Pagpaniid sa Kalibotan

Pagsukod sa Kabantog Pinaagi sa mga Libro

“Kon ang kabantog tinoon pinaagi sa pagkaanaay libro nga gisulat bahin nimo, . . . si Jesu-Kristo mao gihapon ang labing iladong persona sa modernong kalibotan,” matod pa sa Britanikong mantalaan nga The Guardian. Ang pagdukiduki bahin sa mga libro diha sa Librarya sa Kongreso, sa Washington, D.C., nagpadayag ug 17,239 ka libro bahin kang Jesus. Kana halos duha ka pilo ang gidaghanon kay niadtong gisulat bahin kang William Shakespeare, kinsa maoy ikaduha nga may 9,801 ka libro. Si Vladimir Lenin maoy ikatulo nga dunay 4,492, nga gisundan ni Abraham Lincoln, kinsa may 4,378 ka libro nga gisulat bahin kaniya, ug ni Napoléon I, nga may 4,007. Si Maria, ang inahan ni Jesus, mao ang ikapito, nga may 3,595 ka libro, ug ang bugtong babaye sa unang 30 diha sa listahan. Si Joan of Arc, ang sunod nga kinadul-ang babaye, may 545 ka libro nga gisulat bahin kaniya. Bahin sa mga tigkomposo, si Richard Wagner mao ang nag-una sa listahan, nga gisundan ni Mozart, Beethoven, ug Bach. Si Picasso maoy nag-una sa listahan sa mga pintor, nga nag-una kang Leonardo da Vinci ug Michelangelo. Bisan pa niana, si Leonardo nag-una sa listahan sa mga siyentipiko ug mga imbentor, nga nagpildi kang Charles Darwin, Albert Einstein, ug Galileo Galilei. “Walay buhi nga tawo sa nag-unang 30,” matod sa The Guardian.

Nawalang Paraiso?

Sa usa ka linaing sesyon sa Asembliya Heneral sa Hiniusang Kanasoran, 43 ka gagmayng isla nga mga nasod ang nagpahayag sa ilang mga kabalaka tungod sa mga kapeligrohan sa kalikopan, nagtaho ang mantalaang Le Monde sa Pransiya. Daghan niining paraisonhong mga isla ang nag-anam ka walay-panalipod sa mga urakan, alimpulos, baha, ug kanihit sa tubig. Sumala sa balita nga giluwatan sa HK, ang Urakang Mitch gibanabana nga nakapahinabog mga 11,000 ka kamatayon sa Caribbeano. Ang Seychelles ug Mauritius nakasinatig grabeng mga hulaw sa milabayng duha ka tuig. Ang hilabihang kainit ug polusyon nagpapus-aw sa kolor sa mga katakotan, nga nagpamenos sa kadaiyahan sa kalalangan. Ang mga taga-isla nahadlok usab sa mga epekto sa nagkataas nga mga lebel sa dagat nga misangpot gumikan sa pag-init sa yuta. Gibanabana nga 80 porsiyento sa mga islang katakotan sa Maldives ang mahimong mounlod sa dagat.

Katulgong mga Drayber Kontra Hubog nga mga Drayber

“Ang kakulang ug tulog mahimong dunay samang mga sangpotanan sa sobrang pag-inom,” matod sa The New York Times. Usa ka pagtuon sa Stanford University nagsusi sa gidugayon sa pagsanong sa 113 ka tawo nga dunay sleep apnea​—usa ka kahimtang nga mobalda sa pagkatulog sa gabii ug magpahinabog pagkakatulogon sa maadlaw​—batok sa usa ka basehanan nga grupo nga may 80 ka boluntaryo. Human matino ang gidugayon sa ilang pagsanong, ang gitandi nga grupo nagsugod pag-inom ug 80 porsiyento nga alkoholikong ilimnon. “Sa tulo sa pito ka pagsusi sa gidugayon sa pagsanong, ang mga tawo nga nahibaloang dunay apnea mas dugay nga misanong kay niadtong kansang alkohol diha sa dugo mikabat ug [.08] porsiyento, nga naghimo kanilang hubog kaayo nga dili mahimong modrayb sumala sa balaod diha sa 16 ka estado,” mitaho ang Times. Sumala ni Dr. Nelson B. Powell, ang nangulo sa mga tigdukiduki, ang mga resulta nagpasiugda sa mga kapeligrohan sa pagdrayb nga katulgon.

Duolan sa Ikatulong Bahin sa Kalibotan ang Gitakboyan sa TB

Duolan sa un-tersiya sa populasyon sa kalibotan​—1.86 ka bilyong tawo​—ang gitakboyan ug TB sa 1997, matod sa grupo sa 86 ka eksperto sa panglawas gikan sa kapin sa 40 ka nasod. Ang grupo, nga gipili sa World Health Organization, nagbanabana usab nga 1.87 ka milyong tawo ang nangamatay gumikan sa maong sakit nianang tuiga, samtang 7.96 ka milyong bag-ong mga kaso sa impeksiyon ang gikataho. Ang pagtuon, nga gipatik sa The Journal of the American Medical Association, nag-ingon nga “otsenta porsiyento sa tanang kaso sa TB nga nahitabo nakaplagan diha sa 22 ka nasod, nga kapin sa katunga sa mga kaso ang nahitabo sa 5 ka nasod sa Habagatan-sidlakang Asia.” Sumala sa pagtuon, “siyam sa 10 ka nasod nga dunay kinatas-ang gidaghanon sa maong sakit matag yunit sa populasyon anaa sa Aprika.” Sa pipila ka nasod nga dunay daghan kaayong gitakboyan sa HIV, ang nangamatay gumikan sa TB milapas sa 50 porsiyento. Nagpadayon ang daghang kaso sa TB tungod sa “dili-maayong pagsumpo” sa sakit nianang mga yutaa. Ang mga tigpasiugda sa pagtuon nagtagna ug 8.4 ka milyong bag-ong mga kaso sa TB niining tuiga. Kadaghanan niadtong gitakboyan wala gayod masakit niana. Bisan pa niana, diin ang bakterya temporaryong dili-aktibo, kini mahimong aktibo sa dihang ang pasyente makulangan sa sustansiya o maluya ang iyang imyun nga sistema, matod sa mao gihapong tinubdan.

Mga Bata Naladlad sa Aso sa Sigarilyo

“Duolan sa katunga sa mga bata sa kalibotan nagpuyo uban sa usa  ka hinabako,” matod sa University of California Berkeley Wellness Letter, nga nagkomento bahin sa usa ka di pa dugayng taho gikan sa World Health Organization. “Kana maoy kapin sa 700 ka milyong bata.” Kon hunahunaon nga ang gidaghanon sa hamtong nga mga hinabako gidahom nga mouswag ngadto sa 1.6 ka bilyon sa mosunod nga 20 ka tuig, dugang pa ganing kabataan ang maladlad sa aso nga ibuga sa hinabako. Kining mga bataa hayan kaayong makabaton sa mga sakit sama sa mga impeksiyon sa dalunggan ug mga sakit sa respiratoryo.

Labing Himalitan, Diyutay ra ang Magbabasa

“Kini mao ang labing himalitan sa tanan sa kasaysayan sa planeta,” matod pa sa mantalaang Star-Telegram sa Fort Worth, Texas. “Kultural nga idolo ug espirituwal nga sukdanan, ang Bibliya gitahod sa tulo ka dagkong tinuohan sa kalibotan nga dunay bilyonbilyong magtutuo. Apan usa ka kabalighoan nga bisan ang maalamong Haring Solomon maglisod pagsaysay, kini wala basaha sa kadaghanan.” Bisan pa niana, ang nahalin nga mga Bibliya nakaabot sa bag-ong kinatas-ang mga ihap, ug kadaghanang Amerikano​—kapin sa 90 porsiyento​—ang giingon nga nanag-iya sa aberids ug tulo ka hubad, sumala sa usa ka grupo sa mga tigdukiduki. Apan, usa ka surbi nagpakita nga dos-tersiya kanila dili regular nga mobasa sa Bibliya. Ang kadaghanan dili gani makangalan sa upat ka Ebanghelyo o makasulti sa lima sa Napulo ka Sugo. “Ug ang kadaghanan nag-ingon nga ilang nakaplagan ang Maayong Basahon nga dili na praktikal karon,” midugang ang mantalaan.

Mga Himno Alang sa Milenyo

Ang mga maninimba sa Britanya “sa dili madugay mokanta ug mga alawiton sa potbol panahon sa pagsimba” kon gamiton nila ang bag-ong basahon sa pagsimba nga Songs for the New Millennium, nagtaho ang The Times sa London. Duyog nga gipatik sa Church of England ug Methodist Church, kining bag-ong basahon dunay pipila ka himno nga gitumong sa “minahal nga inahang Diyos.” Ang usa ka himno naghangyo sa iyang “minahal nga inahan” ug nag-isip sa Diyos nga babaye diha sa tibuok awit. Sa laing awit si Jesus gihulagway ingong “magdudula-manedyer” sa usa ka tem sa potbol, ug ang koro niini maoy usa ka iladong alawiton sa potbol. Ang ubang mga awit sinulat sa mga bata, lakip na sa usa ka grupo sa mga ilo kansang mga ginikanan nangamatay gumikan sa AIDS. Si Dave Hardman, usa sa mga tigpasiugda sa proyekto, nag-ingon: “Usa kini ka basahon sa alawiton nga naghiusa sa tanang tradisyon. Buot namong hisgotan sa mga magsusulat ug awit ang tinuod nga mga kahimtang sa kinabuhi gikan sa panglantaw sa pagtuo.”

Daghan ra Kaayong “Mummy”?

Talagsaon ang suliran sa Ehipto​—daghan ra kaayog karaang mga butang. Ang bag-ong mga kaplag kanunayng ipahibalo: ang maanindot pagkadayandayan nga lubnganan sa yaya ni Tutankhamen sa Saqqâra, usa ka kalokalo nga bato sa piramide sa Dahshûr, usa ka dako kaayong luna sa templo sa Akhmīm, usa ka dako ilalom-sa-yuta nga musoleo nga dunay kapin sa 200 ka lawak sa Luxor, mga kinulit ug ubang karaang mga butang gikan sa miunlod nga mga pantalan ug mga palasyo duol sa Alexandria, sa pagngalan lamang sa pipila. Ang Ehiptohanong Museyo sa Cairo aduna nay kapin sa 120,000 ka karaang mga butang nga gidispley ug mas daghan pa niana ang gitipigan sa bodega. “Matag semana dunay makit-ang makapahinam nga bag-ong mga kaplag, nga nagpasamot ka huot sa nagsugwak nga mga bodega, ug nagmugnag dugang kapit-os sa panahon ug badyet niadtong nag-analisar, nagklasipikar ug nagpasig-uli sa karaang mga butang,” matod pa sa The Economist. Ang pagkakaplag sa usa ka menteryo sa desyerto nga mahimong dunay mga 10,000 ka lubnganan nag-aghat sa usa ka arkeologo sa pag-ingon: “Wala na ta magkinahanglan ug mga mummy.” Pipila na lang ka talagsaong mga mummy ang idispley. Ang uban ilubong pag-usab.

Makamatayng mga Mina sa Yuta

Ang Angola maoy usa sa kinadaghanan ug gilubong nga mga mina sa kalibotan. Apan ang mga tawong maghawan sa yuta sa mga mina didto nag-atubang ug bag-ong suliran: mga mina nga gitumong kanila. Sumala sa The Sunday Times sa London, “ang mga batid manguha ug mina nakadiskobre ug duha ka matang sa swits nga gitaod sa mga mina. Ang usa mopabuto niana kon mahayagan ug gisuplayan ug enerhiya sa mga baterya nga dangtag 12 ka bulan. Ang lain nag-apil sa usa ka magnetikong lukong nga gidisenyo aron mobuto sa dihang mabatyagan niini ang kahimanan nga maghawan sa yuta sa mga mina,” nga mahimong kapin sa 20 metros ang gilay-on. “Sa laing pagkasulti, kini maoy ‘mina nga gitumong sa mga tigkuha ug mina,’” matod pa ni Tim Carstairs sa Mines Advisory Group. “Kini tinong gidisenyo sa pagpatay ug mga tawo sama sa among mga boluntaryo nga naningkamot sa pagtabang sa mga komunidad pinaagi sa pagkuha sa mga mina.” Sa pagkakaron ang Angola dunay gibanabana nga 70,000 ka pungkol tungod kay nabuthan sa mga mina​—ang kinatas-an sa kalibotan​—ug ang mga doktor naghimo sa aberids nga 35 ka kaso sa pagputol ug kasway kada bulan. Samtang ang mga mina padayong ilubong sa nanag-awayng mga pundok diha sa sibil nga gubat sa Angola, ang mga mag-uuma mamiya sa ilang mga uma ug ang mga siyudad wala nay abiyong pagkaon. Ang Sekretaryo-Heneral sa HK nga si Kofi Annan nagpasidaan nga “gatosan ka libong taga-Angola ang nag-atubang sa grabeng malnutrisyon, sakit ug kamatayon.”