Pagtan-aw sa Dili Makita—Unsay Gipadayag?

UNSAY mahimo kon gamiton sa mga tawo ang bag-ong mga imbensiyon aron mahikyad ang natago, ug makita ang wala nila makita kaniadto? Ang paghimo niini makatabang aron mahibaloan nga may igong katinoan kon unsa ang wala pa hiilhi kaniadto.​—Tan-awa ang kahon sa ubos.

Gituohan sa kadaghanan kaniadto nga ang yuta mao ang sentro sa uniberso. Apan ang paggamit sa teleskopyo nagpakita nga ang mga planeta, apil ang yuta, nahiluna sa puwesto nga nagabiyo libot sa adlaw. Karon lang bag-o, sa pag-imbento sa gamhanang mga mikroskopyo, natuki sa mga tawo ang atomo mismo ug nakakita kon sa unsang paagi ang pipila ka matang sa atomo kon itapo sa ubang mga matang moporma nianang gitawag ug mga molekula.

Palandonga kon unsay naglangkob sa molekula sa tubig, nga usa ka substansiya nga hinungdanon sa kinabuhi. Tungod sa disenyo niini, ang duha ka atomo sa idroheno motapo sa talagsaong paagi sa usa ka atomo sa oksiheno nga mahimong usa ka molekula sa tubig​—binilyon niini ang anaa sa matag tulo! Unsay atong makat-onan pinaagi sa  pagtuki sa usa ka molekula sa tubig ug sa pagtuon sa lihok niini ilalom sa lainlaing mga kahimtang?

Ang Pagkakatingalahan sa Tubig

Bisan pag ang tagsatagsang mga tulo sa tubig morag simple kaayo, ang tubig maoy usa ka hilabihan ka komplikadong substansiya. Sa pagkatinuod, si Dr. John Emsley, usa ka magsusulat sa siyensiya sa Imperial College, sa London, Inglaterra, miingon nga kini maoy “usa sa gituki pag-ayo sa tanang kemikal, apan kini gihapon ang wala kaayo hisabti.” Ang magasing New Scientist nag-ingon: “Ang tubig mao ang labing pamilyar nga likido sa Yuta, apan maoy usa usab sa labing tulukibon.”

Si Dr. Emsley nagsaysay nga bisan pa sa simpleng katukoran sa tubig, “wala nay molabaw pa sa pagkakomplikado sa lihok niini.” Pananglitan, siya miingon: “Ang H₂0 angay nga gas unta, . . . apan likido kini. Gawas pa niana, inigbagtok niini . . . , ang solidong porma niini nga yelo, molutaw imbes mounlod,” nga mao gayoy madahom. Mahitungod niining talagsaong lihok, si Dr. Paul E. Klopsteg, kanhi presidente sa American Association for the Advancement of Science, miingon:

“Mopatim-aw nga usa kini ka talagsaong disenyo nga magpabuhi sa mga linalang sa tubig sama sa mga isda. Hunahunaa kon unsay mahitabo kon ang tubig, samtang magkabugnaw kini hangtod mahimong yelo, dili molihok sama sa gihubit. Ang yelo moporma ug magpadayon sa pagporma hangtod mokaylap kini sa tibuok linaw, nga magpatay sa tanan o kadaghanang kinabuhi sa tubig.” Si Dr. Klopsteg miingon nga kining kalit nga kausaban sa lihok sa tubig maoy “ebidensiya sa usa ka dako ug may katuyoan nga persona nga naglihok diha sa uniberso.”

Sumala sa New Scientist, ang mga tigdukiduki karon nagtuo nga sila nahibalo sa katarongan niining talagsaong lihok sa tubig. Ilang naugmad ang unang sundanan pinasukad sa teoriya nga makatabang sa pagterminar sa pagdako sa tubig. “Ang tubag sa misteryo,” nga naamgohan sa mga tigdukiduki, “anaa sa pagkahan-ay sa mga atomo sa oksiheno sulod niini nga mga katukoran.”

Dili ba kana katingalahan? Ang molekula nga morag simple kaayong tan-awon makapukaw sa tawhanong panabot. Ug hunahunaa lang nga ang tubig maoy naglangkob sa kadaghanan sa timbang sa atong lawas! Imo bang nakita diha sa katingalahan niini nga molekula, nga dunay tulo ka atomo lamang sa duha ka elemento, “ang ebidensiya sa usa ka dako ug may katuyoan nga persona nga nagalihok”? Bisan pa niana, ang molekula sa tubig hilabihan ka gamay ug dili kaayo komplikado kay sa daghan pang ubang mga molekula.

Mga Molekula nga Komplikado Kaayo

Ang ubang mga molekula gilangkoban ug libolibong atomo sa kadaghanan sa 88 ka elemento nga kinaiyanhong makita sa yuta. Pananglitan, ang usa ka molekula sa DNA (minubo sa deoxyribonucleic acid), nga nasudlan sa may kodigo nga impormasyon alang sa mapanunod sa matag buhing butang, mahimong nasudlan ug minilyong atomo nga ubay-ubay ug elemento!

Bisan pa sa dili-katuohang kakomplikado niini, ang molekula nga DNA maoy 0.0000025 milimetro lamang ang diyametro, nga gamay kaayo nga dili makita gawas kon gamitan ug gamhanang mikroskopyo. Niadto lamang 1944 nga nadiskobrehan sa mga siyentipiko nga ang DNA ang magtino sa mapanunod sa usa ka tawo. Kini nga diskobre ang nagpasugod sa dakong pagpanukiduki niining labihan ka komplikadong molekula.

Apan, ang DNA ug ang tubig maoy duha lamang sa daghang matang sa mga molekula nga nagapanukod ug mga butang. Ug sanglit daghan kaayo ang mga molekula nga makita diha sa buhi ug sa walay kinabuhi, makaingon ba kita nga sa usa ka paagi adunay usa lamang ka simpleng lakang, o pagbag-o, tali sa buhi ug sa walay kinabuhi?

Sulod sa daghang panahon, mao kanay gituohan sa daghang tawo. “Ang paglaom nga mawagtang sa nag-uswag nga kahibalo sa biokemiko ang kal-ang maoy espesipikong gipahayag sa daghang awtoridad sa mga tuig 1920 ug 1930,” nagpatin-aw ang mikrobiologo nga si Michael Denton. Apan, sa ulahi, unsa man gayoy nadiskobrehan?

Walay Sama ug Talagsaon ang Kinabuhi

Bisan pag ang mga siyentipiko nagdahom nga makakaplag ug transitional intermediates, o usa ka serye sa anam-anam nga mga proseso, tali sa buhi ug walay kinabuhi, naobserbahan ni Denton nga ang paglungtad sa usa ka tino nga kal-ang “napamatud-an sa kataposan human sa dagkong mga diskobre sa biolohiya sa molekula sa unang mga tuig sa 1950.” Naghisgot sa talagsaong kamatuoran nga karon nasabtan  na sa mga siyentipiko, si Denton nagpadayon sa pagpatin-aw:

“Among nahibaloan na karon dili lamang ang paglungtad sa usa ka kal-ang tali sa kalibotan sa buhi ug sa walay-kinabuhi, kondili usab naghawas kini sa labing dayag ug lintunganay sa tanang kal-ang sa kinaiyahan. Tali sa buhi nga selula ug sa labing komplikadong sistema sa walay-kinabuhi nga butang, sama sa kristal o sa usa ka snowflake, dunay hilabihan ka dako ug bug-os nga kal-ang nga lisod matugkad.”

Wala kini magpasabot nga sayon ang paggama ug usa ka molekula. Ang librong Molecules to Living Cells nagpatin-aw nga “ang paghimog mga blokeng igtutukod sa gamay nga molekula komplikado na gani.” Apan, kini midugang nga ang paghimog ingon niini nga mga molekula “sayon kaayo kon itandi sa kon unsay mosunod aron maporma ang unang buhing selula.”

Ang mga selula mahimong naglungtad sa ilang kaugalingon ingong bulag nga buhing mga organismo, sama sa bakterya, o mahimong molihok kini ingong bahin sa usa ka organismo nga daghag selula, sama sa tawo. Nagkinahanglan ug 500 ka selula nga kasarangan ang gidak-on aron motumbas sa gidak-on sa tuldok sa kataposan niining mga pulonga. Busa dili ikahibulong nga ang mga obra sa usa ka selula dili makita sa ordinaryong mata. Nan, unsay madayag pinaagi sa paggamit ug mikroskopyo sa pagtan-aw sa usa ka selula sa lawas sa tawo?

Ang Selula​—Sulagma ba Lamang o Gidisenyo?

Una sa tanan, walay mahimo ang tawo kondili mahibulong sa pagkakomplikado sa buhing mga selula. Usa ka magsusulat sa siyensiya miingon: “Kinahanglang mahitabo ang tinagpulo ka libong kemikal nga mga reaksiyon sa mahusay nga paagi aron motubog normal bisan ang labing simpleng buhing selula.” Siya nangutana: “Sa sulod sa usa ka gamayng selula, sa unsang paagi dungan nga makontrolar ang 20,000 ka reaksiyon?”

Gitandi ni Michael Denton bisan ang kinagamyang buhing mga selula sa “hilabihan ka gamayng pabrika nga adunay libolibo nga maayong pagkadisenyong mga piraso sa komplikadong makinarya sa molekula, nga gilangkoban ang tanan ug usa ka gatos ka libo ka milyon nga atomo, nga mas komplikado pa kay sa bisan unsang makina nga gama sa tawo ug wala gayoy katumbas diha sa walay-kinabuhi nga kalibotan.”

 Ang mga siyentipiko nalibog gihapon sa pagkakomplikado sa selula, sama sa giingon sa The New York Times sa Pebrero 15, 2000: “Sa mas masabtan pag dugang sa mga biologo ang buhing mga selula, mas misamot kalisod ang buluhaton sa pagtino sa tanang butang nga ilang ginahimo. Ang kasarangang tawhanong selula hilabihan ka gamay nga dili makita, apan sa bisan unsang yugto kutob sa 30,000 sa 100,000 ka gene niini mahimong mopalong-mosiga, nga nagtuman sa rutina sa buluhaton o nagsunod sa mga mensahe sa ubang mga selula.”

Ang Times nangutana: “Sa unsang paagi matuki ang usa ka makina nga hilabihan ka gamay ug hilabihan ka komplikado? Ug bisan pag bug-os nga masabtan ang usa ka selula sa tawo pinaagi sa dako kaayong paningkamot, dunay labing menos 200 ka nagkalainlaing mga matang sa selula sa lawas sa tawo.”

Ang magasing Nature, sa usa ka artikulong nag-ulohang “Real Engines of Creation,” nagtaho sa pagkadiskobre sa gagmayng mga makina sulod sa matag selula sa lawas. Kini sila mobiyo aron maghimog adenosine triphosphate, ang tuboran sa kusog sa mga selula. Ang usa ka siyentipiko namalandong: “Unsay atong mahimo kon makahibalo kita kon unsaon pagdisenyo ug paggama ug sistema sa makina nga gama sa molekula sama sa sistema sa molekula nga makita nato diha sa mga selula?”

Palandonga lamang ang katakos sa selula sa paggama! Ang gidaghanon sa impormasyon nga anaa sa sulod sa DNA sa usa lamang ka selula sa atong lawas mopuno ug duolan sa usa ka milyong panid nga sama niini ug gidak-on! Labaw pa niana, sa matag higayon nga mobahin ang usa ka selula aron mohimog usa ka bag-ong selula, mao gihapong impormasyon ang ipasa ngadto sa bag-ong selula. Sa imong hunahuna, sa unsang paagi naprograma ang matag selula​—tanan sa 100 ka trilyon niini diha sa imong lawas​—pinaagi niining impormasyona? Sulagma ba lamang kini, o dunay usa ka Dakong Tigdisenyo nga naghimo niini?

Tingali sama ka ug hunahuna nianang sa biologong si Russell Charles Artist. Siya miingon: “Kita makaatubang ug dako, lisod pa gani dag-on, nga mga problema sa pagsulay sa pagtugkad sa sinugdanan [sa selula] ug, mahitungod niini, sa padayon nga pag-obra niini, gawas kon ipugos nato pinaagi sa pangatarongan ug lohika nga usa ka salabotan, usa ka kaisipan, ang naghimo niini.”

Usa ka Katingalahang Kahikayan sa mga Butang

Sa katuigang nangagi, nadangat ni Kirtley F. Mather, propesor sa geolohiya niadto sa Harvard University, kining konklusyona: “Kita nagpuyo diha sa usa ka uniberso, dili pinaagig sulagma lamang o basta na lang mitungha, kondili pinaagig Balaod ug Kahikayan. Ang Pagdumala niini bug-os makataronganon ug takos sa bug-os nga pagtahod. Palandonga ang katingalahang matematikanhong disenyo sa kinaiyahan nga nagtugot kanato sa paghatag ug sunodsunod nga mga numero sa atomo sa matag elemento sa materya.”

Atong hisgotan makadiyot kanang “katingalahang matematikanhong disenyo sa kinaiyahan.” Lakip sa mga elemento * nga nailhan sa karaang mga tawo mao ang bulawan, plata, tumbaga, lata, ug puthaw. Ang arsenic, bismuth, ug antimony nailhan sa mga alchemist panahon sa Edad Medya, ug sa ulahi sa panahon sa mga tuig 1700, nadiskobrehan ang mas daghan pang mga elemento. Sa 1863 ang spectroscope, nga makabulagbulag sa talagsaon lainlaing kolor nga ipagawas sa matag elemento, gigamit sa pag-ila sa indium, nga mao ang ika-63 nga elementong nadiskobrehan.

Nianang panahona, ang Rusong kemiko nga si Dmitry Ivanovich Mendeleyev naghinapos nga ang mga elemento wala lalanga nga sinalagma. Sa kataposan, sa Marso 18, 1869, ang iyang argumento nga “Usa ka  Laraw sa Sistema sa mga Elemento” gibasa sa Russian Chemical Society. Diha niana siya miingon: ‘Buot kong mag-establisar ug usa ka matang sa sistema nga dili kay sulagma lamang kondili pinaagi sa usa ka matang sa usa ka tino ug eksaktong prinsipyo.’

Diha sa iyang inilang basahon, si Mendeleyev nanagna: “Kita makadahom gihapon nga makadiskobre ug daghang wala pa hiilhing simple nga mga elemento; pananglitan, kanang sama sa aluminum ug silicon, mga elemento nga dunay timbang sa atomo nga 65 ngadto sa 75.” Si Mendeleyev nagbutang ug blangkong mga luna para sa 16 ka bag-ong mga elemento. Sa dihang gipangayoan ug ebidensiya sa iyang mga panagna, siya mitubag: “Wala ako magkinahanglan ug ebidensiya. Ang mga balaod sa kinaiyahan, dili sama sa mga balaod sa gramatika, dili magtugot ug eksepsiyon.” Siya midugang: “Sa akong pagtuo sa dihang madiskobrehan ang akong wala pa hiilhing mga elemento, mas daghang tawo ang mamati kanato.”

Mao gayod kanay nahitabo! “Sa misunod nga 15 ka tuig,” miingon ang Encyclopedia Americana, “ang pagkadiskobre sa gallium, scandium ug germanium, nga ang mga kinaiyahan niini sama gayod sa gitagna ni Mendeleyev, nagpalig-on sa pagkatinuod sa periodic table ug sa kabantog sa tagmugna niini.” Sa unang bahin sa ika-20ng siglo, nadiskobrehan ang tanang naglungtad nga mga elemento.

Matin-aw, sumala sa giingon sa tigdukiduki nga kemiko nga si Elmer W. Maurer, “kining matahom nga kahikayan dili gayod sulagma nga nahitabo.” Kon bahin sa posibilidad nga sulagma lamang ang mahusay nga kahikayan sa mga elemento, ang propesor sa kemistriya nga si John Cleveland Cothran miingon: “Ang diskoberiya human sa panagna bahin sa tanang elemento kansang paglungtad gitagna [ni Mendeleyev], ug ang pagkabaton niini ug halos sama gayod sa mga kinaiyahan nga gitagna niya alang niini, nagkuha sa posibilidad nga ang kahikayan sa mga elemento sulagma lang mitungha. Ang iyang talagsaong pahayag wala sukad matawag nga ‘The Periodic Chance.’ Hinunoa, kini gitawag nga ‘The Periodic Law.’”

Ang matukion nga pagtuon sa mga elemento ug kon sa unsang paagi magkatakdo kini aron mopormang tanang butang diha sa uniberso nagtukmod sa iladong pisiko nga si P.A.M. Dirac, propesor sa matematika sa Cambridge University, sa pag-ingon: “Tingali mahubit sa usa ang kahimtang pinaagi sa pag-ingon nga ang Diyos maoy usa ka matematiko nga walay makalabaw, ug Iyang gigamit ang hataas kaayong matang sa matematika sa pagtukod sa uniberso.”

Tinuod gayod nga katingalahan ang pagtan-aw sa dili makita nga kalibotan sa hilabihan ka gamay nga mga atomo, mga molekula, ug buhing mga selula ug sa higanteng mga galaksiya sa mga bituon sa halayong lugar nga dili makita sa ordinaryong panan-aw! Ang kasinatian makapabati sa usa nga pagkaubos niya. Sa unsang paagi ikaw sa personal naapektohan? Unsay imong nakita nga napabanaag niining mga butanga? Makakita ka ba ug labaw pa kay sa makita sa imong pisikal nga mga mata?

[Footnote]

[Kahon/Mga hulagway sa panid 5]

Kusog Kaayo nga Dili Arang Makita sa Mata

Sanglit ang lihok sa usa ka nagdagan nga kabayo kusog man kaayo, ang mga tawo sa ika-19ng siglo nagdebate kon ang tanang tiil ba niini dungan nga wala magtugkad sa yuta, sa espesipikong yugto. Sa kataposan, sa 1872, si Eadweard Muybridge nagsugod sa pagletrato agig mga eksperimento nga sa ulahi naghusay sa isyu. Nag-imbento siya ug usa ka teknik sa pagkuhag unang high-speed nga mga pelikula.

Gilinya ni Muybridge ang serye sa 24 ka kamera nga dili kaayo layo sa matag usa. Gikan sa matag shutter sa kamera, usa ka gamayng pisi gibabag diha sa lumbaanan, mao nga inig-agi sa kabayo, maigo niini ang mga pisi ug makapasira sa shutter sa kamera. Sa gisusi ang nakuhang mga letrato nakita nga may panahon nga ang kabayo wala magtugkad sa yuta.

[Credit Line]

Courtesy George Eastman House

[Hulagway sa panid 7]

Nganong ang nagyelo nga tubig molutaw imbes mounlod?

[Hulagway sa panid 7]

Ang usa ka molekula nga DNA maoy 0.0000025 milimetro ang diyametro, bisan pa ang impormasyong anaa sa sulod niini mokabat ug usa ka milyong panid

[Credit Line]

Kompiyuterisadong modelo sa DNA: Donald Struthers/Tony Stone Images

[Hulagway sa panid 8]

Sa matag selula sa lawas​—ang tanang 100 ka trilyon niini—​tinagpulo ka libong kemikal nga mga reaksiyon ang dungang mahitabo

[Credit Line]

Copyright Dennis Kunkel, University of Hawaii

[Mga hulagway sa panid 9]

Ang Rusong kemiko nga si Mendeleyev naghinapos nga ang mga elemento wala lalanga nga sinalagma

[Credit Line]

Courtesy National Library of Medicine