Sa Dihang ang “Gamayng Pari” Mopauli

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA CANADA

MATAG tingpamulak, human sa pito o walo ka bulan sa malaagong kinabuhi sa dagat, ang puffin mopauli sa puy-anan niini sa katubigan sa Artiko. Panahon na sa pagsanay, ug ang puffin daw nabestihan pag-ayo alang sa maong okasyon. Sa pagkatinuod, ang mga tiil niini nahimong sanag nga orens, ug ang sungo niini gituboan ug mabulokong tabon, nga mapakpak sa ulahi. Ang klaro kaayong itom-ug-puti nga balhibo niini magpabilin tibuok tuig, ug naghimo kini sa puffin nga morag pari tan-awon. Tingali mao kini ang hinungdan sa siyentipikanhong ngalan sa Atlantikong puffin nga Fratercula arctica, nga nagkahulogang “gamayng prayle, o pari, sa amihanan.” *

Ang mga puffin mopadulong sa ilang mga lungag diha sa kilid sa pangpang nga magpanon sa ginagmayng mga grupo nga gitawag ug mga raft, nga ang matag usa gilangkoban ug mga 20 o 30 ka langgam. Mahimong panahon sa pagpanaw o inig-abot ba kaha diha sa lungag, ang puffin makakaplag ug kapikas niini. Makaiikag, itener sa daghang puffin ang mao ra gihapong lungag​—ug mao ra usab gihapong kapikas​—tuigtuig.

Makalupad ang mga puffin, apan dayag nga dili sila ang kinahaworang mga “abyador” sa kalibotan. Sa pagkatinuod, ang ilang pagtugpa sa baybayon kaamgid sa ayroplanong nahagsa! Dugang pa, ang pagpanukad sa paglupad sa puffin medyo bakikaw, ug usahay daw dili madaog sa mga pako sa langgam ang tambok nga lawas niini. Ang ubang mga puffin maglisod ganig kawas gikan sa tubig. Apan sa dihang kanang mga pakoa magkapakapa na​—ug kini mahimong mokapakapa sa gikusgong 400 ka beses kada minuto​—ang puffin tulin nga makalupad sa gikusgong 80 ka kilometro kada oras.

Tataw nga ang mga puffin mas moayon sa dagat kay sa mamala. Apan sa mamala gayod sila manimuyo, kay ang magtiayong puffin kinahanglang mangandam ug lungag para sa ilang mga kuyabog. Inig-abot nila sa mamala, hinloan sa magtiayon ang lungag, nga may sukod gikan sa mga 50 sentimetros nga gitas-on ngadto sa mga upat ka pilo nianang gidak-ona. Ang lungag ilang hanigan ug sagbot, mga gagmayng sanga, ug mga balhibo. Ang ubang puffin maghimog salag diha sa mga liki ilalom sa dagkong mga bato o diha sa batoong mga pangpang. Naggamit sa iyang sungo, dugkalon sa puffin ang yuta ug dayon kahigon ang yuta pinaagi sa iyang samag-itik nga mga tiil.

Ang pagbirigbirig sa magtiayong puffin himoon diha sa tubig. Panahon sa seremonyas ang mga laki magwilik sa ilang ulo, magpaburot sa dughan, magkapakapa sa pako, ug ang magtiayon magtusikay ug mga sungo. Kining kataposang rituwal, nga pagbag-iranay sa sungo, magpadayon bisan human sa pagsanay. Daw mao kini ang paagi sa magtiayon sa paglig-on sa bugkos sa usag usa.

Human makapangitlog, lumloman sa mga ginikanan ang itlog​—usa ka responsabilidad nga ambitan sa amahan ug inahan. Unom ka semana sa ulahi, inigkapiso na, ang tinuod nga trabaho magsugod. Ang itom nga pagkaabo, humok, naputos-ug-balhibo nga bag-ong piso lumloman ug usa ka semana aron sa pagtabang niini nga mamentinar ang temperatura sa lawas niini. Magbalikbalik ang mga ginikanang puffin ngadto sa dagat aron sa pagkuhag igong pagkaon para sa ilang piso. Ang mga pagsikop ug isda dili kaayo peligroso, sanglit daghan kaayong puffin ang mangadto sa dagat ug mamalik sa mga lungag. Ang kakisaw daw nagpalisod sa mga kanaway ug ubang manunukob sa pag-atake.

Ang mga puffin maoy hawod nga mga maglalangoy ug mga magsasalom. Naggamit sa ilang samag-itik nga mga tiil ingong mga timon ug ilang mga pako sa pagduso sa ilang kaugalingon, makapabilin sila ilalom sa tubig ug kapin sa 30 segundos, sa mga giladmong moabot ug duolan sa trayenta metros. Ang puffin mopauli nga may usa o duha ka gagmayng isda​—tingali mga capelin o mga sand lance​—diha sa sungo niini. Siyempre, kon mas gamay ang isda, mas daghan ang ikasulod sa puffin sa sungo niini. Dihay usa nga nakit-ang nakasikop ug kapin sa 60 ka buok! Ang mga tunoktunok nga kurbado-pasulod  diha sa baba niini nakapaarang sa puffin sa paghawid sa isda samtang nanikop ug dugang. Usa kini ka bentaha, kon hunahunaon nga ang usa ka piso nga puffin makakaog 50 ka isda sa usa ka adlaw.

Human sa mga unom ka semana, ang mga ginikanang puffin mamalik sa dagat. Ang kuyabog nga puffin, nga nag-inusara na karon, magpaniwang agig pagpangandam sa pagbiya sa lungag. Magabii mag-ensayo kini sa iyang mga pako. Sa kataposan, sa kangitngit sa kagabhion, ang puffin magkapagkapag paingon sa dagat ug kusog kaayong molangoy palayo.

Molabay una ug duha ngadto sa tulo ka tuig ayha pa mobalik ang anak nga puffin ngadto sa dapit nga nahimugsoan niini, ug moedad una ug upat o lima ka tuig ayha pa kini mosanay. Ang hamtong nga puffin malagmit motimbang ug kapig diyutay sa 490 gramos ug may gitas-on lamang nga mga 30 sentimetros. Bisan tuod medyo gamay kini, ang usa ka himsog nga puffin mabuhi ug mga 25 ka tuig. Usa ka Atlantikong puffin nabuhi hangtod sa tigulang nga pangedarong 39 anyos!

Gibanabana sa mga eksperto nga 20 milyones ang gidaghanon sa Atlantikong puffin. Kining mga langgama makalingawng tan-awon. “Makalingaw ang puffin bisan sa labing ordinaryong mga butang,” misulat si David Boag ug Mike Alexander diha sa ilang librong The Atlantic Puffin. Ug kon nagpuyo ka duol sa amihanang kabaybayonan sa Atlantiko o sa Pasipiko, malagmit aduna kay makita. Kon unsa man ugaling, usa ka butang ang tino​—matag tingpamulak, ang “gamayng pari sa amihanan” mopauli, ug usa ka bag-ong kaliwatan sa itomon-ug-balhibong mga langgam sa dagat ang mahimugso.

[Footnote]

[Hulagway sa panid 15]

Mga puffin sa Witless Bay, Newfoundland

[Credit Line]

Kortesiya: Tourism, Newfoundland and Labrador; letratista: Barrett and Mackay

[Picture Credit Line sa panid 14]

Kortesiya: Tourism, Newfoundland and Labrador

[Picture Credit Line sa panid 15]

Tom Veso/Cornell Laboratory of Ornithology