Pagpaniid sa Kalibotan

Mga Problema sa Salakwanang sa Mars

Sa Disyembre, wala na makontak pag-usab sa NASA ang Mars Polar Lander niini human mosulod ang salakwanang sa atmospera sa Mars. Ang pagkadili-makontak nahitabo mga duha ka bulan lamang human madaot ang Mars Climate Orbiter, nga maoy motabang unta sa paghatod ug impormasyon gikan sa lander paingon sa Yuta. Wala mahibaloi kon nganong nadaot ang lander. Apan, lakip sa ubang mga hinungdan, ang orbiter nadaot tungod kay ang gigamit nga elektrikal nga mga senyales sa paglawig sa salakwanang maoy Ingles nga mga yunit sa pagsukod imbes sa metrikong sistema nga mas kaylap nga gigamit! Kining maong kalainan nagsanta sa hustong pagbayloanay ug impormasyon sa paglawig. Bisan tuod nahigawad tungod sa ilang mga kapakyasan, buot nga padayonon sa mga siyentipiko sa NASA ang pagkab-ot sa ilang mga tumong, matod sa CNN. Kini mao ang “pagtuon bahin sa kasaysayan sa klima ug geolohiya sa pulang planeta; pagpangitag mga timailhan sa kinabuhi; ug pagpahiluna sa pundasyon alang sa pagpanuhid nga tawo mismo ang mangunay.”

Nagakahanaw nga Ininsek nga Sistema sa Pagsulat

Usa ka talagsaong sistema sa pagsulat nga gitawag ug Nu Shu, nga masabtan lamang sa mga babaye, ang dugay nang gigamit sulod sa daghang siglo diha sa usa ka hugpong sa gagmayng mga baryo sa Lalawigan sa Hunan, habagatang Tsina. Giugmad kini sa mga babayeng mag-uuma sa panahon nga wala tugoti ang mga batang babaye nga makabaton ug pormal nga edukasyon. Kini nga sistema sa pagsulat gilangkoban sa gibanabanang 700 ka malitok nga mga titik, kon itandi sa linibo sa idrowing nga mga titik sa Ininsek. Ang Nu Shu isulat sa maanindot nga kurba ug pahandag nga agi, nga gihubit ni Yang Yueqing, usa ka tiggamag pelikula nga naghimog dokumentaryong sine sa Nu Shu, ingong “binabaye kaayo ug nindot, . . . hilabihan usab ka detalyado tungod kay kini ilakip sa paghablon sa panapton ug iburda ingong mga disenyo,” nagtaho ang The Sunday Times sa London. Gitala sa mga babaye ang banikanhong mga tradisyon ug gipahayag ang ilang kahimtang sa kinabuhi diha sa mga awit ug mga balak nga sinulat sa Nu Shu. Human mahatagi ug kaangayan ang mga babaye sa Tsina sa 1949, ang paggamit sa Nu Shu nagsugod sa pag-us-os. Karon, tulo na lang ka tawo ang nahibaloang makasulat sa karaang sistema sa pagsulat, ug sila maoy tigulang nga mga babayeng lungsoranon.

Mapintas nga mga Dula sa “Video”

Pinasikad sa usa ka pagtuon maylabot sa 600 ka batan-ong mga magdudula sa dula sa video, ang tigdukiduki nga si Brent Stafford, sa Simon Fraser University sa British Columbia, Canada, nagpasidaan nga daghang dula “ang nagbansay sa atong mga anak nga malipay sa kapintasan.” Ang magasing Maclean’s nagtaho: “Ang ubang dulot-sa-bukog nga mga magdudula nga mas gusto sa labing mapintas ug realistikong mga dula ‘mopatay’ ug ingon ka daghan sa 1,000 ka ‘avatar’ (mga karakter diha sa eskrin) sa usa lang ka gabii, nga kasagaran diha sa mga esena nga ngilngig ang pagkarealistiko.” Ang panukiduki naghatag ug pamatuod kon sa unsang gilapdon gidisenyo ang mapintas nga mga dula sa video aron mapukaw ang mga pagbati sa magdudula ug aron “lumsan ang mga hunahuna sa mga bata diha sa mga kalibotan nga mohimo kanilang kubalan sa kapintasan, bisan sa pagpamatay.” Ang industriya sa dula sa video, nga mokitag $17 ka bilyon kada tuig, “mas dako pa bisag tapoon ang [industriya sa] pelikula ug telebisyon.” Si Stafford nag-awhag sa mga ginikanan sa pagsusi kon unsang mga dulaa ang gidula sa ilang mga anak ug sa pagkahimong alisto sa bisan unsang kiling sa dili-kapugngang agda sa pagdula.

Mga Taho Bahin sa mga Gubat

“Dunay 27 ka aktibong mga gubat karon sa tibuok kalibotan,” matod sa Psychology Today. Sumala sa gitaho sa Stockholm International Peace Research Institute, kapin sa 150,000 ka taga-Liberia ang nangamatay sa ilang 7-ka-tuig nga sibil nga gubat, ug 500,000 ka tawo ang nangamatay sa 15-ka-tuig nga sibil nga gubat sa Angola. Ang mga panagbugno sa Turkey nakapatay ug kapin sa 37,000 sukad sa 1984, ug ang gubat sa Sri Lanka nakakalas ug mga 60,000 ka kinabuhi sukad sa 1983. “Tanantanan, kapin sa 20 ka milyong tawo​—kadaghanan kanila mga sibilyan​—ang nangamatay sa gubat sukad sa pagkatapos sa Gubat sa Kalibotan II,” nag-ingon ang magasin. “Tingali ang gubat padayon nga dili-malikayan . . . tungod sa ekonomiya. Ang gubat maoy usa sa kinadak-ang mga industriya sa yuta, nga mogastog $800 ka bilyon matag tuig, ug mopatungha usab kinig dagko kaayong ganansiya.” Ang editoryal miingon: “Pagkalahi kaayo sa atong espisye tungod sa atong tumang kabangis ngadto sa atong mga isigkatawo.” Ang Hiniusang Kanasoran nagdeklarar niining tuiga ingong internasyonal nga tuig sa kalinaw.

Pagtabako ug Pagkabuta

“Ang pagtabako maoy pangunang hinungdan sa pagkabuta,” nagtaho ang mantalaang Canberra Times. Ang mga tigdukiduki sa Australian National University ug Sydney University  nagbanabana nga 20 porsiyento sa tanang pagkabuta sa mga Australiano nga kapin sa 50 anyos ang pangedaron maoy tungod sa pagtabako. Ang mga tigdukiduki mikutlo ug mga pagtuon gikan sa Australia, sa Tinipong Bansa, ug Uropa nga nagpakitang ang mga hinabako maoy duha ngadto sa lima ka pilo nga may purohang mabuta kon maedaran na kay sa mga dili hinabako. Si Dr. Wayne Smith sa Australian National University misugyot nga ang mga pakete sa sigarilyo butangan ug pasidaan: “Ang pagpanabako maoy pangunang hinungdan sa pagkabuta.”

Pagpasagad ug Pag-abuso sa Bata

Ang gitaho nga mga kaso sa pag-abuso sa bata sa Hapon misulbong ug 30 porsiyento sa 1998 nga fiscal year, kon itandi sa milabayng tuig, nag-ingon ang Asahi Evening News. Gipasangil kini sa mga eksperto ngadto sa “nag-uswag nga tensiyon nga gipas-an sa mga inahan, nga daghan kanila nag-abaga sa tibuok lulan sa pagmatuto sa ilang mga anak,” maingon man ngadto sa “nag-uswag nga pagkaalinggat sa publiko” sa ilang responsabilidad sa pagsumbong sa pag-abuso o pagpasagad. Ang The Daily Yomiuri nag-ingon nga dunay pag-uswag usab sa Hapon sa gidaghanon sa nangamatay nga gagmayng mga bata nga gibiling nag-inusara sa balay o diha sa giparking nga mga sakyanan. Sa pipila ka kaso ang ilang dili-presenteng mga ginikanan nagsugal diha sa pachinko nga mga pinball machine. Di pa dugay, pipila lang ka ginikanan ang giakusar sa maong mga kaso. Apan, karon buot sa mga awtoridad nga dugangan ang ipasaka nga sumbong sa mga ginikanan nga grabeng magpasagad.

Bag-ong Natawong mga Bata nga May HIV

“Katunga sa gidaghanon sa tanang masuso sa Aprika ang matawo nga natakboyan ug HIV nga virus nga mosangpot sa AIDS,” nagtaho ang United Press International. Si Dr. Peter Piot, ehekutibong direktor sa Joint United Nations Programme on HIV/AIDS, nag-ingon nga nakunhoran ug 25 ka tuig sa HIV ug AIDS ang gidahom nga gitas-on sa kinabuhi diha sa pipila ka bahin sa Aprika. Ang taho midugang: “Ang 21 ka nasod nga may kinatas-ang gidaghanon sa impeksiyon sa HIV anaa tanan sa Aprika, ug sa 10 niining mga nasora, labing menos 10 porsiyento sa populasyon ang natakboyan.” Sa tanang kamatayon sa tibuok kalibotan nga may kalabotan sa AIDS, mga 80 porsiyento ang nahitabo sa Aprika.

Enerhiya sa Pedal

“Usa sa labing madaginoton-sa-enerhiya nga mga paagi sa pag-adto sa lainlaing lugar mahimong mao ang pagbisikleta​—dili lamang tungod kay mogamit kinig enerhiya sa pedal kondili tungod kay ang disenyo niini mag-usik ug diyutay kaayong enerhiya,” matod sa taho sa Reuters. Sa pagsusi pinaagig infrared camera sa kontrolado-sa-kompiyuter nga mga koneksiyon sa bisikleta, namatikdan sa mga inhenyero sa Johns Hopkins University sa Baltimore nga diyutay rang kainit ang ipatungha samtang nagtuyok ang kadena. “Sa ilang katingala, nakaplagan sa mga inhenyero nga ang sistema sa kadena may eskor nga 98.6 porsiyento sa pagdaginot sa enerhiya, nagpasabot nga menos ug 2 porsiyento sa enerhiyang gigamit sa pagpatuyok sa unahang ispraket ang nakonsumo,” nag-ingon ang taho. “Ang kinamub-ang eskor sa bisikleta, ubos sa nagkadaiyang mga kahimtang, maoy 81 porsiyentong pagdaginot.” Si James Spicer, nga maoy nanguna sa pagtuon, miingon: “Nakapahingangha kini kanako, ilabina kon imong hunahunaon nga ang paninugdang disenyo niining sistema sa kadena wala mausab sa kapin sa 100 ka tuig.”

“Makadaot nga Ulan”

Usa ka kinaiyanhong panghitabo nga nailhan ingong makadaot nga ulan ang mahitabo sa Turpan, sa Sinkiang Uighur Autonomous Region sa Tsina. Bisag molabay ang nagdagtom nga dag-om sa itaas, ang panahon mahimong magpabiling alingiing ug mala sa ubos, mitaho ang China Today. Daw nangatagak ang ulan gikan sa langit, ug mabati pa gani sa usa ka tawo nga modapat sa panit ang ulan pinaagi sa pagwarawara sa iyang kamot sa hangin. Apan, diha sa uga kaayong klima sa Turpan, mas dali kaayo ang pag-alisngaw kay sa pagtagak sa ulan. Busa, ang “makadaot nga ulan” moalisngaw sa dili pa gayod kini moabot sa yuta.

Makapatay nga Pagkaon

Usa ka beterinaryong siruhano sa distrito sa Kutch sa kasadpang India di pa dugayng mikuhag 45 ka kilo sa plastik nga mga bag gikan sa tiyan sa nagsakit nga baka, nagtaho ang The Week, usa ka magasin sa Kerala, India. Gawas pa sa mga bag, siya nakakaplag usab ug panapton, mga bunot, naglambod nga alambre, ug tornilyo. Ang naglaaglaag nga mga baka sa India sa dakong bahin mokaog basura, ug ang gilabay nga plastik nga mga bag makapameligro kanila. Bisan ang mga bakang gatasan nga may tag-iya kasagarang mokaon ug basura sa daplin sa dalan sa dihang mopadulong sa ilang mga sibsibanan. Ang beterinaryo, si Dr. Jadeja, miingon nga ang pagkaog plastik ikaduha lamang sa foot-and-mouth disease ingong problema sa mga baka. Ang dili mahilis nga mga butang mobabag sa tiyan, mao nga dili mausap sa baka ang kinaon. Ang maong mga baka kasagarang pasagdan rang mamatay. Ang kahimtang gipaalinggat kang Dr. Jadeja sa mga tiggamag produktong gikan sa panit nga nakakaplag ug daghan kaayong plastik diha sa mga tiyan sa patayng mga baka sa dihang nagkuha sa mga panit niini.