Unsa ang El Niño?

Sa dihang gibanlas sa kasagarang walay tubig nga Apurímac River duol sa Lima, Peru, ang halos tanang butang nga gipanag-iya ni Carmen, siya nagmulo: “Daghan

kami ang naingon niini, daghan kaayo. Dili lang ako.” Sa halayong amihanan, ang kusog nga ulan temporaryong naghimo sa usa ka bahin sa kadaplinan sa baybay sa Desyerto Sechura nga ikaduhang-kinadak-ang linaw sa Peru, nga miabot ug halos 5,000 kilometro kuwadrado. Sa laing dapit sa globo, ang sobrang pagbaha, kusog kaayong mga bagyo, ug grabeng hulaw misangpot ug kagutom, kamatay, sunog sa kasagbotan, ug kapildihan sa mga pananom, kabtangan, ug kalikopan. Unsay hinungdan niining tanan? Gipasanginlan sa daghan ang El Niño, nga mitungha gikan sa tropikanhon, o duol sa ekwetor, nga Dagat Pasipiko sa naghinapos ang 1997 ug milungtad ug duolan sa walo ka bulan.

Unsa man gayod ang El Niño? Sa unsang paagi kini mougmad? Nganong ang mga epekto niini kaylap kaayo? Ang sunod nga pagtungha ba niini tukmang matag-an, nga posibleng makamenos sa kapildihan sa kinabuhi ug kabtangan?

Kini Magsugod Pinaagi sa Pag-init sa Katubigan

“Ang El Niño, sa pagkatinuod, mao lamang ang mainit nga sulog sa tubig nga motungha duol sa baybay sa Peru matag duha ngadto sa pito ka tuig,” nag-ingon ang magasing Newsweek. Kapin sa usa ka gatos ka tuig, ang mga sakayanon sa duol sa baybay sa Peru nakamatikod sa maong pag-init. Sanglit kining mainit nga mga sulog kasagarang moabot panahon sa Pasko, ilang ginganlan kini ug El Niño, ang Katsilang ngalan sa masuso nga si Jesus.

Ang pag-init sa katubigan duol sa baybay sa Peru mosangpot ug kusog nga mga pag-ulan nianang yutaa. Ang ulan magpabulak sa desyerto ug magpabuhi sa binuhing mga hayop. Kon mobunok ang ulan, kini magpabaha usab sa lugar. Dugang pa, ang mainit nga ibabawng sapaw sa tubig sa dagat nagpugong sa tugob-ug-sustansiya nga bugnawng katubigan sa ubos sa pagsaka. Busa, daghang linalang sa kadagatan ug bisan pipila ka langgam molalin aron mangitag pagkaon. Ang mga epekto sa El Niño naagoman usab sa ubang mga dapit nga layo gikan sa kadagatan sa Peru. *

Gipahinabo sa Hangin ug Tubig

Unsay hinungdan sa talagsaong pagtaas sa temperatura sa dagat duol sa baybay sa Peru? Aron masabtan kini, tagda una ang higanteng nagliyo nga loop, nga nailhang Walker Circulation, nga anaa sa atmospera sa  tunga sa sidlakan ug sa kasadpang tropikanhong Pasipiko. * Sa dihang mapainit sa adlaw ang kinaibabwang sapaw sa katubigan sa kasadpan, duol sa Indonesia ug Australia, ang init ug alindanga nga hangin mosaka sa atmospera, nga mopahinabog menos-ug-presyur nga sistema duol sa kinaibabwan sa tubig. Ang nagsaka nga hangin mobugnaw ug mawad-an sa kaumog niini, nga magpaulan sa dapit. Ang ugang hangin padparon pasidlakan sa hangin diha sa mas taas nga bahin sa atmospera. Samtang mohaguros kini pasidlakan, ang hangin magkabugnaw ug magkabug-at ug magsugod sa pagpaubos sa pag-abot sa Peru ug Ecuador. Kini magpataas sa sistema sa presyur duol sa kinaibabwan sa dagat. Ug, sa ubos nga gihabogon, ang paghuros sa hangin nga nailhang mga hanging amihan ug dumagsa mohuros ug balik pakasadpan paingon sa Indonesia, sa ingon bug-os nga nabiyo ang loop o nakaabot sa gisugdan niini.

Sa unsang paagi ang mga hanging amihan ug dumagsa nakaapektar sa kinaibabwang temperatura sa tropikanhong Pasipiko? “Kining mga hangina sa kinaiyanhon samag mga huyohoy diha sa gamayng linaw,” nag-ingon ang Newsweek, “nga nagduso sa mainit nga kinaibabwang sapaw sa tubig sa dagat sa kasadpang Pasipiko nga sa ingon ang lebel sa dagat didto moabot taman sa mga duha ka piye nga mas taas ug otso grado Sentigrado mga mas init kay sa naandan niini diha, pananglitan, sa Ecuador.” Sa sidlakang Pasipiko, ang tugob-ug-sustansiyang mas bugnaw nga tubig gikan sa ilalom mosaka, nga magpabuhi sa mga hayop sa dagat. Busa, panahon sa normal, o walay-El Niño, nga mga tuig ang kinaibabwan nga temperatura sa dagat mas bugnaw sa sidlakan kay sa kasadpan.

Unsang kausaban sa atmospera ang makapahinabog El Niño? “Sa mga katarongan nga wala gihapon matugkad sa mga siyentipiko,” nag-ingon ang National Geographic, “matag pipila ka tuig ang mga hanging amihan ug dumagsa molurang o mawagtang pa gani.” Samtang magkahinay kining mga hangina, ang mainit nga tubig nga napondo duol sa Indonesia moagos ug balik sa sidlakan, nga magpasaka sa temperatura sa kinaibabwan sa dagat sa Peru ug sa ubang mga lugar sa sidlakan. Kini nga kalihokan, sa baylo, dunay epekto sa sistema sa atmospera. “Ang pag-init sa tropikanhong Dagat Pasipiko sa sidlakan magpahinay sa Walker Circulation ug mopahinabo sa convective zone sa kusog nga ulan sa pagpaingon sa sidlakan, gikan sa kasadpan ngadto sa sentral ug sidlakang tropikanhong  Pasipiko,” nag-ingon ang usa ka reperensiyang basahon. Busa, ang mga sistema sa klima sa tibuok nga dapit sa duol-ekwetor nga Pasipiko apektado.

Samag Usa ka Dakong Bato Diha sa Sapa

Ang El Niño makabag-o usab sa mga sistema sa klima sa lugar nga layo gikan sa mga sulog sa tubig sa tropikanhong Pasipiko. Sa unsang paagi? Pinaagi sa paggamit sa sistema sa sirkulasyon sa atmospera ingong puwersa. Ang layog-abot nga mga epekto sa lokal nga kausaban sa sirkulasyon sa atmospera mahimong ipaamgid sa ipahinabo sa usa ka dakong bato diha sa tunga sa sapa nga makapatunghag mga balodbalod sa tibuok sapa. Ang bagang panganod sa ulan nga mosaka ibabaw sa tubig sa mainit nga tropikanhong dagat moporma nga samag dakong bato nga nagsampong sa atmospera, nga makaapektar sa mga sistema sa klima sa libolibong kilometros ang kalayoon.

Sa mas taas nga gihabogon, ang El Niño mokusog ug magwagtang sa makusog, pasidlakan nga paghuros sa hangin nga nailhang mga jet stream. Ang jet stream maoy nagtultol sa dagan sa kadaghanang sistema sa bagyo niining gihabogona. Ang pagkusog ug ang pagbalhin sa mga jet stream makapakusog o makapahinay sa tiempo-tiempong mga kahimtang sa klima. Pananglitan, ang El Niño nga mga tingtugnaw kasagaran dili kaayo grabe ka tugnaw kay sa naandan diha sa ubang mga bahin sa amihanang Tinipong Bansa, samtang kini mas basa ug mas tugnaw diha sa ubang amihanang mga estado.

Sa Unsang Paagi Kini Matag-an?

Ang mga epekto sa tagsatagsang mga unos matag-an lamang daan sa daghang adlaw. Tinuod ba usab kini diha sa mga pagsulay sa pagtag-an kon kanus-a moabot ang usa ka El Niño? Dili. Imbes tag-anon ang dili magdugay nga mga kausaban sa klima, ang mga pagtag-an sa El Niño maglangkit ug dili-normal nga mga kahimtang sa klima nga mag-apektar ug dakong bahin sa mga lugar sulod sa pipila ka mga bulan sa usa ka higayon. Ug ang mga tigdukiduki sa klima nakasinati ug igong kalamposan sa pagtag-an sa pag-abot sa El Niño.

Pananglitan, ang tag-an sa 1997-98 nga pag-abot sa El Niño gipagula sa Mayo 1997​—mga unom ka bulan una pa mitungha kini. Nakatag diha sa tibuok tropikanhong Pasipiko mao ang 70 ka inangklahang mga boya nga magsukod sa mga kahimtang sa klima sa kinaibabwan sa dagat ug sa temperatura sa dagat hangtod sa giladmong 500 metros. Kon ipasulod diha sa kompiyuter ang mga impormasyon bahin sa klima, kining impormasyona magpaarang sa pagtag-an sa klima sa umaabot.

Ang sayo nga mga pasidaan sa pag-abot sa El Niño makatabang gayod sa mga tawo sa pagpangandam alang sa mga kausaban nga moabot. Sukad sa 1983, pananglitan, ang mga pagtag-an nga makaagom ang Peru ug El Niño nakaaghat sa daghang mag-uuma sa pagbuhi ug baka ug sa pagpananom ug mga tanom nga moangay sa mas basa nga klima, samtang ang mga mangingisda mibali gikan sa pagpangisda ngadto sa pagpanguhag mga pasayan diha sa mas mainit nga kadagatan. Oo, ang tukmang pagtag-an sa klima ug ang pagpangandam daan makakunhod sa tawhanon ug ekonomikanhong kapildihan nga ipahinabo sa El Niño.

Ang panukiduki sa siyensiya sa proseso nga naggahom sa klima sa atong yuta nagpamatuod sa katukma sa dinasig nga mga pulong nga girekord ni Haring Solomon sa karaang Israel duolan sa 3,000 ka tuig kanhi. Siya misulat: “Ang hangin mopaingon sa habagatan, ug kini motuyok ngadto sa amihanan. Kini magpadayon sa pagtuyok-tuyok, ug ngadto gayod sa iyang ginatuyokan ang hangin mobalik.” (Ecclesiastes 1:6) Ang modernong tawo daghag nakat-onan labot sa mga sistema sa klima gikan sa pagtuon sa mga paghuros sa hangin ug sa mga pagsulog sa dagat. Hinaot nga makabenepisyo kita gikan sa maong kahibalo pinaagi sa pagpatalinghog sa mga pasidaan labot sa mga hitabo sama sa El Niño.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 27]

ANG AGI SA KAGUN-OBAN NGA GIPAHINABO SA EL NIÑO

■ 1525: Ang labing unang rekord sa kasaysayan sa nahitabong El Niño sa Peru.

■ 1789-​93: Ang El Niño maoy hinungdan sa kapin sa 600,000 ka kamatayon sa India ug nagpahinabog grabeng kagutom sa habagatang Aprika.

■ 1982-​83: Ang pagtungha sa El Niño maoy hinungdan sa kapin sa 2,000 ka kamatayon ug kapin sa $13 bilyong kabtangang nangadaot, ilabina sa mga dapit sa tropiko.

■ 1990-​95: Tulo ka sunodsunod nga hitabo nga tiponon nahimong usa sa kinadugayang-matapos nga hitabo sa El Niño nga narekord.

■ 1997-​98: Bisan pa sa unang malamposon kaayong pagtag-an sa mga pagbaha ug mga hulaw tungod sa El Niño, mga 2,100 ka kinabuhi ang nakalas, ug ang kadaot miabot ug $33 bilyones sa tibuok kalibotan.

[Mga diagram/Mga mapa sa panid 24, 25]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

 NORMAL

Sistema sa Walker Circulation

Kusog nga mga hanging amihan ug dumagsa

Mainit nga tubig sa dagat

Bugnawng tubig sa dagat

EL NIÑO

Ang jet stream mibalhin ug agianan

Dili kusog nga mga hanging amihan ug dumagsa

Mainit nga tubig nga nagpaingon sa sidlakan

Mas init o mas uga kay sa naandan

Mas bugnaw o mas basa kay sa naandan

[Mga diagram/Mga hulagway sa panid 26]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

EL NIÑO

Pulang mga kolor sa globo sa ibabaw naghawas sa mga temperatura sa tubig nga mas init kay sa normal

NORMAL

Ang init nga tubig magpondo sa kasadpang Pasipiko, nga magpasaka sa tugob-ug-sustansiyang mas bugnawng tubig diha sa sidlakan

EL NIÑO

Ang dili kusog nga mga hanging amihan ug dumagsa magpabalhin sa mainit nga tubig sa pag-agos balik sa sidlakan, nga mag-ali sa mas bugnawng tubig sa paggawas

[Mga hulagway sa panid 24, 25]

PERU

Nalunopang Desyerto sa Sechura

MEXICO

Bagyong Linda

CALIFORNIA

Mga pagdahili sa lapok

[Credit Lines]

Mga panid 24-5 wala ngadto sa tuo: Fotografía por Beatrice Velarde; Image produced by Laboratory for Atmospheres, NASA Goddard Space Flight Center; FEMA photo by Dave Gatley