Ang Ihong Banakon—Ginaatake

Ang kinadak-an sa mokaog karne nga isda sa kalibotan, ang great white shark o ihong banakon tingali ang mas makahahadlok sa mga tawo kay sa bisan unsang ubang buhing linalang. Bisan pa niana, karon kini maoy gipanalipdang espisye sa tanan o sa pipila ka katubigan libot sa Australia, Brazil, Habagatang Aprika, Namibia, ug sa Tinipong Bansa maingon man sa Dagat sa Mediteranyo. Ang ubang mga nasod ug mga estado naghunahuna usab sa pagpanalipod niini. Apan nganong panalipdan ang nailhang pumapatay? Ang isyu, sama sa makita nato unya, dili ingon niana ka yano. Ni ang kaamgohan sa katilingban bahin sa ihong banakon gipasukad kanunay sa tinuod.

UBAN sa killer whale ug sperm whale, ang great white shark * maoy nanguna sa pagkamanunukob diha sa dagat. Sa pamilya sa iho, kini ang hari, ang supershark. Kini mokaon ug bisan unsa​—isda, mga lumod, bisan ubang mga iho. Apan sa dihang kini magkatigulang, magkadako, ug magkahinay, mas gusto kinig mga poka, penguin, ug patay ug nanimaho nang unod​—ilabina ang patayng mga balyena.

Sa dihang mangita sa ilang pagkaon, gamiton sa kadaghanang iho ang tanan nilang igbalati, lakip ang klaro kaayong panan-aw. Kon bahin sa ilang panimhot, ingnon lang nato nga ang pasumbingay nga usa ka ilong nga naglangoy mas tukma! Apan, dugang pa, diyutay ra kaayoy makaikyas sa ilang mga dalunggan​—diyutay ra gayod nga ang mga iho matawag usab nga mga dalunggang naglangoy.

Ang mga dalunggan sa iho gitabangan sa mga selula nga sensitibo sa presyur diha sa masigkakilid sa lawas niini. Walay makaikyas diha niini nga sistema sa pagpaminaw, nga makamatikod ilabina sa mga pag-uyog sa pagpangusog​—pananglitan, sa usa ka isda nga nagkisikisi sa tumoy sa pana. Busa, maalamong haw-ason sa mangingisdang mamana ang nagkadugo, naigo-sa-pana nga isda gikan sa tubig sa labing madali.

Ang iho adunay ikaunom nga igbalati usab. Tungod sa ampullae of Lorenzini​—gagmayng mga lungaglungag libot sa ilong niini​—kini makamatikod sa hinayng natad sa koryente nga  mogawas gikan sa nagpitikpitik nga kasingkasing, naglihok nga hasang, o naglangoy nga kaunoran sa tukbonon. Sa pagkatinuod, sensitibo kaayo kining ikaunom nga igbalati nga magpabati kini sa iho sa reaksiyon sa magnetikong natad sa yuta uban sa dagat. Tungod niini, ang mga iho makahibalo kon hain ang amihanan ug hain ang habagatan.

Pag-ila sa Ihong Banakon

Bisan pag gitawag kini ug great white shark, ang kilid lamang niini ang puti o luspad. Ang kasagarang kolor sa bukobuko niini maoy dagtomong pagkaabo. Ang duha ka kolor nag-abot sa kilid sa isda nga dili tul-id ang linya nga dili parehas gikan sa iho ug iho. Kining bahina nakatabang ug dako sa pagtakoban, apan kini usab nakatabang sa mga siyentipiko sa pag-ila sa tagsatagsa ka iho.

Unsa ka dak-a motubo ang mga ihong banakon? “Ang kinadak-an sa mga ihong banakon nga hustong pagkasukod,” nag-ingon ang librong Great White Shark, “maoy mga 5.8 ug 6.4 metros.” Ang isda nga ingon niini ka dak-a motimbang ug kapin sa 2,000 kilos. Bisan pa niana, tungod sa medyo balog paubos nga mga silik nga nakonektar diha sa samag-torpedo nga lawas, kining mga mananapa mosupot sa dagat samag mga missile. Ang ilang halos hingpit nga pagkaangay nga ikog, nga gigama alang sa kusog, maoy laing talagsaon sa kalibotan sa mga iho, sanglit ang kadaghanan sa ubang mga espisye sa mga iho dunay lahi wala mag-angay nga mga ikog.

Ang labing talagsaon maingon man ang makahahadlok nga kinaiyahan sa ihong banakon mao ang dako talinisong ulo niini, ang pintas tan-awong itom nga mga mata niini, ug ang baba niini nga gilibotan sa samag-labaha ka hait, gibhangon, trianggulo nga mga ngipon. Sa dihang kining duhay-sulab nga mga “kutsilyo” magipod o mapangag, usa ka ‘conveyor belt’ moduso sa ikaduhang linya sa mga ngipon paabante.

Gisugnoran sa Mainit-init nga Dugo

Ang sistema sa sirkulasyon sa dugo sa Lamnidae nga pamilya sa mga iho, nga naglakip sa mako, sa porbeagle, ug sa ihong banakon, lahi kaayo sa kadaghanang ubang mga iho. Ang temperatura sa dugo niini maoy mga 3 ngadto sa 5 grado Celsius labaw sa temperatura sa tubig. Ang mainit-init nga dugo niini mopakusog sa paghilis ug modugang sa ilang kusog ug pagkamalahutayon. Ang mako, nga mokaon sa kusog-molangoy nga mga isda sa lawod, sama sa bariles, mobulhot sa tubig nga 100 kilometros por ora sa mugbong pagbuylo!

Sa dihang molangoy ang mga iho, sila maisa pinaagi sa ilang duha ka kapay diha sa dughan. Kon hinay kaayo ang ilang paglangoy, sila moungot ug maunlod samag ayroplano, ug kini bisan pa sa makapalutaw nga pondong lana nga napondo diha sa atay nga dako kaayo nga tingali maoy naglangkob sa un kuwarto sa bug-os nga timbang sa iho! Dugang pa, daghang espisye sa mga iho kinahanglang magpadayon sa paglangoy aron makaginhawa, kay niining paagiha ilang mapasulod ang punog-oksihena nga tubig diha sa ilang mga baba ug mga hasang. Mao kiniy hinungdan sa ilang pintas tan-awon nga pagtingsi kanunay!

Mokaon ug Tawo?

Sa 368 ka espisye sa mga iho nga nailhan karon, mga 20 lamang ang makuyaw. Ug taliwala niini upat lamang maoy responsable sa kadaghanan sa mga 100 ka pag-atake diha sa tawo nga gitaho sa tibuok-yuta matag tuig. Mga 30 niining maong mga pag-atake makamatay. Ang upat ka sad-ang mga espisye mao ang bull shark, nga tingali nakakalas ug mas daghang kinabuhi kay sa bisan unsang ubang iho, ang tiger shark, ang oceanic whitetip shark, ug ang ihong banakon.

Sa katingalahan, labing menos 55 porsiyento​—ug sa ubang mga bahin sa kalibotan, mga 80 porsiyento​—niadtong giatake sa ihong banakon nabuhi sa atake sa iho. Nganong daghan kaayo ang nabuhi human nga giatake sa maong gikalisangan nga manunukob?

 Mopaak ug Mobuhi Pagpaak

Ang ihong banakon nailhang mobuhi pagpaak sa samdang biktima niini human sa una, kusog nga pagpaak. Dayon kini maghulat nga mamatay ang biktima una pa kini kan-on. Kon mga tawo ang mga biktima, kining kinaiyaha makahatag ug higayon sa pagluwas. May mga panahon nga nahimo kini sa isog nga mga kauban, busa nagpakita sa kaalam sa tambag nga dili maglangoylangoy nga mag-inusara.

Apan, ang maong mga pagsulay sa pagluwas halos morag paghikog kon dili pa sa laing kinaiya sa ihong banakon. Ang baho sa dugo dili makapatarantar niini sa pagsubad sama sa himoon gayod sa ubang mga iho. Apan nganong mopaak ug unya mobuhi pagpaak ang ihong banakon?

Tungod sa mga mata niini, namanabana ang usa ka siyentipiko. Dili sama sa ubang mga iho, ang ihong banakon walay tabontabon sa mata nga membrana sa pagpanalipod sa mga mata niini; hinunoa, ituyoktuyok niya ang iyang mga mata sa mga socket niini kon duol nang mabangga. Sa yugto sa pagkabangga, ang mata walay salipod, tingali sa naglapdos-lapdos nga mga kuyamoy sa poka. Busa, alang sa ihong banakon, ang kalit, makamatayng paak ug unya mobuhi maoy naandang kinaiya.

Hinumdomi, usab, nga ang mga ihong banakon samag tawhanong mga masuso ug kinaiya​—ang tanang butang moadto sa baba aron sa pagtilawtilaw! “Ugaling lang, kon mopaak ang dakong ihong banakon kini dunay makuyawng mga sangpotanan,” matod pa ni John West, usa ka biologo sa kadagatan sa Sydney, Australia.

Bisan pag ang ihong banakon maoy usa ka peligrosong hayop, dili kini mapintas nga linalang nga ganahan ug unod sa tawo. Usa ka mananalom ug lapas nga nakagugol ug 6,000 ka oras diha sa tubig nakakita lamang ug duha ka ihong banakon, ug walay usa ang miatake kaniya. Gani, ang ihong banakon kasagarang mokalagiw gikan sa mga tawo.

Samtang nanalom sa lawod sa Cape Verde Islands, ang manunuhid sa dagat nga si Jacques-Yves Cousteau ug usa ka kauban sulagmang nakakita ug dakong ihong banakon. “Ang reaksiyon [niini] dili gayod mahanduraw,” si Cousteau nagsulat. “Sa dakong kahadlok, ang mananap nagpasidlit ug panganod sa iyang hugaw ug mikalagiw nga kusog kaayo.” Siya mihinapos: “Sa namalandong sa tanan namong mga naeksperyensiyahan sa ihong banakon, kanunay akong mamalandong sa dakong kalainan tali sa gihunahuna sa mga tawo labot sa linalang ug sa kon unsay hunahuna namo niini sumala sa among nakita.”

Ang Ihong Banakon Ingong Biktima

Ang hunahuna sa mga tawo niini naimpluwensiyahan ug dako tungod sa nobelang Jaws sa 1970, nga nahimong popular nga salida. Sa kalit ang ihong banakon gilantaw nga mabangis, ug “panonpanon sa mga kolektor ug mga tropeyo naglumba kon kinsa kanila ang unang makadispley sa ulo o sa mga apapangig sa mokaon-ug-tawo nga iho ibabaw sa fireplace,” nag-ingon ang librong Great White Shark. Sa ngadtongadto, ang plinastar nga ngipon sa ihong banakon mokita ug kutob $1,000 (sa Australia); ug ang tibuok nga apapangig, mokitag kapin sa $20,000.

Apan, ang kadaghanan sa mga ihong banakon mangamatay sa komersiyal nga mga baling. Dugang pa, minilyon pang ubang mga iho nga madakpan tuigtuig aron sa pagtagbaw sa malamboon nga baligyaan alang sa mga produkto nga gikan sa iho, ilabina ang mga kapay. Sa katuigang dili pa dugay, sa dihang nagkamenos ang makuha, ang mga alarma milanog sa tibuok-yuta, ilabina alang sa mga ihong banakon.

Umaabot ang Pagsabot

Ang mga iho nailhan nga manunuhid sa kadagatan sa pagpangita sa masakiton, himatyon, luyahon, ug mga patay. Busa, ang daghang populasyon sa mga iho magkahulogag himsog, limpiyong kadagatan.

Nakaamgo sa kapeligrohan sa kaluwasan sa mga iho, ang Species Survival Commission of the International Union for the Conservation of Nature nagtukod ug Shark Specialist Group nga motuon sa bug-os nga problema sa mga iho. Apan, ang pagtuon sa ihong banakon dili sayon​—sila dili masanayon, ug sila mamatay sa dinakpan nga kahimtang. Busa sila kinahanglang tun-an sa ilang kinaiyanhong pinuy-anan.

Samtang ang mga tawo nakabaton ug mas dakong pagsabot sa mga iho, ang ilang tinamdan niining maanindot nga mga linalang nausab. Apan kana wala makausab sa ihong banakon. Bisag dili usa ka kaaway, kini maoy usa ka peligrosong hayop ug angay tagdon nga may panagana ug pagtahod. Dakong pagtahod!

[Footnote]

[Hulagway sa panid 11]

Kining maong mga iho dunay dagko ug makahahadlok nga mga baba

[Picture Credit Lines sa panid 10]

Photos by Rodney Fox Reflections

South African White Shark Research Institute