Antartika— Usa ka Kontinenteng Nameligro

SA DIHANG ang mga astronot mitan-aw sa yuta gikan sa kawanangan, matod pa sa librong Antarctica: The Last Continent, ang labing tataw nga bahin sa atong planeta mao ang hanig nga yelo sa Antartika. Kini “nagdan-ag samag dakong puti nga parola latas sa ubos nga bahin sa kalibotan,” mitaho ang mga astronot.

Nga may mga 30,000,000 kilometro kubiko nga yelo, ang Antartika maoy usa ka dako kaayong pabrika sa yelo. Mag-ulan ug niyebe diha sa kontinente ug kini magtipun-og aron mopormag yelo. Ang mga puwersa sa grabidad magpugos sa yelo sa pag-anam ug dahili paingon sa baybayon, ug didto kini mahulog sa dagat aron mopormag dagko kaayong mga ice shelf.​—Tan-awa ang kahon sa panid 18.

Nagkagamay nga mga Ice Shelf

Apan, sa di pa dugayng katuigan, ang paspas nga pagkatunaw nakapagamay sa ubay-ubayng mga ice shelf, ug ang uban nangawala na gayod. Sa 1995 ang 1,000-kilometro-kuwadrado nga bahin sa 1,000-kilometrong-gitas-on nga Larsen Ice Shelf nahugno ug nabungkag ngadto sa libolibong mga iceberg, sumala sa usa ka taho.

Ang dapit nga naapektahan sa pagkakaron sa nagakatunaw nga yelo mao ang Antartikong Peninsula. Usa ka sumpay sa kutay sa kabukiran sa Andes sa Amerika del Sur, kining pormag-S nga peninsula nakaagom ug 2.5 grado Celsius nga pagtaas sa temperatura sulod sa milabayng 50 ka tuig. Tungod niini, ang James Ross Island, kanhi giliminan sa yelo, sa pagkakaron mahimo nang liboton paglawig. Ang nagakatunaw nga yelo nakapatubo ug daghan kaayong tanom.

Tungod kay ang pagkatunaw sa daghang yelo nahitabo lamang sa rehiyon sa Antartikong Peninsula, ang ubang mga siyentipiko wala makombinsir nga kini usa ka timailhan sa pag-init sa yuta. Apan, sumala sa usa ka pagtuon sa Norway, ang yelo sa Artiko nagakatunaw. (Tungod kay ang Polo Norte wala mahimutang sa mamala, ang dakong bahin sa yelo sa Artiko maoy mibagtok nga tubig sa dagat.) Kining tanang kausaban, sumala sa pagtuon, mohaom sa mga hitabo nga gitagnang mahitabo tungod sa pag-init sa yuta.

Apan dili lang kay ang Antartika ra ang maapektohan sa mga kausaban sa temperatura. Ang kontinente gihubit ingong “hinungdanong puwersa nga nagkontrolar sa dakong bahin sa atong klima sa yuta.” Kon mao kana, nan ang umaabot nga mga klima mahimong maapektohan kon ang kontinente magpadayon sa pagkaagom ug mga kausaban.

Sa kasamtangan, ibabaw sa Antartika usa ka lungag nga duha ka pilo sa gidak-on sa Uropa ang naporma diha sa ozone layer sa atmospera. Ang ozone, usa ka matang sa oksiheno, nanalipod sa yuta gikan sa makadaot nga ultraviolet nga radyasyon nga makadaot sa mga mata ug maoy hinungdan sa mga kanser sa panit. Tungod sa pag-uswag sa radyasyon, ang mga tigdukiduki sa Antartika kinahanglang manalipod sa ilang panit batok sa adlaw ug magsul-ob ug mga antipara nga dunay linaing mopasumbalik-silaw nga mga haklap aron mapanalipdan ang ilang mga mata. Panahon ray mag-igo kon sa unsang gilapdon maapektohan ang ihalas nga mga mananap nga mag-adtoan sa Antartika sa ting-init.

Tandogong Kontinente​—Pag-amping sa Imong Paglakaw

Ang ulohan sa ibabaw maoy haom tingaling pag-abi-abi sa mga bisita sa Antartika. Ngano man? Tungod sa daghang katarongan, sumala sa Australian Antarctic Division. Una, tungod sa yanong ekolohikanhong relasyon sa mga linalang diha sa Antartika, ang kalikopan sensitibo kaayo sa mga kabaldahan. Ikaduha, ang mga tanom hinay kaayong motubo nga ang usa ka tunob diha sa hanig sa lumot makita gihapon napulo ka tuig sa ulahi. Ang nangadaot o dili-himsog nga mga tanom walay panalipod sa kusog nga mga paghuros sa hangin sa Antartika, nga makapuo sa enterong mga pundok sa mga tanom. Ikatulo,  ang grabeng kabugnaw nagpasabot nga dangtag mga dekada una pa madugta ang mga biya. Ikaupat, ang mga tawo tingali wala-tuyoang magdala ug gagmitoy kaayong mga matang sa kinabuhi nga dili-lumad niining hilit, ug busa daling madaot, nga kontinente. Sa kataposan, ang mga dapit nga kanunayng adtoan sa mga turista ug mga siyentipiko mao ang mga daplin sa baybayon​—mga dapit nga labing paborable usab sa ihalas nga mga mananap ug mga tanom. Tungod kay kining mga dapita naglangkob ug mga 2 porsiyento lamang sa mamala, dali rang masabtan kon nganong ang Antartika sa dili madugay maghuot na. Magpatungha kana sa pangutana, Kinsay magdumala niining dakong kontinente?

Kinsay Magmando sa Antartika?

Bisan tuod pito ka nasod ang nag-angkon ug mga bahin sa Antartika, ang kontinente sa katibuk-an lahi kaayo tungod sa pagkawalay magmamando ni lungsoranon. “Ang Antartika mao ang bugtong kontinente sa yuta nga bug-os nga gimandoan sa internasyonal nga kasabotan,” nagtaho ang Australian Antarctic Division.

Gitawag ug Tratado sa Antartika, ang kasabotan gipirmahan sa 12 ka gobyerno ug miepekto sa Hunyo 23, 1961. Sukad niadto, ang gidaghanon sa misalmot nga kanasoran miuswag ngadto sa kapin sa 40. Ang tumong sa tratado mao ang “pagseguro, alang sa kaayohan sa tanang tawo, nga ang Antartika padayong gamiton hangtod sa hangtod alang lamang sa malinawong mga katuyoan ug dili mahimong dapit o tumong sa internasyonal nga pagbangiay.”

Sa Enero 1998 ang Memorandum sa Pagpanalipod sa Kalikopan Alang sa Tratado sa Antartika nahimong internasyonal nga balaod. Kining maong memorandum nagdili sa tanang pagmina ug pagpahimulos sa minerales sa Antartika sulod sa kinaubsang gidugayon nga 50 ka tuig. Ginganlan usab niini ang kontinente ug ang nag-agad niini nga mga ekosistema sa dagat ingong usa ka “kinaiyanhong parke nga gideboto sa kalinaw ug siyensiya.” Gidili ang militaryong mga kalihokan, pagtesting sa mga armas, ug ang paglabay sa mga biyang nukleyar. Bisan ang mga iro nga nabansay pagbutad ug balsa gidili.

Ang Tratado sa Antartika gitawag ug “wala-hitupnging pananglitan sa internasyonal nga kooperasyon.” Apan, duna gihapoy daghang suliran nga sulbaronon, lakip na ang maylabot sa magmando niana. Kinsa, pananglitan, ang magpatuman sa tratado, ug sa unsang paagi? Ug sa unsang paagi dumalahon sa membrong mga nasod ang tulin nga pagdaghan sa turista​—usa ka lagmit nga kapeligrohan sa tandogong ekolohiya sa Antartika? Sa di pa dugayng katuigan kapin sa 7,000 ka nagsakayg-barko nga mga turista ang nakaadto sa Antartika tuigtuig, ug kining gidaghanona gidahom nga modoble sa dili madugay.

Ang ubang mga suliran mahimong motungha sa umaabot. Pananglitan, unsa na man kon ang mga siyentipiko makakaplag ug bililhong mga pondo sa minerales o aseite? Makapugong ba ang tratado sa komersiyal nga pagpahimulos ug sa polusyon nga kasagarang mosunod niana? Ang mga tratado mahimong usbon, ug ang Tratado sa Antartika dili eksepsiyon. Sa pagkatinuod, ang Artikulo 12 sa tratado sa Antartika dunay kondisyon nga ang tratado mahimong “bag-ohon o usbon bisan kanus-a pinaagi sa hiniusang kasabotan sa Nagkontratang mga Partido.”

Siyempre, walay tratado nga makaarang sa pagpanalipod sa Antartika gikan sa mga biya sa moderno, industriyalisado nga kalibotan. Pagkaanugon kon ang maanindot nga “puti nga parola” sa ubos nga bahin sa yuta mahugawan pag-ayo sa layog-abot nga mga epekto sa kadalo ug kawalay-kabangkaagan sa tawo! Ang pagdaot sa Antartika maoy pagdaot sa katawhan. Kon dunay ikatudlo kanato ang Antartika, mao kini nga ang tibuok yuta​—sama sa lawas sa tawo​—maoy konektadong sistema, hingpit nga gitakdo sa Maglalalang aron sa pagsustento sa kinabuhi ug paghatag kanatog kalipay.

[Kahon/Hulagway sa panid 18]

UNSAY “ICE SHELF”?

Sa labing hilit nga dapit sa Antartika, ang mga sapa sa yelo nga naporma sa nangatagak nga niyebe modahili sa baybayon​—ang uban modahili hangtod sa gilay-on nga tunga sa milya kada tuig, sumala sa di pa dugayng mga hulagway nga nakuha sa radar sa satelayt. Daghan niining maong mga sapa sa yelo ang magtapo samag dagkong mga sapa, nga mopormag dagkong mga suba sa yelo. Sa dihang makaabot kini sa dagat, kining mibagtok nga mga suba molutaw sa tubig aron mopormag mga ice shelf, ang kinadak-an mao ang Ross Ice Shelf (gipakita dinhi). Nga giagosan sa dili momenos pito ka sapa sa yelo o mga gla­cier, sama kini ka dako sa Pransiya ug hangtod sa usa ka kilometro ang kabag-on niini diha sa pipila ka bahin. *

Ilalom sa normal nga mga kahimtang, ang mga ice shelf dili mogamay. Samtang ang mga glacier magdugang ug yelo ngadto sa shelf, ang gawas nga tumoy sa shelf moabot pa sa dagat, samag toothpaste nga gipislit gikan sa sudlanan niini. Didto ang dagkong mga tipak ngadtongadto matipak (usa ka proseso nga gitawag ug calving), ug kining maong mga tipak mahimong mga iceberg. Ang ubang mga iceberg “sama ka dako sa 13,000 kilometro kuwadrado,” matod pa sa The World Book Encyclopedia. Apan, sa di pa dugayng ­katuigan mipaspas ang pagkabungkag sa dagkong mga tipak ug ang mga ice shelf migamay, ang uban nangawala na gayod. Bisan pa niana, wala kini mopasaka sa lebel sa dagat. Nganong wala man? Tungod kay ang mga ice shelf naglutawlutaw na, nga mopuli sa ilang gibug-aton diha sa tubig. Apan kon ang yelo diha sa dakong yuta sa Antartika maoy matunaw, sama rag gibubo ngadto sa dagat ang usa ka tangke nga dunay 30,000,000 kilometro kubikong tubig! Ang mga lebel sa dagat mosaka ug mga 65 metros!

[Footnote]

[Hulagway]

Ang dagkong mga bloke sa yelo natipak gikan sa Ross Ice Shelf. Ang ice shelf dinhi mituybo ug mga 200 ka piye ibabaw sa lebel sa dagat

[Credit Line]

Tui De Roy

[Hulagway sa panid 20]

Usa ka itoy sa Weddell nga poka

[Credit Line]

Letrato: Commander John Bortniak, NOAA Corps