Usa ka Dakong Leksiyon Gikan sa Gamayng Isla

ANG Rapa Nui, usa ka 170-kilometro-kuwadrado nga bolkanikong isla nga halos walay mga kahoy, mao ang kinahilitang luna sa gipuy-ang yuta sa kalibotan. * Ang tibuok isla usa na karon ka makasaysayanhong monyumento, usa ka rason mao ang batong mga estatwa niini nga gitawag ug moai. Kini maoy binuhat sa kanhi masadya nga sibilisasyon.

Gikulit gikan sa bolkanikong bato, ang pipila ka moai nalubong pag-ayo nga ang ilang higanteng mga ulo mao na lamang ang makita. Sa ubang mga kahimtang, ang lawas naglabaw sa yuta, ug ang ubang moai aduna pay batong purongpurong nga gitawag ug pukao. Ang kadaghanan naghay-ad nga wala matapos diha sa mga kubkoban sa bato o nagkatag diha sa karaang mga dalan, nga maora bag basta na lang gibuhian sa mga trabahante ang ilang mga himan ug gibiyaan ang trabaho. Kadtong namarog nagkalainlain gikan sa nag-inusarang mga estatwa ngadto sa nanaglinya nga moabot ug taman sa 15 ka buok, nga ang matag usa nagtalikod sa dagat. Masabtan nga ang moai dugay nang nakapahingangha sa mga bisita.

Sa di pa dugayng katuigan ang siyensiya bag-o pang nakatugkad dili lamang sa misteryo sa moai kondili sa gumonhap usab kon nganong nahugno ang kanhing nag-uswag nga sibilisasyon nga naggama niini. Busa, ang mga impormasyon nga nadayag dili lamang kay may makasaysayanhong kapuslanan. Sumala pa sa Encyclopædia Britannica, kini naghatag ug “usa ka importanteng leksiyon alang sa modernong kalibotan.”

Ang maong leksiyon may kalabotan sa pag-atiman sa yuta, ilabina sa kinaiyanhong mga kahinguhaan niini. Tinuod, ang yuta mas labaw ka komplikado ug nagkadaiya sa biolohikal nga paagi kon itandi sa usa ka gamayng isla, apan wala kana magpasabot nga atong ibalewala ang leksiyon sa Rapa Nui. Nan, maggahin kitag pipila ka gutlo sa pagsubli sa pipila ka dagkong mga panghitabo sa kasaysayan sa Rapa Nui. Ang atong asoy mosugod sa mga 400 K.P. sa dihang ang unang mga pamilya nga namuyo sa isla miabot sakay sa ilang mga bangka. Ang bugtong mga mata nga naglantaw mao kadtong ilaha sa ginatos ka langgam sa dagat nga naglibotlibot ug lupad sa ibabaw.

Usa ka Isla nga Paraiso

Ang isla wala makabatog daghang matang sa tanom, apan kini may kalasangan sa palma, hauhau, ug mga kahoyng toromiro, gawas sa mga kahoykahoy, hilba, pako, ug mga balili. Labing menos unom ka espisye sa mga langgam sa mamala, lakip sa mga ngiwngiw, talabong, rail, ug mga periko, nagsanay nianang hilit nga dapit. Ang Rapa Nui mao usab ang “labing dagaya nga sanayanan sa mga langgam sa dagat didto sa Polynesia ug tingali sa tibuok nga Pasipiko,” nag-ingon ang magasing Discover.

Ang mga kolonista nagdala tingalig mga manok ug makaong mga ilaga, nga ilang giisip ingong espesyal nga pagkaon, ngadto sa isla. Sila nagdala usab ug mga lagutmon: gabi, ube, kamote, saging, ug tubo. Tabunok ang yuta, busa ilang gihawanan dayon ang lugar ug gitamnan​—usa ka proseso nga nagpadayon samtang nagkadaghan ang populasyon. Apan ang Rapa Nui may limitadong luna ug, bisag lasangon kaayo, limitadong gidaghanon sa kahoy.

Ang Kasaysayan sa Rapa Nui

Ang atong nahibaloan bahin sa kasaysayan sa Rapa Nui gibase sa dakong bahin sa tulo ka natad sa mga pagpangusisa: pag-analisar sa malo, arkeolohiya, ug paleontolohiya. Ang pag-analisar sa malo naglangkit sa pagkuhag mga sampol sa malo gikan sa linugdang sa mga lim-aw ug mga kalasakan. Kining maong mga sampol mopadayag sa nagkadaiyang mga tanom ug sa ilang kadagaya latas sa gatosan ka tuig. Kon mas lalom ang pagkaluklok sa  sampol sa malo diha sa lut-od sa linugdang, mas sayong yugto sa panahon ang gihawasan niini.

Ang arkeolohiya ug paleontolohiya nagsentro sa pagtagad diha sa mga butang sama sa mga pinuy-anan, sa mga galamiton, sa moai, ug sa mga nahibilin sa mga lawas sa mga mananap nga gigamit ingong pagkaon. Sanglit ang bisan unsang mga talaan sa mga Rapa Nui gisulat sa hieroglyph nga paagi ug lisod tugkaron, ang mga petsa una pa mahitabo ang pakigkontak sa mga taga-Uropa maoy mga pagbanabana, ug daghan sa maong mga hunahuna dili mapamatud-an. Dugang pa, ang pipila ka kalamboan, ingon sa gipahayag sa ubos, mahimong mosapaw sa kasikbit nga mga yugto sa panahon. Ang tanang petsa, nga gipakita diha sa dagkong mga numero, maoy sa Komong Panahon.

400 Mga 20 ngadto sa 50 ka pumoluyo nga taga-Polynesia ang nangabot, malagmit diha sa 15-metros o mas taas pa nga dobleng mga bangka nga makadalag kapin sa 8,000 kilos matag usa.

800 Ang gidaghanon sa malo sa kahoy diha sa linugdang mikunhod, nga nagpailang ang pagpuril sa kakahoyan gihimo na. Ang malo sa balili midaghan samtang mikaylap ang balili ngadto sa pipila ka gihawanang mga luna.

900-1300 Mga un-tersiya sa mga bukog sa mga mananap nga nadakpan aron kaonon niining panahona maoy mga bukog sa lumod. Aron makadalag mga lumod gikan sa lawod, ang mga taga-isla mogamit ug dagkong mga bangka nga ginama gikan sa punoan sa dagkong mga palma. Ang mga kahoy nagtagana usab ug gam-onong mga materyales alang sa kasangkapan nga gigamit sa paghakot ug pagpatindog sa moai, nga ang pagtukod niini ginahimo na nianang panahona. Ang nagkaylap nga agrikultura ug ang panginahanglan sa sugnod padayon nga nag-iban sa kalasangan.

1200-1500 Ang paggamag estatwa anaa sa kinapungkayan niini. Ang mga Rapa Nui naggamit sa daghan kaayong kahinguhaan sa paggamag moai ug sa seremonyal nga mga platapormang gibarogan niini. Ang arkeologong si Jo Anne Van Tilburg misulat: “Ang katilingbanong gambalay sa mga Rapa Nui kusganong nagdasig sa paggamag daghan ug mas dagkong mga estatwa.” Siya midugang nga “mga 1,000 ka estatwa ang nagama sulod sa mga 800 ngadto sa 1,300 ka tuig . . . , usa sa matag pito ngadto sa siyam ka tawo sa kinatas-ang ihap sa populasyon nga gibanabana.”

Dayag nga wala simbaha ang moai, bisan pag kini nagdulag papel diha sa mga rituwal sa paglubong ug agrikultura. Kini mahimong gilantaw ingong mga puy-anan sa mga espiritu. Mopatim-aw nga nagsimbolo usab kini sa kusog, estado, ug kagikan sa mga magtutukod niini.

1400-1600 Ang populasyon miabot sa kinatas-ang ihap nga mga 7,000 ngadto sa 9,000. Ang kataposang mga luna sa lasang nahanaw, ang usa ka  rason mao ang pagkapuo sa lumad nga mga langgam, nga maoy nagdalag malo ngadto sa mga kahoy ug nagsabwag sa mga binhi. “Walay eksepsiyon, ang tanang espisye sa lumad nga mga langgam sa mamala napuo,” matod sa Discover. Ang mga ilaga nakaamot usab sa pagkapuril sa kalasangan; gipakita sa ebidensiya nga sila naningaon sa liso sa palma.

Wala magdugay nahitabo ang pagkakankan, misugod pagkahubas ang mga sapa, ug nagnihit ang tubig. Wala nay makitang mga bukog sa lumod sa mga 1500, mahimong tungod kay wala nay mga kahoy nga may igong gidak-on aron himoong mga bangka. Wala nay bisan unsang purohang makaikyas gikan sa isla nianang panahona. Ang mga langgam sa dagat nahurot na gayod samtang ang mga tawo naglisod pagpangitag pagkaon. Mas daghang manok ang gipangaon.

1600-1722 Ang pagkawalay mga kahoy, hilabihang pagtikad sa yuta, ug pagkahurot sa sustansiya sa yuta miamot sa menos nga ani. Milungtad ang kaylap kaayong gutom. Ang mga Rapa Nui nabahin ngadto sa duha ka magkaaway nga mga grupo. Ang unang mga timailhan sa kagubot sa katilingban mitungha, posibleng bisan ang kanibalismo. Mao kini ang kinapungkayan nga panahon sa paggubatay. Ang mga tawo misugod pagpuyo sa mga lungib aron mapanalipdan. Sa mga tuig 1700, ang populasyon kalit nga mius-os ngadto sa mga 2,000.

1722 Ang Olandes nga manunuhid nga si Jacob Roggeveen mao ang unang taga-Uropa nga nakadiskobre sa isla. Nahitabo kini sa Easter o Pasko sa Pagkabanhaw, busa iya kining gihinganlan ug Easter Island. Siya misulat sa iyang unang impresyon: “Ang walay kinabuhi nga dagway [sa Easter Island] walay laing mahatag nga ideya kondili ang talagsaong kakabos ug kaumaw.”

1770 Niining mga panahona ang magkaribal nga mga banay sa nahibilin nga mga Rapa Nui misugod pagpangguba sa mga estatwa sa usag usa. Sa dihang ang Britanikong manunuhid nga si Kapitan James Cook miduaw sa 1774, daghan siyag nakita nga nangagubang mga estatwa.

1804-63 Ang pakigkontak sa ubang mga sibilisasyon miuswag. Ang pagpangulipon, nga naandan na nianang panahona sa Pasipiko, ug sakit nagpahinabog grabeng kadaot. Ang tradisyonal nga kultura sa Rapa Nui natapos gayod.

1864 Niining tungora ang tanang moai nangaguba na, nga daghan ang tinuyo nga gipunggotag ulo.

1872 Dihay 111 na lamang ka lumad nga mga tawong nagpabilin sa isla.

Ang Rapa Nui nahimong probinsiya sa Chile niadtong 1888. Sa di pa dugayng mga tuig ang Rapa Nui may nagkasagol nga populasyon nga mga 2,100. Ang Chile nagdeklarar sa tibuok isla nga usa ka makasaysayanhong monyumento. Aron mapreserbar ang talagsaong kinaiya ug kasaysayan sa Rapa Nui, daghang estatwa ang gipabarog pag-usab.

Usa ka Leksiyon Karong Panahona

Ngano mang wala mahibaloi sa mga Rapa Nui kon asa sila padulong ug maningkamot sa paglikay sa katalagman? Matikdi ang mga komento sa lainlaing tigdukiduki mahitungod sa kahimtang.

“Ang kalasangan . . . dili kay basta na lang nawala sa usa ka adlaw​—kini anam-anam nga nahanaw, latas sa mga dekada. . . . Si bisan kinsang taga-isla nga misulay sa pagpasidaan bahin sa mga kapeligrohan sa padayong pagpuril sa kalasangan mahimong dag-on gayod sa hakog nga mga interes sa mga tigkulit, opisyales sa gobyerno, ug mga pangulo.”​—Discover.

“Ang ilang gibuhis tungod sa paagi nga ilang gipili aron sa pagpahayag sa ilang espirituwal ug politikanhong mga ideya mao ang usa ka islang kalibotan nga nahimo, sa daghang paagi, nga usa na lamang ka mahuyang nga representasyon sa kanhing kinaiya niini.”​—Easter Island​—Archaeology, Ecology, and Culture.

“Ang nahitabo sa mga Rapa Nui nagpahinumdom nga ang wala-kontrolaha nga pag-uswag ug ang hilig sa pagkontrolar sa kalikopan hangtod nga mahimong delikado ang situwasyon dili lamang kay mga dagway sa industriyalisadong kalibotan; mao kini ang kasagarang kinaiya sa tawo.”​—National Geographic.

Komosta na man ang sangpotanan kon karong panahona walay kausaban nianang gitawag nga kasagarang kinaiya sa tawo? Komosta kon ang mga tawo padayong magpahamtang dinhi sa atong yuta​—atong isla sa kawanangan​—sa usa ka paagi sa kinabuhi nga dili masuportahan sa ekolohiya? Sumala pa sa usa ka magsusulat, kita adunay usa ka dakong bentaha kon itandi sa mga Rapa Nui. Kita adunay nagpasidaan nga mga panig-ingnan sa “mga kasaysayan sa ubang nadaot nga mga katilingban.”

Apan, tingali ikapangutana, Ang katawhan naghatag bag pagtagad niining maong mga kasaysayan? Ang kaylap kaayong pagpuril sa kalasangan ug ang padayong pagkapuo sa buhing mga butang sa yuta  sa makahahadlok nga sukod nagpakita nga wala. Diha sa Zoo Book, si Linda Koebner misulat: “Ang pagkawala sa usa o duha o singkuwenta ka espisye aduna unyay mga epekto nga dili nato matagna. Ang mga pagpuo nagpatunghag kausaban bisan wala pa nato masabti ang mga sangpotanan.”

Ang tigpangdaot nga mokuhag usa ka twerka matag higayon gikan sa usa ka ayroplano wala masayod kon unsang twerkaha ang mahimong hinungdan unya sa pagkahagsa; apan sa dihang wala na kanang hinungdanong twerka, segurado na gayod kon unsay mahitabo sa maong ayroplano, bisan pag dili tingali kini mahagsa sa sunod mismo nga paglupad. Sa susama, ang mga tawo nagpapha sa buhing mga “twerka” sa yuta sa sukod nga kapin sa 20,000 ka espisye matag tuig, nga walay timailhan sa paghunong! Kinsay mahibalo kon unsang puntoha nga ang yuta wala nay paglaom nga maulian? Ug ang maong abanteng kahibalo makaapektar ba gayod sa panggawi sa mga tawo?

Ang librong Easter Island​—Earth Island naghimo niining hinungdanong komento: “Ang tawong miputol sa kataposang kahoy [sa Rapa Nui] nakakita nga kadto mao ang kataposang kahoy. Apan iya gihapong giputol kini.”

“Kinahanglang Atong Usbon ang Atong Relihiyon”

“Kon duna man ugaling paglaom,” midugang ang Easter Island​—Earth Island, “kini mao gayod ang ideya nga kinahanglang atong usbon ang atong relihiyon. Ang atong presenteng mga diyos sa ekonomikanhong pag-uswag, siyensiya ug teknolohiya, padayong nag-uswag nga mga sukdanan sa kinabuhi, ug sa mga batasan sa pag-indiganay​—mga diyos nga atong giisip nga gamhanan sa ngatanan​—maoy sama sa higanteng mga estatwa diha sa mga plataporma sa Easter Island. Ang matag balangay nakig-indig sa mga silingan niini sa pagpatindog sa kinadak-ang estatwa. . . . Dugang ug dugang nga paningkamot ang gigugol sa naghurot-sa-kahinguhaan . . . , apan walay kahulogan, nga pagpangulit, pagpanghakot ug pagpatindog.”

Usa ka maalamong tawo kas-a miingon: “Dili iya sa yutan-ong tawo ang iyang dalan. Dili iya sa tawo nga nagalakaw bisan ang pagtultol sa iyang lakang.” (Jeremias 10:23) Ang atong Maglalalang mao ang bugtong makapakita kanato kon unsaon ‘pagtultol sa atong lakang.’ Siya usab ang bugtong makahaw-as kanato gikan sa atong makapasubo nga kahimtang. Kini iyang gisaad nga pagabuhaton diha sa iyang Pulong, ang Bibliya​—usa ka basahon nga nagtala usab sa daghang maayo ug daotang mga panig-ingnan sa milabayng mga sibilisasyon. Sa pagkatinuod, kining basahona mahimong usa ka ‘kahayag sa atong alagianan’ niining mangiob nga mga panahon.​—Salmo 119:105.

Sa ngadtongadto, kanang maong alagianan magtultol sa matinumanong mga tawo ngadto sa paraiso sa kalinaw ug kadagaya​—usa ka bag-ong kalibotan nga maglakip nianang gamayng luna sa Habagatang Pasipiko nga gitawag ug Rapa Nui.​—2 Pedro 3:13.

[Footnote]

[Mapa sa panid 23]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Easter Island

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Hulagway sa panid 23]

“Mga 1,000 ka estatwa ang nagama”

[Mga hulagway sa panid 25]

Ang tibuok yuta, lakip ang hilit nga mga isla, mahimo unyang paraiso