Pagpaniid sa Kalibotan

Planetang Yuta Talagsaon

Sumala sa mga astronomo, padayong madiskobrehan ang bag-ong mga planeta samtang nagsukod ang mga siyentipiko sa hinayng pagkurog​—nga gipahinabo sa pagbutad sa grabidad sa planeta​—sa halayong bituon nga gilibotan sa mga planeta. Sa 1999, 28 sa maong mga planeta ang gikaingong naglungtad sa gawas sa atong solar nga sistema. Ang bag-ong mga planeta nga gikaingong nadiskobrehan halos samag gidak-on sa Jupiter o mas dako pa. Ang gidak-on sa Jupiter maoy mga 318 ka pilo nga mas dako kay nianang sa Yuta. Sama sa Jupiter, ang mga planeta gituohang gilangkoban sa helium ug idroheno. Tungod sa mga distansiya sa orbito nianang maong mga planeta, gikaingong wala gayoy purohan nga ang bisan unsang planeta nga sama kadako sa yuta makadungan sa paglungtad uban niana. Dugang pa, dili sama sa linginong orbito sa Yuta nga 150 milyones ka kilometro, sila naglibot sa ilang mga bituon sa samag-itlog nga porma sa orbito. Sa pagkatinuod, ang usa ka orbito moabot ug mga 58 milyones ka kilometro ngadto sa 344 milyones ka kilometro ang gilay-on gikan sa bituon niini. “Daw dayag nga ang maayong pagkahimutang, linginong mga orbito sama nianang atong makita sa atong kaugalingong solar nga sistema maoy medyo talagsaon,” matod sa usa ka astronomo.

Komunikasyon Pinaagig Taghoy

Ang Katsilang mga bata nga nag-eskuyla diha sa isla sa Gomera, usa sa mga isla sa Canary Islands, gibaoran nga magtuon sa pinulongan sa pagpanaghoy nga gigamit sulod sa kasiglohan sa lokal nga mga magbalantay ug karnero, nagtaho ang The Times sa London. Sa sinugdan gimugna ingong paagi sa pagpakigkomunikar latas sa mga walog diha sa bukirong mga dapit, ang silbo, o taghoy, sa Gomera mogamit ug mga tunog sa pagsundog sa mga paglitok. Ibutang sa mga tigtaghoy ang ilang mga tudlo diha sa ilang mga baba aron maglainlain ang mga tono, ug ilang ibutang ang ilang mga kamot palibot sa ilang baba aron ang tingog madungog​—hangtod sa tulo ka kilometrong gilay-on. Halos nawala sa katuigang 1960, ang silbo napopular pag-usab, ug ang isla karon adunay tinuig nga adlaw sa pagpanaghoy. Apan, adunay mga limitasyon. “Makapakig-estorya ka apan dili daghang butang ang imong mahisgotan,” matod pa ni Juan Evaristo, usa ka lokal nga direktor sa edukasyon.

Mga Bata ug Pagkatulog

“Ang mga ginikanan kinahanglang maglimite, dili lamang kon hangtod unsang orasa magpulaw ang mga batang nag-eskuyla kondili kon unsay ilang himoon sa dili pa matulog,” nag-ingon ang magasing Parents. “Ang pagtan-aw ug TV, pagdulag mga dula sa kompiyuter ug video, ug pagtan-aw sa Net maoy makapaukyab nga mga kalihokan nga maghimo sa hunahuna sa mga bata nga aktibo gihapon bisag gabii na kaayo. Ug ang daghan kaayong kalihokan pagkahuman sa klase magpugong kanila sa pagtapos sa ilang homwork sa rasonableng oras.” Gipakita sa mga panukiduki nga ang kakulang ug tulog sagad nga dunay lahing epekto sa gagmayng mga bata​—sila mahimong sobra ka lihokan ug dili-makontrolar, samtang ang mga hamtong mahimong katulgon ug hilom. Tungod niini, diha sa eskuylahan, ang mga batang kulang ug tulog walay katakos sa pagsentro sa pagtagad, pagpaminaw, paghinumdom sa ilang makat-onan, ug pagsulbad sa mga suliran sa matematika. Ang mga eksperto nag-ingon nga ang mga ginikanan kinahanglang magtakda ug oras sa pagkatulog alang sa ilang mga anak ug unahon kini​—dili himoong kataposang kapilian human nga kapoyon o wala nay buhaton ang mga bata.

AIDS sa Tibuok Kalibotan

Sumala sa bag-ong taho sa Hiniusang Kanasoran, sa tibuok kalibotan “kapin sa 50 ka milyong tawo ang natakboyan sa HIV-AIDS​—ang katumbas sa populasyon sa United Kingdom​—ug 16 ka milyon ang nangamatay,” nag-ingon ang The Globe and Mail sa Canada. “Ang panukiduki sa siyam ka nasod sa Aprika nagpadayag nga 20 porsiyentong mas daghang babaye kay sa mga lalaki ang natakboyan karon sa sakit” ug nga “ang tin-edyer nga mga babaye halos lima ka pilo nga mas may purohang matakboyan sa HIV-AIDS kay sa tin-edyer nga mga lalaki.” Si Peter Piot, ehekutibong direktor sa Joint United Nations Programme on HIV/AIDS, nagbatbat sa kahimtang sa Sidlakang Uropa ingong “kusog nga nagkadaghan.” Ang taho nag-ingon nga “ang sukod sa pagtakboy sa HIV sa kanhing Unyon Sobyet maoy kapin sa duha ka pilo sa milabayng duha ka tuig, ang labing kalit nga pag-uswag sa kalibotan.” Ang mga eksperto nag-ingon nga kini nagpabanaag sa pag-uswag sa paggamit sa agi-sa-ugat nga droga niana nga rehiyon. Sa tibuok kalibotan kapin sa katunga niadtong natakboyan ug HIV-AIDS “natakdan sa sakit pagkadangat sa edad nga 25 ug sila kasagarang mamatay sa dili pa ang ilang ika-35ng adlawng natawhan.”

Losyon Batok sa Adlaw ug Kanser

“Ang pagpahid ug high-factor, o isog nga losyon, batok sa adlaw maglimbong sa mga tawo sa sayop nga pagbati sa kasegurohan ug makapauswag sa ilang kapeligrohan nga makanser sa panit,” nagtaho ang The Times sa London. “Ang  rason mao nga sila mogugol ug mas taas nga panahon sa silong sa Adlaw ug mosuhop ug mas daghang radyasyon.” Ang mga tigdukiduki sa European Institute of Oncology sa Milan, Italya, nakakaplag nga kadtong naggamit ug losyon batok sa adlaw nga factor 30 mogugol ug 25 porsiyento nga mas daghang panahon sa silong sa adlaw kay niadtong naggamit ug factor 10. Si Phillipe Autier, ang awtor sa pagtuon, miingon: “Ang makapanalipod nga epekto sa paggamit ug losyon batok sa kanser sa panit, ilabina sa melanoma, wala ikapasundayag sa katibuk-ang populasyon, apan dunay makapakombinsir nga impormasyong nagpakita nga dakog kalabotan ang gidugayon sa pagbulad sa adlaw ingong paglingawlingaw ug sa kanser sa panit.” Ang mga propesyonal sa panglawas nagpasidaan na karon batok sa dugay nga pagbulad sa adlaw, bisan pa sa sukod sa panalipod nga ikahatag sa losyon batok sa adlaw. Si Christopher New, manedyer sa kampanya batok sa kanser sa Health Education Authority sa Britanya, mitambag: “Ayawg hunong sa paggamit ug losyon batok sa adlaw, apan hinumdomi nga ang paggamit niini wala magpasabot nga makabulad ka sa adlaw sa mas taas nga panahon.”

Ang Labing Maayo nga Sakyanan?

Ang mga pedikab, nga nailhan usab ingong mga traysikad o de-bisikletang mga ricksha, gigamit didto sa India sulod na sa mga dekada. Apan, ang magasing Outlook nag-ingon nga kini nagpabiling wala mausab, nga dunay “bug-at nga kahoyng gambalay, dakong hinulma-sa-puthaw nga tsasis, salikwaot nga medyo naghayang nga mga lingkoranan ug walay mga kambiyada.” Sa di pa dugayng katuigan, dunay daghang pagsupak sa paggamit niini tungod sa kahago nga gipahinabo ngadto sa mga drayber niini, nga kasagarang edaran, kulang ug sustansiya nga mga lalaki. Karon, tungod kay ang polusyon sa hangin miabot na sa peligrosong mga sukod sa India, ang de-bisikletang ricksha gigamit pag-usab. Usa ka kompaniya nga nagbase sa Delhi nakamugnag disenyo nga nagpasundayag ug mas gaan ug mas hapsay nga gambalay nga makapakunhod sa pagkontra sa hangin, usa ka sistema sa kambiyada nga magpamenos ug dako sa pagpangusog sa pagsikad, hustong pagkaplastar nga mga lingkoranan sa drayber, mga manibela nga magpamenos sa kahago sa pulso, ug mas luag, mas komportableng mga lingkoranan sa pasahero. Sumala pa kang T. Vineet, ang lider sa proyekto, “mohaom kini sa naglungtad karon nga politikanhon o katilingbanong atmospera diin ang tawhanong mga katungod ug ang hilwas-sa-polusyon nga kalikopan mao ang uso nga mga eslogan.” Ang Outlook miingon: “Ang ubos nga rickshaw mahimong mao ang labing maayo nga sakyanan sa ika-21ng siglo.”

Dili-Kapulihang Sulat

Hangtod karon, “ang teknolohiya wala molampos sa pagpuli sa epekto sa usa ka sulat,” nag-ingon ang mantalaang Le Figaro. Sa 1999 ang Pranses nga serbisyo sa koreyo mihatod ug 25 ka bilyong sulat nga maoy kinadaghanan sukad. Niining tanan, 90 porsiyento ang koreyo sa negosyo, ug 10 porsiyento lamang ang personal nga mga sulat. Halos katunga sa tanang koreyo nga gipadala ang gisukipan ug usa ka matang sa paanunsiyo, nga giangkong gibasa pag-ayo sa 98 porsiyento niadtong gipangutana. Kada adlaw, ang 90,000 ka kartero sa Pransiya, nga 40 porsiyento kanila maoy mga babaye, mohimog kapin sa 72,000 ka paglibot aron ihatod ang 60 ka milyong sulat nga ipadala kada adlaw.

Nabalaka nga mga Ahente sa Insyurans

Ang Pranses nga mantalaang Le Monde nagtaho nga ang 1999 maoy “tinunglong tuig sa reinsurance.” Ang kinaiyanhong mga katalagman sa 1998 nagpahinabog 90 ka bilyong dolyar nga kadaot, nga 15 ka bilyong dolyar niana ang gibayran sa mga kompaniya sa insyurans. Ugaling, ang 1999​—panahon nga nahitabo ang mga linog sa Turkey ug Taiwan, mga bagyo sa Hapon, mga baha sa India ug Vietnam, ug ubang mga katalagman​—mahimong mokostar sa mga ahente sa insyurans ug labaw pa. Ang mga ahente sa insyurans nabalaka bahin sa nagauswag nga purohan sa dagkong mga katalagman nga mahitabo diha sa mga dapit nga daghan kaayog tawo. Ang nangunang ahente sa insyurans sa kalibotan nagpasidaan bahin “sa malaglagong mga epekto” sa pag-init sa kalibotan ug “sa mga sangpotanan sa tawhanong mga kalihokan diha sa mga kahimtang sa klima.”

Mount Everest Mas Habog pa Gani Karon

“Ang Mount Everest, ang kinahabogang bukid sa kalibotan, mas habog pa gani kay sa gituohan kanhi sa mga siyentipiko, ug nagatubo gihapon,” matod sa di pa dugayng taho sa Reuters. “Naggamit ug komplikado kaayong mga sistema sa satelayt, ang mga tigtungas misukod sa Everest nga 8,850 metros​—mga 8.9 kilometros nga gihabogon . . . Kana maoy 2 metros nga labaw kay sa kanhing opisyal nga sukod nga 8,848 metros, nga gihimo niadto pang 1954.” Ang bag-ong sukod mao ang gihabogon sa taluktok nga natabonag niyebe. Ang gihabogon sa aktuwal nga batong tumoy sa bukid ilalom sa niyebe wala pa mahibaloi. Ang National Geographic Society naggamit sa bag-ong numero alang sa mga mapa niini. Gawas nga nagkahabog, ang bukid​—sa pagkatinuod ang tibuok nga lumbay sa kabukiran sa Himalaya​—nag-irog sa paamihan-sidlakan nga direksiyon, paingon sa Tsina, nga 1.5 milimetros ngadto sa 6 milimetros matag tuig.