Pagpaniid sa Kalibotan

Makadaot nga Katahom

Ang water lily maoy usa ka tanom sa tubig nga mamulak ug maanindot nga purpurag kolor nga bulak. Gidala didto sa Lake Victoria sa Aprika pipila ka dekada kanhi, ang water lily kusog kaayong midaghan nga karon nag-okupar kinig 2,000 kilometro kuwadrado sa nawong sa lanaw, nga nagdaot sa hinungdanong industriya sa pagpangisda nga nagsustento sa minilyon ka tawo diha sa nag-ulot nga mga nasod sa Kenya, Tanzania, ug Uganda. Nakapahinabo kinig grabeng mga suliran sa mga planta sa tubig ug hydroelectric sa Uganda tungod kay nasampongan niini ang mga tubo nga nag-abiyog tubig. Nahimo usab kining sanayanan sa mga lamok, hilahila, ug mga halas, nga misangpot sa pagdaghan sa mga pinaakan sa halas ug sakit nga malarya ug schistosomiasis (bilharzia). Bisan tuod gibutangan kini ug mga bakukang nga ang kaonon water lily lamang, hangtod karon wala kini makaapas sa kusog kaayong pagtubo sa tanom. Ang mga komunidad sa mga mangingisda napugos sa pagkuha sa mga sagbot nga manomano, nga nakatigom ug libolibong tonelada. Apan kini napamatud-an nga temporaryong solusyon lamang. Ang World Bank nalangkit sa multimilyong-dolyar nga proyekto sa paghinlo sa lanaw.

May-Balhibong “Fossil” Dili Tinuod

Gitaho sa National Geographic nga ang usa ka fossil nga nakaplagan sa Probinsiya sa Liaoning, Tsina, mao “ang tinuod nga nawalang koneksiyon diha sa komplikadong kutay nga naglangkit sa mga dinosaur sa mga langgam.” Ang fossil, nga ginganlag Archaeoraptor liaoningensis, gikaingong may ikog sa dinosaur ug dughan ug mga abaga sa langgam. Apan, karon ang mga siyentipiko nakombinsir nga “nailad sila tungod kay gidoktoran ug gamay ang fossil,” nagtaho ang Science News. Ang mga paleontologo nga nagsusi sa fossil nagduda human nila mamatikdan nga wala ang mga bukog nga nagkonektar sa ikog ngadto sa lawas ug nga ang papan sa bato dunay mga ilhanan nga gihilabtan. Si Philip Currie, sa Royal Tyrrell Museum of Paleontology sa Drumheller, Alberta, Canada, nagduda nga may tawong “naningkamot nga mapasiugda ang kahinungdanon sa Archaeoraptor pinaagi sa pagpatapot ug usa ka bahin sa ikog sa dinosaur ngadto sa fossil sa langgam,” nag-ingon ang taho.

Mamumusil Ilalom sa Dagat

Maora kinig pelikula sa mga kowboy: Nag-atubangay ang magkaaway, ang ilang mga hinagiban nakargahan ug bala ug gikasa na ang gato. Human magpabuto ug misibog ang unang kontra, ang lain mipuntirya ug mipabuto. Apan walay masamdan sa dihang mag-away ang mga pistol shrimp (usa ka matang sa pasayan), sanglit kanunay silang magpabiling lagyo sa usag usa. Ugaling, sumala sa gitaho diha sa magasin sa balita nga Der Spiegel, ang mga pagsidlit sa tubig nga maggikan sa tuong kuyamoy niini makadaot usahay. Ang pistolang mopasupot ug tubig gamiton usab sa pagpakurat ug pagpatay sa tukbonon sama sa mga ulod, kasag, ug gagmayng isda. Ang pagsidlit sa tubig, nga mahitabo tungod sa kusog kaayong pagtak-op sa kuyamoy, may igong gikusgon nga makabuak bisan sa bildong kilid sa akuwaryum. Kon maputlan ang pistol shrimp ug kuyamoy, kining gamayng “mamumusil” mahimong walhon, ang walang kuyamoy niini mahimong bag-ong pistola, samtang ang kanhing igpupusil nga kamot matuboan ug bag-ong kuyamoy.

Buhi nga Budha Gientrono

“Ang Insek nga awtoridad maoy nagdumala sa pag-entrono sa 2-anyos nga batang lalaki ingong usa ka gamhanang ‘buhi nga Budha’ sa relihiyon sa Tibet,” nagtaho ang The New York Times. Ang batang lalaki, si Soinam Puncog, napilian gikan sa 670 ka batang lalaki aron mag-alagad ingong ikapito nga Reting Lama. Ang mga monghe nga nagpili sa lama gikaingong naggamit ug diwata sa pagpili kaniya. “Apan giduhaduhaan kon dawaton ba sa kadaghanang tawo ug mga monghe sa Tibet ang bata ingong tinuod nga lama,” nag-ingon ang mantalaan. Ngano man? Tungod kay di pa dugay nga ang Dalai Lama, ang kinatas-ang relihiyosong lider sa Tibet, nagpahibalo sa iyang gipili nga Reting Lama. Sa nangaging kapanahonan, ang mga Reting Lama nag-alagad ingong kapuli nga mga magmamando kon wala ang Dalai Lama.

Makapahugaw nga mga Idolo

Naandang batasan sa mga Hindu ang paghulog sa mga idolo diha sa kinadul-ang luna sa tubig human sa usa ka seremonyal nga pangilin. Wala kini makapahinabog mga suliran sa kalikopan sa gipintalan pa ang mga idolo ug mga kolor nga ginama gikan sa bulak o mga tina sa utanon. Apan, sa dihang ang mga tiggama naggamit ug mga pintal nga ginama sa bug-at nga mga metal ug makakanser nga mga substansiya, nahugawan pag-ayo ang pipila ka luna sa India human sa paghulog sa linibo ka idolo ngadto sa mga sapa ug mga lanaw. Aron makunhoran ang pagkahugaw sa tubig, gitigom sa  mga molupyo sa usa ka lungsod ang gatosan ka idolo ug gidala kini sa usa ka dakong lote diin ilang gipamuak ang mga idolo. Ang magasing Down to Earth nagsugyot nga himoon kini sa tanang dapit sa India ug nga ang mga tiggamag mga idolo mobalik sa paggamit sa naandang mga tina imbes sa artipisyal nga mga pintal. “Kay kon dili,” matod pa sa magasin, “ang mga suba nga gisimba sa mga Hindu mahimong mahiloan sa mga idolo nga ilang gisimba.”

Surbi Bahin sa mga Batan-on sa Kalibotan

Ang usa ka surbi sa kapin sa 4,300 ka batan-on gikan sa edad nga 12 ngadto sa 24 nagpadayag nga gipabilhan sa mga batan-on karon ang tradisyonal nga pamatasan, sama sa pagkakasaligan, pagkamatinahuron, ug pagkakugihan, nagtaho ang The Globe and Mail. Sumala pa sa Angus Reid Group, nga nagsurbi sa mga batan-on gikan sa 11 ka lainlaing mga nasod, 95 porsiyento ang nag-ingon nga ang labing hinungdanong batasan mao ang ‘pagtuman sa imong saad.’ Ang “pagkamatinahuron ngadto sa uban” giila sa 92 porsiyento nga mao ang sunod nga labing hinungdanong batasan, ug ang “pagkakugihan” gitamod pag-ayo sa 83 porsiyento sa mga gipangutana. Bisan tuod “halos walo sa 10 ang nagtuo nga hinungdanon nga dunay tibuok-kinabuhing kaparis,” 56 porsiyento lamang ang nag-isip nga hinungdanon ang pagpakasal. Makapatingala nga 31 porsiyento lamang ang nagtuo nga dakog bili ang “pagkahimong dato kaayo.” Gipakita usab sa mga resulta sa surbi nga 45 porsiyento lamang ang “mibatig pagkapositibo bahin sa ika-21ng siglo.”

Mga Impormasyon Bahin sa “Web Site”

Ang World Wide Web maoy usa ka dako kaayong sistema sa kompiyuter nga naglanggikit sa milyonmilyong kompiyuter sa tibuok kalibotan. Aron mahibaloan kon unsa ka malukpanon kini, ang Inktomi, usa ka kompaniya sa software sa Internet, naggugol ug upat ka bulan sa pagsusi ug pagklaseklase sa Web. Unsa ang nakaplagan niini? Ang gidaghanon sa indibiduwal nga mga panid mikabat ug kapin sa usa ka bilyon! Ang Iningles mao ang labing kasagarang pinulongan nga makaplagan diha sa Web. Gigamit kini nga kapin sa 86 porsiyento sa matag higayon. Ang Pranses sobra rag gamay sa 2 porsiyento nga makita diha sa tanang dokumento sa Web, ug ang Olandes gigamit sa mga 0.5 porsiyento.

Makahilong Medisina?

Ang medikal nga mga sayop makapatay ug mga 44,000 ngadto sa 98,000 ka naospital nga mga Amerikano kada tuig, nagtaho ang Institute of Medicine. Ang problema gikaingong resulta sa mga sayop diha sa paagi sa pagpalakat sa mga ospital, klinika, ug mga botika. Pananglitan, ang mga parmasista nga maoy mohatag sa mga ireseta kasagarang malisdan tungod sa dili-mabasang agi sa mga doktor. Mireseta ba ang doktor ug napulo ka miligramo o napulo ka mikrogramo? Gipasamot pa ang problema tungod sa popareho nga tunog sa mga ngalan sa daghang tambal, nga makapalibog sa mga doktor, nars, parmasista, ug mga pasyente. Ang Institute of Medicine nag-awhag nga kunhoran ug 50 porsiyento ang medikal nga mga sayop sulod sa lima ka tuig.

Ang Internet ug ang mga Tigulang

Ang electronic mail, o elektronik nga sulat, napamatud-ang mapuslanon sa mga tigulang nga nagpuyo diha sa puy-anan alang sa mga tigulang. “Ang mga eksperto nag-ingon nga ang mga residente sa nursing home, bisan ang mga maluya, makaangay dayon sa mga kompiyuter ug makapalagsik pag-usab sa ilang mga kinabuhi pinaagi sa e-mail ug sa Internet,” nag-ingon ang The New York Times. “Ang mga tawong mahanas sa maong teknolohiya makabaton ug kompiyansa nga moapektar sa ubang mga bahin sa ilang mga kinabuhi, ug daghan ang malipay sa pagtabang nga itudlo ang mga katakos ngadto sa ilang mga isigkaresidente.” Ang E-mail dili lamang magpaposible sa mga tigulang nga makontak ang ilang mga membro sa pamilya nga tua sa lagyong mga dapit, mga tig-atiman, ug karaang mga higala kondili dako usab kinig mahimo sa pagbuntog sa pagkawalay-mahimo, kalaay, ug kamingaw nga bation niadtong nagpuyo diha sa mga nursing home ug sa mga nag-wheelchair gumikan sa sakit ug katigulangon. Mousbaw ang kadasig, ug mous-os usab ang depresyon. Ang ubang mga tigulang moapil pa gani sa edukasyonal nga mga programa diha sa kompiyuter, nga nagpaposible kanilang ipasa ang ilang natigom nga kahibalo ug kaalam ngadto sa umaabot nga mga kaliwatan. Ugaling, may pipila ka kausaban nga kinahanglang himoon. Nag-apil kini sa mga keyboard nga mas sayon gamiton ug sa usa ka kombenyenteng paagi sa pagpadako sa letra.

Hinimog-Tawo nga mga Kakulang sa Pagkaon

“Ang mga katalagman nga gipahinabo sa tawo sama sa sibil nga mga panag-away ug mga krisis sa ekonomiya dunay mas dakong epekto sa mga kakulang sa pagkaon kay sa mga krisis nga gipahinabo sa kinaiyahan,” nagtaho ang Food and Agriculture Organization sa Hiniusang Kanasoran (FAO). Si Dr. Hartwig de Haen, luyoluyong direktor-heneral sa FAO, nag-ingon: “Sa 1984, ang hinimog-tawo nga mga katalagman nakaamot sa mga diyes porsiyento lamang sa tanang emerhensiya. Karon, kini labaw na sa 50 porsiyento.” Gibanabana nga 52 milyones ka tawo gikan sa 35 ka kanasoran ang nag-atubang ug mga kakulang sa pagkaon. Ang taho midugang: “Kana ang kinadaghanang tawo nga nakaatubang ug grabeng mga kakulang sa pagkaon sukad nga nahitabo ang usa ka hulaw sa sikbit-Sahara nga Aprika niadtong 1984.”