Ang Teatro sa Epidaurus—Wala Madaot Latas sa Kasiglohan

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA GRESYA

GANAHAN ka bang motan-aw ug pasundayag sa teatro? Malingaw ka bag katawa sa salidang komedya? Ikaw ba madasig o malamdagan pa gani sa makapahunahunang drama nga motandog sa imong emosyon o motudlo kanimo bahin sa tawhanong kinaiyahan? Nan tingali interesado kang mahibalo bahin sa teatro sa Epidaurus. Kini nalangkit pag-ayo sa sinugdanan sa drama sa karaang Gresya.

Ang Gregong geograpo nga si Pausanias, sa ikaduhang siglo K.P., misulat nga sa Epidaurus ‘anaa ang labing talagsaong teatro sa karaang kalibotan. Bisan tuod ang Romanhong mga teatro mas nindot ug dagko, walay hinimo sa arkitekto nga makatumbas sa katahom ug kaharmonya sa lainlaing bahin sa teatro sa Epidaurus.’

Kinamaayohang Pagkapreserbar

Nahimutang mga 60 kilometros habagatan sa Gregong siyudad sa Corinto mao ang gamayng balangay sa Epidaurus. Kawhaan ug lima ka siglo kanhi, kini maoy usa ka hinungdanong sentro sa komersiyo ug relihiyon.

Sa ulahing kapanahonan, dili mailhang dihay dakong teatro nga nagbarog didto tungod sa hanayhay nga mga bungtod, gitikad nga mga uma, ug mga punoan sa mga kahoyng olibo. Apan, naseguro ni Panagís Kavadías, usa ka inila nga Gregong arkeologo sa ika-19ng siglo, nga kadtong maong mga bakilid may gitago pag-ayong sekreto. Napukaw ang iyang kamausisaon tungod sa paghubit ni Pausanias nga gikutlo ganiha, ug segurado siya nga ilalom nianang ordinaryong dagway sa yuta, iyang makaplagan ang usa ka nindot nga teatro. Ug iya gayod kining nakaplagan, sa tingpamulak sa 1881.

Human ang unom ka tuig nga paghago, nakalotan ni Kavadías ang usa ka dako, halos wala madaot nga teatro. Sumala pa sa mga arkeologo, kini nga teatro gitukod sa mga 330 W.K.P. ni Polyclitus nga Manghod, usa ka talagsaong tigkulit ug arkitekto gikan sa silingang siyudad sa Argos.  Ang modernong arkitekto nga si Mános Perrákis nagpabanaag sa kasagarang opinyon sa mga tigdukiduki sa dihang iyang gitawag ang Epidaurus nga “ang labing ilado ug kinamaayohang-pagkapreserbar nga Gregong teatro.”

Ang pagkakaplag sa teatro sa Epidaurus nahimong hinungdanon alang sa arkeolohiya ug arkitektura. Bisan tuod ang kadaghanan sa nabilin nga karaang mga teatro may mga bahin nga naguba o gitukod pag-usab, ang teatro sa Epidaurus wala madaot latas sa kasiglohan tungod kay kini natabonan pag-ayo ug kapin sa unom ka metros nga yuta.

Ang modernong bisita makaila pag-ayo sa pangunang mga bahin sa teatro. Ang orkestra, usa ka patag linginon nga luna nga gigamit alang sa pagsayaw ug sa koro, gilibotan ug hiktin nga tabas sa marmol. Bantok nga yuta ang salog niini, ug duna kiniy altar sa tunga. Luyo sa orkestra mao ang entablado, nga mga pundasyon na lang ang nagpabilin. Sa sinugdan, ang mga aktor nagpasundayag diha sa orkestra, ug ang mga talan-awon sa luyo gilangkoban sa pinintalan nga mga palid nga gitaod sa nagtuyok nga trianggulong mga tabla nga gipahimutang diha sa utlanan sa entablado. Sa ulahi, ang mga aktor misugod sa pagpasundayag diha mismo sa entablado, samtang ang koro nagpabilin diha sa orkestra, ug ang mga talan-awon sa luyo gibalhin ngadto sa bungbong sa entablado.

Ang orihinal nga teatro sa Epidaurus kalingkoran ug 6,000 ka tawo. Sa ikaduhang siglo W.K.P., ang ibabaw nga bahin gipadak-an aron madugangan ug 21 ka linya sa mga lingkoranan, nga naghimo sa katibuk-ang gidaghanon sa lingkoranan nga kapin sa 13,000. Ang mga lingkoranan sa atubangang linya, nga gireserba para sa dungganong mga tawo, lahi sa uban tungod kay ginama kini sa pulahon nga bato ug may sandiganan.

Dalayegon Tungod sa Kalanog sa Tingog

Ang teatro sa Epidaurus ilado tungod sa talagsaong kalanog sa tingog nga madungog. “Ang kinahinayan nga tingog​—lalom nga pagginhawa o paggisi sa usa ka pirasong papel​—tin-awng madungog bisan sa kataposang linya sa mga lingkoranan sa ibabaw,” matod pa sa propesor sa arkeolohiya nga si S.E.E. Iakovídis.

Sa dihang moduaw niining maong teatro, daghang turista ang gustong motindog sa tunga sa orkestra ug mobalak, moawit, o bisan mohunghong ngadto sa ilang mga higalang naglingkod didto sa kinaibabwang mga ang-ang. Nakadayeg sila sa talagsaong paagi nga ang tingog moabot ngadto sa tanang suok nianang dakong awditoryum.

Ang daw ampiteatro, nagkurbang porma sa teatro sa Epidaurus mao ang hinungdan sa maong maayong kalanog sa tingog nga madungog. Nagpahinumdom kini kanato sa mga sermon ni Jesus ngadto sa dagkong mga panon sa mga tawo nga gihimo diha sa kinaiyanhong mga ampiteatro​—kasagaran mga kilid sa bungtod​—aron klaro siyang madungog sa tanan.​—Mateo 5:​1, 2; 13:​1, 2.

Dugang pa, ang katitip sa mga ang-ang sa mga lingkoranan sa Epidaurus nagpamubo sa gilay-on gikan sa entablado ngadto sa kinaibabwang mga linya. Ang mga balod sa tingog halos dili makunhoran sa dihang moabot kini ngadto sa ibabawng mga linya.

Lain pang nakaamot nianang maayong kalanog sa tingog nga madungog mao ang hustong distansiya tali sa mga linya sa lingkoranan. Nagtugot kini sa tingog nga moabot sa tanang dapit nga may samang gikusgon ug katin-aw. Ang ubang mga hinungdan naglakip sa pagbanda sa tingog sa dihang moigo kini sa gahi, bantok nga salog sa orkestra ug sa mga ang-ang sa mga lingkoranan, sa dekalidad nga marmol nga gigamit, sa hilom nga palibot, ug sa huyohoy sa hangin nga kanunayng mohuyop gikan sa orkestra ngadto sa mga tumatan-aw.

Teatro​—Ang Angayang Dapit sa Drama

Tungod kay ang karaang mga Grego makutihon ug may kahanas sa pagtukod sa mga teatro sama nianang sa Epidaurus, ang mga tumatan-aw sayon rang makakita ug makadungog sa  mga drama. Ang drama namugna diha sa mga kombira sa pertilidad aron sa pagsaulog sa ani ug abot sa parasan maingon man sa mga ideya sa kamatayon ug pagbag-o sa kinabuhi. Ang maong rituwalistikong mga kombira nagpasidungog kang Dionysus, ang tinumotumong diyos sa bino ug pertilidad. Kini nga mga pasundayag wala lamang magdayeg sa tinumotumong mga diyos kondili kasagarang nag-asoy ug estorya. Tulo ka pangunang matang sa pag-asoy ug estorya ang naugmad: trahedya, komedya, ug kantalita. Ang mga magmamando sa siyudad, kay nakaamgo sa pagkapopular sa maong mga okasyon, nagsuportar niini ingong usa ka paagi aron makabaton ug mas dakong gahom sa politika.

Sa ngadtongadto, ang impluwensiya sa mga kasaulogan ni Dionysus diha sa drama ug ang pagpatigbabaw sa rituwalistikong mga talan-awon namenosan. Sa pagpangitag bag-ong mga tema alang sa ilang mga salida, ang iladong mga tagsulat ug drama sa ikalimang siglo W.K.P., sama ni Aeschylus, Sophocles, ug Euripides, midangop sa Gregong kasaysayan ug mitolohiya. Ang nag-uswag ug nagkaylap nga popularidad sa drama maoy nagpatungha sa panginahanglan alang sa dagkong mga teatro, sama nianang sa Epidaurus. Ug tungod kay ang mga tumatan-aw kinahanglang makadungog sa matag pulong sa mga drama​—nga kasagarang naglakip sa batid nga paggamit sa mga pulong ug kataw-anang pagtinubagay​—gikinahanglan ang taas nga sukdanan sa kamakutihon ug kahanas sa pagtukod sa mga teatro.

Ang matag salida sa teatro nagkinahanglag usa ka koro (kasagaran 10 ngadto sa 15 ka tawo) ug mga aktor (dili gayod mosobra sa 3 ka mosulting mga karakter sa matag esena). Ang mga aktor gitawag ug mga hy·po·kri·taiʹ, kadtong motubag sa koro. Sa ngadtongadto, kining terminoha gisugdan sa paggamit sa masambingayong diwa sa paghubit sa usa ka tawo nga nagsinalingkapaw o nagpakaaron-ingnon. Ang Ebanghelyo ni Mateo naggamit niining pulonga sa paghubit sa nagsinalingkapaw nga mga eskriba ug mga Pariseo sa adlaw ni Jesus.​—Mateo 23:13.

Epidaurus ug Karaang Drama Karon

Gibalik ang pagpasundayag sa karaang drama didto sa Gresya sa Epidaurus ug sa uban pang dapit. Ang karaan nga Gregong mga drama, ilabina ang mga trahedya, maoy mga leksiyon lamang nga tun-an diha sa eskuylahan, hangtod sa pagsugod sa ika-20ng siglo. Apan sukad sa 1932 padayon, sa pagkatukod sa Nasodnong Teatro sa Gresya, ang mga sinulat sa karaang mga tagsulat gihubad ngadto sa modernong Grego.

Sukad sa 1954 ang kasadyaan sa drama sa Epidaurus nahimong tinuig nga okasyon. Matag ting-init ang teatro sa Epidaurus moabiabi sa daghang Grego ug langyawng mga kapunongan sa mga tigpasundayag sa teatro, nga mopresentar ug mga pasundayag sa karaang mga salida. Linibo ka turista ug mahiligon ug teatro moduaw niining dapita sa pagtambong sa modernong mga pasundayag sa mga salida nga gisulat halos 2,500 na ka tuig kanhi.

Busa sa sunod higayon nga moduaw ka sa Gresya, gidapit ka sa pag-adto sa Epidaurus. Human makita ang talagsaong teatro niini, mahimong makahinapos ka sama kang Pausanias: ‘Walay hinimo sa arkitekto nga makatumbas sa katahom ug kaharmonya sa lainlaing bahin sa teatro sa Epidaurus.’

[Kahon sa panid 13]

Teatro ug ang Unang mga Kristohanon

“Kami nahimong talan-awon sa teyatro alang sa kalibotan, ug sa mga anghel, ug sa mga tawo,” misulat si apostol Pablo ngadto sa mga Kristohanon sa Corinto, kinsa nagpuyo duol sa Epidaurus. (1 Corinto 4:​9; Hebreohanon 10:33) Ang iyang gipasabot mao nga tungod kay gipakaulawan ug gilutos, maora silag naladlad diha sa usa ka teatro atubangan sa mga tumatan-aw sa tibuok uniberso. Sa mga adlaw ni Pablo, ang mga salida sa teatro maoy popular nga matang sa kalingawan. Apan, ang unang mga Kristohanon gipasidan-an batok sa imoralidad ug mabangis nga kapintasan, nga kasagarang ipakita diha sa mga pasundayag sa teatro niadtong panahona. (Efeso 5:​3-5) Usahay ang mga Kristohanon mismo pinugos nga dad-on ngadto sa mga teatro o mga dulaanan sa Romanhong Imperyo ingong mga kalingawan, nga isangka pa gani sa mapintas nga mga mananap.

[Mga hulagway sa panid 12]

Sophocles

Aeschylus

Euripides

[Credit Line]

Gregong mga dramatorgo: Musei Capitolini, Roma

[Picture Credit Line sa panid 11]

Courtesy GNTO