Laygay nga Balatian—Usa ka Alatimanon sa Pamilya

UNSA ba ang laygay nga balatian? Sa yanong pagkasulti, kini usa ka balatian nga dangtag dugayng panahon. Dugang pa, usa ka propesor nagpatin-aw sa laygay nga balatian ingong “nausab nga kahimtang sa panglawas nga dili matambalan sa yanong operasyon o sa usa ka dili dugayng medikal nga terapiya.” Ang nakapalisod sa laygay nga balatian o sa mga epekto niini dili lamang ang matang sa sakit ug sa pagtambal kondili kini kinahanglang antoson sa dugay kaayong panahon.

Dugang pa, ang mga epekto sa laygay nga balatian panagsa rang mahitabo sa pasyente lamang. “Kadaghanang tawo bahin sa usa ka pamilya,” matod pa sa librong Motor Neurone Disease​—A Family Affair, “ug ang kakurat ug kabalaka nga gibati nimo [sa pasyente] bation usab niadtong suod nimo.” Gipamatud-an kini sa usa ka inahan kansang anak babaye dunay kanser. “Ang matag membro sa pamilya apektado,” matod niya, “gipakita man nila kini o wala o naamgohan man nila kini o wala.”

Siyempre, dili tanan ang maapektohan sa samang paagi. Bisan pa niana, kon ang mga membro sa pamilya nakasabot kon sa unsang paagi ang laygay nga balatian nag-apektar sa mga tawo sa katibuk-an, lagmit mas masangkapan sila sa pag-atubang sa tinong mga suliran sa ilang partikular nga kahimtang. Dugang pa, kon kadtong anaa sa gawas sa pamilya​—mga kauban sa trabaho, eskolmet, silingan, higala​—makasabot sa epekto sa laygay nga balatian, mas makatagana sila ug makahuloganon ug mabinationg pagpaluyo. Nga naghunahuna niini, susihon nato ang pipila ka paagi nga niana ang mga pamilya maapektohan tingali sa laygay nga balatian.

Pagbiyahe Latas sa Langyawng Yuta

Ang kasinatian sa usa ka pamilya sa laygay nga balatian ikatandi sa ilang pagbiyahe latas sa langyawng yuta. Bisan tuod ang ubang mga butang susama ra gayod diha sa yutang natawhan sa maong pamilya, ang ubang mga butang dili pamilyar o lahi gani kaayo. Sa dihang ang laygay nga balatian mag-apektar sa usa ka membro sa pamilya, daghang butang ang magpabiling wala gayod mausab sa estilo-sa-kinabuhi sa pamilya. Bisan pa niana, ang ubang mga butang lahi kaayo.

Sa sinugdan, ang balatian mismo mahimong makaapektar sa normal nga rutina sa pamilya ug magpugos sa matag membro sa pamilya sa paghimog mga kausaban aron makasagubang. Gipamatud-an kini sa 14-anyos nga si Helen, kansang inahan nag-antos sa dugay kaayong  depresyon. “Among gipasibo ang among eskedyul sa mahimo o dili mahimo ni Mama sa usa ka tinong adlaw,” matod niya.

Bisan ang terapiya​—nga gituyo sa pagtagana ug kahupayan gikan sa balatian​—mahimong magpahinabo ug dugang kabaldahan sa bag-ong rutina sa pamilya. Tagda ang pananglitan ni Braam ug Ann, nga gihisgotan sa nag-unang artikulo. “Kinahanglang mohimo kami ug dagkong kausaban sa among adlaw-adlaw nga rutina tungod sa terapiya sa among mga anak,” matod ni Braam. Si Ann misaysay: “Nagngadto-nganhi kami sa ospital kada adlaw. Unya, dugang pa niana, ang doktor nagrekomendar nga kaunom namo pakan-on ug ginagmay ang mga bata sa usa ka adlaw aron mabawi ang kakulang sa pagkaon nga gipahinabo sa ilang sakit. Alang kanako, kadto maoy usa ka bag-ong paagi sa pagluto.” Ang mas dakong suliran mao ang pagtabang sa mga bata nga mohimo sa gibaod nga mga ehersisyo sa pagpalig-on sa kaunoran. “Kadto,” nahinumdom si Ann, “maoy adlaw-adlawng pagpakigbisog sa mga kagustohan.”

Samtang ang pasyente nagapasibo sa kahasol​—ug usahay sa kasakit​—sa medikal nga pagtambal ug sa pagsusi sa medikal nga kawani, mas magsalig siya sa pamilya alang sa praktikal nga tabang ug emosyonal nga pagpaluyo. Tungod niini, dili lang kay ang mga membro sa pamilya kinahanglang mokat-on ug bag-ong mga kahanas aron madumala ang pag-atiman sa panglawas sa pasyente kondili silang tanan mapugos sa pagpasibo sa ilang mga tinamdan, emosyon, estilo-sa-kinabuhi, ug rutina.

Masabtan nga kining tanang kinahanglanon magdugang sa kabug-at nga lahutayon sa pamilya. Usa ka inahan kansang anak nga babaye naospital nga gitambalan tungod sa kanser miuyon nga kini mahimong “mas budlay kay sa gihunahuna ni bisan kinsa.”

Nagpadayong Kawalay-Katinoan

“Ang padayong pagpulipuli sa maayo ug dili maayong kahimtang sa laygay nga balatian maghatag ug mahulgaong pagbati sa kawalay-katinoan,” matod pa sa Coping With Chronic Illness​—Overcoming Powerlessness. Sa dihang ang mga membro sa pamilya nakapasibo na unta sa usa ka hut-ong sa mga kahimtang, basin atubangon sila sa nabag-o ug posibleng mas lisod nga mga kahimtang. Ang mga simtomas basin magkalainlain o basin kalit lang nga mograbe, ug ang terapiya basin dili makatagana sa gidahom nga pag-arang-arang sa kahimtang. Ang pagtambal basin kinahanglang usbon matag karon ug unya o basin moresulta sa wala-damhang mga komplikasyon. Samtang ang pasyente mahimong labi pang  magsalig sa pagpaluyo nga gipaningkamotang itagana sa naglibog nga pamilya, ang kanhing kontroladong emosyon basin kalit lang moulbo.

Ang pagkadili-matag-an sa kinaiya sa daghang balatian ug sa mga pagtambal dili kalikayang magpatungha sa mga pangutana sama sa: Hangtod kanus-a pa kini magpadayon? Unsa pa ka grabe ang sangpotan niining maong balatian? Hangtod kanus-a nga among maantos kini? Ang makamatayng sakit kasagarang magpahinabo sa kinadak-ang kawalay-katinoan​—“Hangtod kanus-a pa una mahitabo ang kamatayon?”

Ang balatian, mga pagtambal, kahago, ug kawalay-katinoan ngatanan mahiusa aron magpatungha ug laing wala-damhang sangpotanan.

Mga Epekto Diha sa Katilingbanong Kinabuhi

“Kinahanglang buntogon nako ang kusganong pagbati sa pagkanahilain ug pagkawalay-lutsanan,” misaysay si Kathleen, kansang bana nag-antos sa dugayng depresyon. “Ang kahimtang dili-mapugngan,” nagpadayon siya, “tungod kay wala gayod kami makapangimbitar o modawat ug imbitasyon sa usa ka salosalo. Sa ngadtongadto halos wala na kamiy pakigkontak sa among mga higala.” Sama kang Kathleen, daghan ingong resulta, ang kinahanglang magsagubang sa pagbati sa pagkasad-an tungod kay wala magmaabiabihon ug wala modawat ug mga imbitasyon. Nganong mahitabo kini?

Ang balatian mismo o ang segundaryong mga epekto sa pagtambal basin magpalisod o gani magpaimposible nga makapakigbahin sa mga salosalo. Ang pamilya ug ang pasyente basin mobati nga ang balatian yam-iran sa katilingban, o basin mahadlok sila nga kini magpahinabog kaulawan. Ang depresyon basin mopabati sa pasyente nga dili takos sa kanhing mga panaghigalaay, o ang pamilya basin wala na gayoy kusog nga makighugoyhugoy. Tungod sa lainlaing mga katarongan, ang laygay nga balatian dali rang mosangpot sa pagpalain ug pagkamasub-anon sa tibuok pamilya.

Dugang pa, dili tanan ang makahibalo kon unsay isulti o kon unsay reaksiyon kon kauban ang usa ka tawong dunay depekto sa lawas. (Tan-awa ang kahon nga “Kon sa Unsang Paagi Mahimo Kang Mapaluyohon,” sa panid 11.) “Sa dihang ang imong anak lahi sa ubang mga bata, daghang tawo ang mokiling sa pagtutok ug paghimog dili-mahunahunaong mga komento,” matod ni Ann. “Sa pagkatinuod, mokiling ka sa pagbasol sa imong kaugalingon tungod sa balatian, ug ang ilang mga komento makadugang lamang sa imong mga pagbati sa pagkasad-an.” Ang giingon ni Ann adunay kalabotan sa lain pang lagmit maagoman sa mga pamilya.

Emosyon nga Magpahinabog Kadaot

“Sa panahon nga nadayagnos ang sakit, ang reaksiyon sa kadaghanang pamilya mao ang kakurat, pagkadili-motuo, ug dili-pagdawat,” matod pa sa usa ka tigdukiduki. “Lisod kaayo kining antoson.” Oo, makapahugno ang pagkahibalo nga ang usa ka minahal dunay magpameligro-sa-kinabuhi o makapainutil nga balatian. Ang usa ka pamilya mobati tingali nga ang ilang mga paglaom ug mga damgo napusgay, nga nagbilin kanila ug walay-katinoang kaugmaon ug lalom nga pagbati sa kapildihan ug kasubo.

Tinuod, alang sa daghang pamilya nga nakasinati ug dugay, makapaguol nga mga simtomas diha sa usa ka membro sa pamilya nga wala mahibalo sa hinungdan, ang dayagnosis tingali magtaganag diyutayng kahupayan. Apan ang ubang pamilya basin lahi ug reaksiyon sa dayagnosis. Usa ka inahan sa Habagatang Aprika miangkon: “Masakit kaayo nga sa kataposan sultian kami kon unsay diperensiya sa among mga anak nga, sa tinuoray lang, mas maayo pang wala na lang nako madungog ang dayagnosis.”

Ang librong A Special Child in the Family​—Living With Your Sick or Disabled Child nagsaysay  nga “kinaiyanhon nga makaagom ka ug emosyonal nga kalibog . . . samtang nagpasibo ka niining bag-ong kamatuoran. Usahay ang imong gibati basin grabe kaayo nga mahadlok kang dili nimo kini masagubang.” Ang awtor sa libro, si Diana Kimpton, kansang duha ka anak nga lalaki dunay cystic fibrosis, nag-ingon: “Nahadlok ko sa akong emosyon ug kinahanglang mahibalo ako nga okey lang nga maguol.”

Dili talagsaon nga ang mga pamilya makaagom sa kahadlok​—kahadlok sa wala-mahibaloi, kahadlok sa balatian, kahadlok sa pagtambal, kahadlok sa kasakit, ug kahadlok sa kamatayon. Ang mga bata ilabina basin dunay daghang wala-isulting mga kahadlok​—ilabina kon wala sila hatagig makataronganong katin-awan kon unsay nagakahitabo.

Kasagaran usab ang kasuko. “Ang mga membro sa pamilya,” misaysay ang magasin sa Habagatang Aprika nga TLC, “basin kasagarang mahimong maoy pahungawan sa kasuko sa pasyente.” Ang mga membro sa pamilya, sa baylo, basin masuko​—sa mga doktor tungod kay wala dayon makamatikod sa sakit, sa ilang kaugalingon tungod sa pagpasa ug depekto sa henetika, sa pasyente tungod kay nagpabaya sa iyang kaugalingon, kang Satanas nga Yawa tungod sa pagpahinabo sa maong pag-antos, o bisan sa Diyos, nga mibati nga siya maoy nakaingon sa balatian. Ang pagbating sad-an maoy laing komon nga reaksiyon sa laygay nga balatian. “Halos tanang ginikanan o igsoon sa bata nga dunay kanser ang mobating sad-an,” matod sa librong Children With Cancer​—A Comprehensive Reference Guide for Parents.

Kining lilo sa emosyon kasagarang moresulta​—sa mas dako o mas gamayng gilapdon​—sa depresyon. “Lagmit mao kini ang labing komon nga reaksiyon sa tanan,” misulat ang usa ka tigdukiduki. “Duna akoy payl nga puno sa mga sulat sa pagpamatuod niana.”

Oo, Makasagubang ang mga Pamilya

Sa positibong punto, daghang pamilya ang nakakaplag nga ang pagsagubang sa situwasyon dili sama ka lisod sa gihunahuna tingali sa sinugdan. “Ang mga hulagway nga gipatungha sa imong handurawan mas grabe pa kay sa tinuod,” pasalig ni Diana Kimpton. Gikan sa personal nga kasinatian iyang nakaplagan nga “ang kaugmaon talagsa rang mangiob kaayo sama sa imong paghanduraw niana sa dihang unang gipahibalo kanimo ang balatian.” Magmasaligon nga ang ubang mga pamilya nakalahutay sa ilang pagbiyahe latas sa langyawng yuta sa laygay nga balatian ug nga ikaw makalahutay usab. Daghan ang nakakaplag nga ang pagkahibalo lamang nga ang uban nakasagubang nakatagana kanilag diyutayng kahupayan ug paglaom.

Apan, ang usa ka pamilya makataronganong maghunahuna, ‘Unsaon namo pagsagubang?’ Ang mosunod nga artikulo magsusi sa pipila ka paagi nga ang mga pamilya nakasagubang sa laygay nga balatian.

[Blurb sa panid 5]

Ang mga pamilya kinahanglang mag-atiman sa pasyente ug magpasibo sa ilang mga tinamdan, emosyon, ug estilo-sa-kinabuhi

[Blurb sa panid 6]

Ang pasyente ug pamilya makaagom sa kusog nga bul-og sa pagbati

[Blurb sa panid 6]

Ayawg wad-a ang paglaom. Ang ubang mga pamilya nakasagubang, ug ikaw makasagubang usab

[Kahon sa panid 7]

Pipila ka Suliran sa Laygay nga Balatian

• Ang pagkuhag impormasyon bahin sa balatian ug kon sa unsang paagi makasagubang niana

• Pagpasibo sa estilo-sa-kinabuhi ug adlaw-adlawng rutina sa usa

• Pagsagubang sa nausab nga relasyon sa katilingban

• Pagmentinar sa pagbating normal ug kontrolado ang kahimtang

• Pagbangotan sa kamatayon nga gipahinabo sa balatian

• Pagsagubang sa malisod nga pagbati

• Pagmentinar ug positibong panglantaw