulit nga katahom sa kinaiyanhong porma sa kabukiran.

Usa ka Katingalahan sa Kalibotan?

Pagpasobra ba ang pagtawag niana nga ikawalong katingalahan sa kalibotan? Aw, tagda kining kamatuorana: Kini mahimong maoy kinadak-ang proyekto sa pagpanguma sa kasaysayan sa tawo. Sa Disyembre 1995,  ang United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization mihukom nga ilakip ang hinagdang mga basakan sa Ifugao diha sa Talaan sa Panulondon sa Kalibotan niini. Ingong resulta, ang hinagdang mga basakan karon gitumbas na sa ubang mga dapit nga bililhon kaayo sa kasaysayan ug kultura, sama sa Taj Mahal sa India, Galapagos nga Kaislahan sa Ecuador, Dakong Paril sa Tsina, ug Angkor Wat sa Cambodia. Apan lahi sa ubang karaang mga proyekto sa pagpanukod, sama sa mga piramide sa Ehipto, ang hinagdang mga basakan lagmit gitukod sa paaging bayanihan​—dili pinaagi sa pagpatrabaho sa mga ulipon. Gawas pa, dili kini giabandonar nga dapit apan gitikad gihapong makugihon sa mga Ifugao.

Kon moduaw ka sa hinagdang mga basakan, sa personal imong makita ang ilang makapahinganghang katahom. Imong makita ang mga tawong nagtrabaho diha sa hinagdang mga basakan, nga nagkadaiya gikan sa pipila ra ka metro kuwadrado ngadto sa 10,000 metro kuwadrado. Ang pipila ka mag-uuma nagdugkal sa yuta pinaagi sa mga kahoy aron makasuhop ang tubig, nga nagaawit samtang nagahimo niana. Ang uban nagtanom ug humay, nagbalhin sa mga luyong, o nag-ani sa ilang humay. Kon moduaw ka sa dihang mobuswak na ang bag-ong humay, ang hinagdang mga basakan maoy matahom nga kombinasyon sa nagkadaiyang berdeng mga kolor.

Ang mga klase sa humay sa basakan dili mabuhi kon walay daghang tubig. Busa hikayon ang makuting sistema sa irigasyon. Ang tubig kuhaon gikan sa mga sapa sa bukid, ug paagoson ang tubig paingon sa hinagdang mga basakan pinaagig makuting sistema sa mga kanalkanal ug mga tubo nga kawayan. Kay birahon sa grabidad, ang igoigong suplay sa tubig makaabot ngadto sa sunodsunod nga hinagdang basakan. Halayo sa pagkaway-pulos nga monyumento, ang hinagdang mga basakan tinuod gayong usa ka buhing katingalahan!

Kinsay Nagtukod Niini?

Dayag nga kining linibong hinagdang basakan wala tukora sa usa ka adlaw, o bisan sa pipila ka  tuig. Hinumdomi, ang maong pagtukod gihimo nga wala gamita ang modernong mga galamiton o makina. Busa gituohan nga ang paggamag hinagdang basakan nagsugod, labing menos, ginatos ka tuig kanhi.

Ang pipila ka arkeologo nagtuo gani nga ang trabaho nagsugod balik pa sa 2,000 ka tuig kanhi. Ang mga antropologo nagpaila nga ang mga magtutukod nanglalin gikan sa amihanang Indotsina o gikan sa Indonesia ug namuyo sa Luzon, nga nagdala sa ilang kultura sa pagbasak. Human magama ang hinagdang mga basakan, ang mas bag-ong mga lebel sa mga basakan inanayng nadugang.

Kon Unsaon Pagkalingaw Niini

Atong suroyon kono sa handurawan ang hinagdang mga basakan. Una mosakay kitag air-conditioned nga bus gikan sa Manila paingon sa lungsod sa Banaue, Ifugao. Ang biyahe dangtag mga siyam ka oras. Atubangon nato karon ang daghang kapilian. Makahukom kita sa pagbaktas, pagsakayg traysikol (usa ka motorsiklo nga may sakyanan sa kilid), o pagsakayg dyipni ngadto sa lainlaing makaiikag nga mga dapit. Ug kon kita may tinguha ug agwanta, basin buot natong mosubay sa mga dalandalan nga mosulod sa kabukiran nga maabot lamang pinaagi sa pagbaktas. Kini sila motagana sa pipila sa labing nindot nga mga talan-awon sa hinagdang mga basakan ug mas makapaamgo sa usa sa pagkaluag niining ginamag-tawo nga katingalahan.

Kita mopalabi sa pagsakayg dyipni paingon sa balangay sa Batad. Dangtag kapin sa usa ka oras ang biyahe agi sa libaongon nga karsada sa bukid aron makaabot sa kilometrahe 12. Gikan dinhi, atong baktason ang usa ka dalandalan. Kini magdala kanato agi sa nagkadaiyang mga tanom sa bukid samtang motungas kitang hinayhinay paingon sa usa ka tagaytay tali sa duha ka tumoy sa bukid. (Adunay mas mubo nga ruta, apan titip kaayo kini ug wala irekomendar alang niadtong dili anad sa hago nga pagtungas.) Gikan sa tagaytay kita hinayhinayng molugsong paingon sa Batad sa pig-ot nga dalandalan.

Human sa pagbaktas ug duha ka oras, nga nakapahimulos sa lab-as nga hangin sa kabukiran ubay sa dalan, sa kataposan kita nakaabot sa atong destinasyon. Didto ang atong mga mata mabuhong sa pagtan-aw sa hinagdang mga basakan. Sanglit ang Batad nahimutang sandig sa nagkurba-pasulod nga kilid sa bukid, ang hinagdang mga basakan napormang dako kaayong ampiteatro. Kini naporma nga makalingawng mga linyalinya, nga naglut-oray sa usag usa, nga samag usa ka hagdanan paingon sa langit. Samtang nagkaduol kita sa balangay, atong makita ang karaag-estilo nga mga balay sa Ifugao, nga nagpuntikpuntik sa balangay nga samag higanteng mga uhong nga nalimin sa kogon.

Ang katawhan mahigalaon ug motimbaya kanato samtang ato silang maagian nga nagtrabaho diha sa hinagdang mga basakan. Tingali mahingangha ka samtang imong makita ang mga tawo sa dapit nga liksing nagasubay sa ngilit sa giriprap nga bato sa hinagdang mga basakan, nga naggamit niana ingong ilang agianan sa pag-adto sa lainlaing mga dapit. Ang uban mosaka gikan sa usa ka lebel ngadto sa lain uban sa dili-maligas nga mga tiil sa antelope, nga nagagamit sa maayong-pagkahiluna nga kabatoan ingong ilang mga ang-ang. Ang mas duol nga pagtan-aw magpadayag nga sila nagtiniil. Ug sa palibot nila mao kining matahom kaayong talan-awon sa hinagdang mga basakan​—usa ka talagsaong higayon diin ang pagpanukod sa tawo mibagay ug mikomplemento sa kalikopan.

Makaiikag bang paminawon? Nan, kon moduaw ka sa Pilipinas, tinoa nga dili gayod hisayloan ang higayon sa pagtan-aw sa hagdanan paingon sa langit, usa ka buhing katingalahan nga dili nimo daling hikalimtan.

[Kahon/Mga hulagway sa panid 18]

Pagluwas sa Hinagdang mga Basakan

Bisan pa sa katahom karon sa hinagdang mga basakan, ang ilang mapinadayonong paglungtad nameligro. Daghan sa mga batan-on sa bukid ang dili gustong magbasak ug nagapangitag trabaho sa laing mga dapit. Makamugna kinig kanihit sa batid nga mga mag-uuma aron mapadayon ang hinagdang mga basakan.

Si Aurora Ammayao, usa ka nitibo sa lalawigan sa Ifugao nga konektado sa International Rice Research Institute, misulti sa Pagmata! bahin sa laing kapeligrohan: “Ang hinagdang mga basakan kinahanglan nga kanunayng basa, apan karon adunay kakulang sa tubig tungod sa pagpuril sa kakahoyan.” Ang pagkamala sa tagaytay sa tubig magpasabot sa pagkaguba sa hinagdang mga basakan.

Ang kinaiyanhong mga katalagman makapahinabo usab ug mga suliran. Niadtong 1990 ang usa ka linog nakaguba ug ubay-ubayng mga seksiyon sa hinagdang mga basakan sa dihang nalumpag ang tibuok nga mga kilid sa kabukiran.

Hinuon, ginahimo ang mga lakang aron masanta ang pagkahanaw sa hinagdang mga basakan. Ang usa ka ehekutibong mando giluwatan sa 1996 aron mamugna ang Ifugao Terraces Commission. Ang tahas niini? Ang pagpadayon sa hinagdang mga basakan, lakip ang mosuportar nga sistema sa pagpatubig ug ang kultura sa dapit, ingon man ang pagpasig-uli sa bisan unsang nadaot nga mga bahin.

Ang pagkalakip sa hinagdang mga basakan diha sa Talaan sa Panulondon sa Kalibotan sa United Na­tions Educational, Scientific, and Cultural Organiza­tion (UNESCO) dugang nag-obligar sa gobyerno sa Pilipinas sa pagpreserbar sa maong dapit. Ug sumala kang Jean Tuason, diputado sa ehekutibong direktor sa opisina sa UNESCO sa Manila, “ang UNESCO mahimong motagana usab ug teknikal ug pinansiyal nga hinabang aron mapanalipdan ug mapreserbar ang hinagdang mga basakan.”

[Mapa sa panid 16]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Cordillera Central

 [Tibuok-panid nga hulagway sa panid 17]