Mga Amahan—Kon Nganong Sila Nagakahanaw

“Dili ako makahinumdom nga si Mama ug Papa nag-away o naglalis. Ang akong nasayran lamang mao nga si Papa didto, ug dayon​—nga kalit!​—usa ka adlaw niana wala na siya. Wala ako mahibalo kon hain ang akong amahan hangtod niining adlawa. Ako nahibalo nga wala akoy bisan unsang pagbati alang kaniya.”​—Bruce.

“Ako lamang ang bata sa eskuylahan nga walay duha ka ginikanan ug nga wala mag-ipon pagpuyo sa usa ka balay . . . Kanunay kong gibati nga ako nalahi. Kanunay kong gibati nga lahi kaayo gikan sa tanan nga ubang pareho nakog edad.”​—Patricia.

ANG suliran sa mga pamilyang walay amahan nagsukad sa industriyal nga rebolusyon. Samtang ang mga trabaho sa pabrika nagsugod paghaylo sa mga lalaki sa pagpalayo sa ilang mga panimalay, ang impluwensiya sa amahan diha sa pamilya misugod pag-us-os; ang inahan maoy mikuha sa dakong bahin sa pagmatuto sa bata. * Bisan pa niana, ang kadaghanang amahan nagpabiling kauban sa ilang mga pamilya. Apan, sulod sa tungatunga sa katuigang 1960, ang mga diborsiyo sa Tinipong Bansa misugod sa pagtubog kusog. Ang relihiyoso, ekonomikanhon, ug sosyal nga mga babag misugod pagkahugno. Kay nadasig sa tambag sa nagpatindog-sa-kaugalingon nga mga eksperto nga nagpatuong ang diborsiyo dili lang kay dili makadaot sa mga bata kondili sa pagkatinuod mahimong makaayo pa kanila, ang mga magtiayon mipalabi sa pagdiborsiyo sa talagsaong mga gidaghanon. Matod sa librong Divided Families​—What Happens to Children When Parents Part, ni Frank F. Furstenberg, Jr., ug Andrew J. Cherlin: “Sa Belgium, Pransiya, ug Switzerland ang mga gidaghanon [sa diborsiyo] midoble [sukad sa katuigang 1960], samtang sa Canada, Inglaterra, ug Netherlands kini mitubog tulo ka pilo.”

Bisan pag ang mga bata kasagarang magpuyo kauban sa ilang inahan human sa diborsiyo, ang kadaghanang amahan nga mibiya buot mopadayon sa pagpakiglabot sa mga anak. Ang duyog nga pag-atiman maoy usa ka popular nga solusyon. Bisan pa niana, ang kadaghanang diborsiyadong mga amahan katingad-an nga wala kaayo makigkontak sa ilang mga anak. Usa ka surbi nagpadayag nga 1 ka bata lamang sa 6 ang makakita sa iyang diborsiyadong amahan kada semana. Halos  katunga sa mga bata ang wala makakita sa ilang amahan sulod sa tibuok tuig!

Ang Kapakyasan sa Giambitang Pag-atiman

Aron ang nagdiborsiyong mga parisan makaambit sa pag-atiman, gikinahanglan ang dako kaayong kooperasyon ug pagsalig​—mga hiyas nga nihit gayod. Ang mga tigdukiduking si Furstenberg ug Cherlin nagpahayag niini niining paagiha: “Usa ka dakong hinungdan kon nganong ang mga amahan mohunong sa pagpakigkita sa ilang mga anak mao nga dili nila gustong makiglabot pa sa ilang kanhing mga asawa. Ug daghang babaye ang nagbaton sa samang tinamdan bahin sa ilang kanhing mga bana.”

Tinuod, daghang diborsiyadong mga amahan regular nga makigkita sa ilang mga anak. Apan tungod kay sila wala na malangkit sa adlaw-adlaw nga mga kinabuhi sa ilang mga anak, ang uban lisdan sa paglihok nga samag mga amahan sa dihang kauban nila. Ang daghan mopalabi sa papel nga kadula, nga mogugol sa halos tanan nilang panahon nga magkauban diha sa kalingawan o pagpamalit. Ang 14-anyos nga si Ari nagbatbat sa iyang hinapos-sa-semanang mga pagduaw sa iyang amahan, nga nag-ingon: “Walay tinong eskedyul, walay ‘Pauli baya sa alas-singko-imedya’ nga lagda. Walay mga pag-usisa. Walay mga restriksiyon. Ug ang akong amahan kanunayng nagpalit kanakog mga gasa.”​—How It Feels When Parents Divorce, ni Jill Krementz.

Ang usa ka mahigugmaong amahan angayng ‘mahibalo unsaon paghatag ug maayong mga gasa ngadto sa iyang mga anak.’ (Mateo 7:11) Apan ang mga gasa dili makapuli sa gikinahanglang giya ug disiplina. (Proverbio 3:​12; 13:1) Kon ibaylo sa usa ang papel sa pagkaginikanan sa iya sa kadula o dumuduaw, ang amahan-anak nga relasyon madaot gayod. Usa ka pagtuon mihinapos: “Ang diborsiyo makabungkag nga permanente sa amahan-anak nga relasyon.”​—Journal of Marriage and the Family, Mayo 1994.

Kay naguol ug nasuko tungod kay dili na bahin sa mga kinabuhi sa ilang mga anak​—o tingali dili ra gayod matinagdanon​—ang ubang mga lalaki moabandonar sa ilang mga pamilya, nga dili mohatag ug pinansiyal nga suportar. * (1 Timoteo 5:8) “Wala akoy mahunahunaan nga bisan unsa bahin sa akong amahan nga akong maangayan,” matod sa usa ka nayugot nga bayongbayong. “Siya wala makiglabot, nga wala magsuportar kanamo o unsa pa man, ug sa akong hunahuna kana maoy dulumtanan.”

Dili-Minyo nga mga Ginikanan

Ang talagsaong gidaghanon sa mga pinaangkan maoy nakaingon sa labing dakong pagtubo sa gidaghanon sa mga batang walay amahan. “Duolag un-tersiya sa tanang gipanganak nga bata sa [Tinipong Bansa] karon mahitabo sa gawas sa kaminyoon,” matod sa librong Fatherless America. Sa mga 500,000 ka batang matawo kada tuig ngadto niadtong gikan sa tag-15 ngadto 19 anyos, 78 porsiyento maoy sa dili-minyong mga tin-edyer. Hinuon, ang pagmabdos sa mga tin-edyer maoy tibuok-yutang suliran. Ug ang mga programa nga nagtudlo sa pagpugong-sa-pagsamkon o nagtudlog paglikay sa pagpakigsekso wala makausab sa seksuwal nga mga panggawi sa mga tin-edyer.

Ang librong Teenage Fathers, ni Bryan E. Robinson, nagpatin-aw: “Ang pagmabdos samtang dili-minyo wala na magdala sa kaulawan ug kadaotan sa dungog sama sa panahon sa katuigang 1960 tungod sa mas luag nga mga tinamdan sa katilingban bahin sa sekso ug sa una-kaminyoong pagmabdos.  . . . Gawas pa ang mga batan-on karong adlawa kanunayng gimakmakan sa seksuwal nga kalihokan pinaagi sa panganunsiyo, musika, mga sine, ug telebisyon. Ang Amerikanhong palaumagian sa balita nagsulti sa mga tin-edyer nga ang pakigsekso maoy pahayag sa gugma, makapaukyab, ug makapahinam nga wala gayod magpadayag sa tinuod-kinabuhing mga sangpotanan sa naaghat ug iresponsableng seksuwal nga panggawi.”

Tungod sa kalipay daghang batan-on morag walay kaamgohan sa sangpotanan sa supak-balaod nga pakigsekso. Matikdi ang pipila sa mga komento nga nadungog sa awtor nga si Robinson: “‘Siya morag dili matang [nga magmabdos]’; ‘Kas-a lang sa semana kami magsekso’; o ‘Abi nakog dili ka mamabdos sa unang higayon.’” Siyempre, ang ubang batan-ong mga lalaki nahibalo gayod nga ang pagpakigsekso mahimong mosangpot sa pagmabdos. Ang librong Young Unwed Fathers nag-ingon: “Alang sa daghang batan-ong mga lalaki [sa sentro sa siyudad], ang pakigsekso maoy usa ka hinungdanong simbolo sa sosyal nga kadungganan diha sa kaugalingong dapit; ang seksuwal nga pagpamukan mahimong garbo sa iyang pagkalalaki. Daghang babaye ang motanyag nga makigsekso ingong gasa diha sa ilang pagtinguha nga tagdon sa usa ka ulitawo.” Diha sa pipila ka pundok sa sentro sa siyudad, ang mga batan-ong lalaki nga wala makapaanak bugalbugalan tungod kay usa pa ka “birhin”!

Ang kahimtang mograbe pa sa dihang imong palandongon ang mga resulta sa usa ka pagtuon niadtong 1993 sa mga inahang anaa sa panuigong nagtungha pa sa California. Misangpot nga dos-tersiya sa mga dalaga namabdos, dili sa tin-edyer nga mga trato nila, kondili sa mga lalaking kapig 20 anyos na! Gani, ang pipila ka pagtuon nagpailang daghang dili-minyong mga inahang tin-edyer maoy mga biktima sa panglugos sa menor de edad​—o sa pag-abuso samtang bata pa. Ang maong kaylap nga pagpahimulos nagpadayag sa pagkadaotan ug pagkangil-ad sa katilingban karon.​—2 Timoteo 3:13.

Kon Nganong ang mga Batan-ong Lalaki Mobiya

Ang tin-edyer nga mga lalaki nga nakapaanak talagsa rang moabaga sa tagdugay nga kaakohan alang sa ilang mga anak. Matod sa usa ka batan-ong lalaki nga nakapamabdos sa iyang trato: “Gisultihan ko lang siya, ‘Sige, magkita ra unya ta.’” Bisan pa niana, sumala sa gipunting sa usa ka artikulo diha sa Family Life Educator, “ang kadaghanang batan-ong mga amahan nagpahayag ug dakong tinguha nga makigsuod gayod sa ilang mga anak.” Sumala sa usa ka pagtuon sa batan-ong mga amahan nga dili-minyo, 70 porsiyento nagduaw sa ilang anak kas-a sa usa ka semana. “Ugaling lang,” nagpasidaan ang artikulo, “samtang magkadagko ang mga anak, momenos ang mga pagduaw.”

Usa ka 17-anyos nga amahan nagsuma kon ngano, nga miingon: “Kon nasayod pa unta ko nga kini lisod diay kaayo, dili gayod unta nako itugot nga mahitabo kini.” Diyutay rang mga batan-on ang adunay emosyonal nga kahamtong o kasinatian sa pagsagubang sa mga obligasyon sa pagkaginikanan. Ni sila nakabaton sa edukasyon o sa mga kahanas sa panarbaho nga gikinahanglan aron makapanginabuhi. Inay moatubang sa kaulawan sa kapakyasan, daghang batan-ong mga lalaki ang yanong mobiya sa ilang mga anak. “Ang akong kinabuhi punog suliran,” misugid ang usa ka batan-ong amahan. Ang lain mimulo: “Dili na gani ako makaatiman sa akong kaugalingon; ambot kon unsay akong himoon kon mag-atiman pa usab ako sa [akong anak].”

Aslom nga Ubas

Sa mga panahon sa Bibliya ang mga Hudiyo may usa ka panultihon: “Ang mga ginikanan mikaon sa aslom nga ubas, apan mga anak ang gingilohan.” (Ezequiel 18:​2, Today’s English Version) Gisultihan sa Diyos ang mga Hudiyo nga dili kinahanglang maingon niana, nga ang nangaging mga sayop dili na angayng sublion sa umaabot. (Ezequiel 18:3) Bisan pa niana, minilyong bata karong adlawa daw maoy nakasinati sa kapaitan sa “aslom nga ubas” sa ilang mga ginikanan​—kay maoy nagabayad sa silot sa pagkadili-hamtong, pagkairesponsable, ug mga kapakyasan sa kaminyoon sa ilang mga ginikanan. Ang panukiduki daghan kaayo sa pagpasundayag nga ang mga batang magtubo nga walay amahan maladlad ngadto sa nagkadaiyang lawasnon ug emosyonal nga mga risgo. (Tan-awa ang kahon sa panid 7.) Makaguol ilabina ang kamatuoran nga ang panulondon sa usa ka panimalay nga walay amahan kasagarang mahipasa sa sunodsunod nga mga kaliwatan​—usa ka mapinadayonong siklo sa kaguol ug kasakitan.

Ang mga pamilyang walay amahan mosangko ba gayod sa kapakyasan? Dili gayod. Gani, ang maayong balita mao nga mahimong hunongon ang siklo sa mga pamilyang walay-amahan. Ang among sunod artikulo maghisgot kon sa unsang paagi.

[Mga footnote]

 [Kahon/Hulagway sa panid 7]

ANG MGA RISGO SA PAGDAKO NGA WALAY AMAHAN

Ang pagdako nga walay amahan adunay seryosong mga risgo alang sa mga anak. Bisan pag ang mosunod nga impormasyon mahimong makapaguol nga palandongon alang sa pipila, ang pagkahibalo sa mga risgo mao ang unang tikang aron masanta o labing menos mamenosan ang kadaot. Hibaloi, usab, nga ang mga pagtuon bahin sa mga estadistika mapadapat ngadto sa mga grupo ug dili ngadto sa mga indibiduwal. Ang daghang bata nagdako diha sa mga panimalay nga walay amahan nga wala makasinati sa bisan hain sa maong mga suliran. Sumala sa ipakita sa among kataposang artikulo, ang pagsalga sa ginikanan ug ang pagpadapat sa mga prinsipyo sa Bibliya dakog mahimo aron mogaangaan kining posibleng mga suliran. Busa, palandonga ang pipila sa posibleng mga risgo nga mahimong atubangon sa usa ka batang walay amahan.

◼ Midakong Kapeligrohan sa Seksuwal nga Pag-abuso

Ang panukiduki tin-awng nagpakita nga ang pagkawalay-amahan makapadako sa risgo sa seksuwal nga pag-abuso sa bata. Usa ka pagtuon nagpadayag nga sa 52,000 ka kaso sa pag-abuso sa bata, “72 porsiyento naglangkit sa mga batang nagpuyo sa usa ka panimalay nga walay usa o duha ka tinuod nga mga ginikanan.” Ang librong Fatherless America nagpatuo: “Ang nagdakong risgo sa seksuwal nga pag-abuso sa pagkabata pa diha sa atong katilingban sa panguna nagsumikad sa nagdugang nga pagkawalay minyo nga mga amahan ug sa nagdugang nga presensiya sa mga amaama, mga trato, ug ubang dili-paryente o ipon-sa-balay nga mga lalaki.”

◼ Midakong Risgo sa Sayo nga Pakigsekso

Tungod sa lagmit kulang nga pagdumala sa ginikanan diha sa usag-ginikanan nga panimalay, ang mga batan-on subsob adunay dugang kahigayonan nga makigsekso. Ang menos nga pagbansay sa ginikanan mahimong usa usab ka hinungdan. “Ang mga dalagitang walay amahan diha sa ilang kinabuhi maoy duhag tunga ka pilo nga lagmit mamabdos,” matod sa U.S. Department of Health and Human Services.

◼ Kakabos

Ang usa ka pagtuon bahin sa itom nga mga dalagita sa Habagatang Aprika mihinapos nga ang kakabos maoy usa ka kasagarang sangpotanan sa dili-minyo nga mga ginikanan. “Sa mga 50% sa mga kaso,” matod sa mga awtor sa pagtuon, “ang tin-edyer lagmit nga dili mobalik sa pagtungha,” ug daghang inahang dili minyo mosangko sa pagpamampam ug pagbaligyag droga. Mahimong dili mas maayo ang kahimtang diha sa mga nasod sa Kasadpan. Sa Tinipong Bansa, “10 porsiyento sa mga bata diha sa duhag-ginikanan nga mga pamilya maoy kabos [sa 1995], kon itandi sa 50 porsiyento diha sa mga pamilyang inahan lamang ang anaa.”​—America’s Children: Key National Indicators of Well-Being 1997.

◼ Pagpasagad

Kay napugos sa pagpanginabuhi sa ilang kaugalingon, ang pipila ka nag-inusarang mga ginikanan mabug-atan sa ilang mga kaakohan ug dili makagugol ug igong panahon kauban sa ilang mga anak. Usa ka diborsiyada nahinumdom: “Nagtrabaho ako sa maadlaw ug nagtungha sa magabii​—nga nahago pag-ayo. Ako gayong napasagdan ang mga bata.”

◼ Emosyonal nga Kadaot

Sukwahi sa pangangkon sa pipila ka eksperto nga ang mga bata daling maulian human sa usa ka pagdiborsiyo, ang mga tigdukiduki, sama ni Dr. Judith Wallerstein, nakadiskobreng ang diborsiyo mopahamtang sa tagdugay-maalim nga emosyonal nga mga samad. “Kapin sa un-tersiya sa batan-ong mga lalaki ug mga babaye tali sa mga edad nga desinuybe ug bayente-nuybe adunay gamay ra o walay ambisyon napulo ka tuig human sa pagdiborsiyo sa ilang mga ginikanan. Sila walay tinong mga tumong sa kinabuhi . . . ug mobati sa pagkawalay-mahimo.” (Second Chances, ni Dr. Judith Wallerstein ug Sandra Blakeslee) Ang ubos nga pagtamod-sa-kaugalingon, depresyon, pagkamasukihon, ug nagpadayong kasuko napanid-an taliwala sa daghang bata sa nagdiborsiyo nga mga ginikanan.

Ang librong The Single-Parent Family nag-ingon: “Ang ubay-ubayng mga pagtuon nagpakitang ang mga batang lalaki nga gipadako nga walay sulondan sa lig-ong lalaki diha sa ilang kinabuhi magpadayag ug kawalay-kasegurohan sa ilang pagkalalaki, ubos nga pagtamod-sa-kaugalingon, ug, sa ulahi sa ilang mga kinabuhi, kalisdanan sa pag-ugmad ug suod nga mga relasyon. Ang mga suliran nga tingali maagoman sa mga batan-ong babaye nga nagkinabuhi nga walay mga sulondan sa papel sa lalaki kasagarang madayag sa pagkatin-edyer na lang o sa ulahi, ug naglakip sa kalisdanan sa pag-ugmad ug malamposong lalaki/babaye nga mga relasyon diha sa pagkahamtong.”