Ang Lamas nga Gikan sa Pikas nga Bahin sa Kalibotan

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA HUNGARIA

“LAMIA sa sabaw oy! Unsay imong gitimpla niini?” Tingali mao kini ang imong isulti sa dihang makatilaw sa naandang Hungarianong linat-an. Ang lahi nga sabor niini maoy tungod sa siling kaguko, usa ka lamas nga gikan sa tanom nga sili, nga miabot sa Hungaria gikan sa pikas nga bahin sa kalibotan.

Sumala sa kasaysayan, ang Amerika del Sur mao ang nailhan nga gigikanan sa sili. Ang mga gamit nga hinimo sa humok nga yuta nga nakita diha sa mga lubnganan sa Inca​—gituohan nga libolibo na ka tuig ang edad​—gidayandayanan ug mga hulagway sa tanom nga sili. Ang sili maoy usa sa mga pagkaon nga giapil ug lubong uban sa mga mummy nga Inca.

Ang ubang mga historyano nagtuo nga usa ka doktor nga mipanaw ngadto sa Amerika uban kang Columbus nagdalag mga liso sa siling kaguko sa Espanya sa 1493. Kon unsa man ugaling, ang Espanya mao ang unang nasod sa Uropa nga kaylap nga nananom ug sili. Gikan didto ang tanom nga sili nakaabot sa Britanya ug ngadto sa habagatang Pransiya, diin didto mas popular kini ingong masitas imbes usa ka panimpla o pagkaon! Sa ulahi, ang mga negosyanteng Grego nagdala sa mga tanom nga sili ngadto sa mga nasod palibot sa Mediteranyo ug sa Black Sea.

Ang tanom nga sili nailhan sa Hungaria sukad sa ika-16 nga siglo. Ang usa sa mga ngalan niini, “sili sa Turko,” nagpaila nga tingali gidala kini sa mga Turko nganhi kanamo. Kon unsa man ugaling ang nahitabo, hangtod karon ang lugom-pula, humot, ug tam-istam-is nga siling kaguko sa Hungaria maoy kinaham sa mga mahigugmaog lamas sa tibuok globo.

Ang mga tanom nga sili mabuhi sa patag nga kaumahan nga kolor kape, balasong yuta nga madan-agan kanunay sa init sa adlaw. Ang mga mag-uuma magsugod sa pagtikad sa yuta nga tamnan sa ulahing bahin sa ting-init, human gayod dayon sa pagpangani  sa miaging tuig. Ang ubang mga tanom nga sili itanom pinaagi sa pagsabod sa liso; ang uban paturokon usa ayha ibalhin ug tanom. Ang mga tanom nga sili nga ibalhin ug tanom kinahanglang iluyong una diha sa binantayan nga kahimtang, sama sa greenhouse nga makalusotlusot ang hangin. Didto ang bag-ong turok ampingan nga mabuboan, maabonohan, ug maibtan sa sagbot. Sa dili pa ibalhin, kini anam-anam nga ipaapupa sa gawas.

Human sa unom ngadto sa walo ka semana, panahon na sa pagbalhin sa mga linuyong nga sili ngadto sa uma. Sa Hungaria himoon kini panahon sa unang pipila ka adlaw sa Mayo. Niining panahona ang mga tanom kinahanglang ampingan gihapon pag-ayo​—kinahanglang buboan ug esprihan kini ug gunahan ang yuta palibot niini kon gusto silang makaani ug maayong klaseng mga sili.

Ang pagpangani magsugod sa kataposan sa Agosto o sa sinugdanan sa Septiyembre. Ang berdeng sili mopula kon hinog na. Gawas kon magdungan ug kahinog ang mga sili, kini kinahanglang kinamot nga anihon imbes sa makina. Bisag unsa pay paaging gamiton sa pag-ani, ang mga sili moagi ug daghang kausaban sa dagway ug sa kemika una pa nimo magamit kini sa pagluto. Pananglitan, human sa pag-ani, ang sili mawad-an sa kadaghanang kaumog niini, ug ang gidaghanon sa kalamay ug bitamina C niini momenos. *

Human sa pag-ani, ang mga sili kinahanglang paughon ug pahinogon pag dugang. Ang naandang paagi sa paghimo niini mao ang pagtuhog. Apan, karon, mas komon nga ibutang ang sili diha sa tag-as nga mga sako nga gama sa materyal nga dili sunson nga pagkahabol, nga makalusotlusot ang hangin. Ang mga sako ibitay diha sa mga sablayanan o sa mga kamalig. Sa mahinog na gayod kini, ang mga sili dugmokon hangtod mapolbos aron mahimong lamiang panakot nga nailhan sa Hungarianong pulong alang sa sili​—paprika.

Ang ubang mga matang sa paprika medyo halang, tungod kay kini adunay kemikal nga substansiya nga gitawag ug capsaicin. Kining natural nga produkto gigamit pa gani alang sa medisinal nga katuyoan, sama sa pagtambal sa mga balatian sa tiyan ug sakit gumikan sa rayuma. Bisan unsa man ugaling, ang lahi nga sabor sa paprika​—halang man o dili​—maoy usa lamang sa mga kinaiyahan niini. Kon bahin sa arte, ang pagbulibod ug paprika diha sa pagkaon makahatag ug kolor sa pagkaon nga makadani sa mga mata. Kon isagol sa pagkaon sa manok, ang paprika makatabang pa sa mga himungaan sa pagpangitlog ug mga itlog nga dalag kaayog mga pughak!

Gusto ka bang motilaw ug sud-an nga gipanakotan ug paprika? Nganong dili sulayan ang resipe alang sa linat-an nga gipakita sa ubos? Ingon sa isulti namo nga mga Hungariano, jó étvágyat!​—pagkalingaw kamog kaon!

[Footnote]

[Kahon sa panid 11]

HUNGARIANONG LINAT-AN

1/4 kilong puro karne sa baka, kuwadrado nga pagkahiwa

1 ka kutsarang mantika

1 ka kasagarang gidak-on nga sibuyas bombay, hiniwahiwa

2 ka dagkong ahos, tinadtad

2 ka kutsarang paprika

2 ka kutsaritang asin

1/4 sa kutsaritang liso sa caraway (kon gusto)

2 ka kasagarang gidak-on nga patatas, hinugasan, pinanitan, ug kuwadrado nga pagkahiwa

1 ka gamay nga berdeng sili nga kaguko, kinuhaag liso ug tinadtad

2 ka gagmayng tamates, pinanitan, kinuhaag liso, ug hiniwahiwa

100 gramong egg noodles

Inita ang mantika diha sa kaldero, ug ilunod ang sibuyas bombay. Gisaha hangtod mahumok kini. Ilunod ang ahos ug paprika, butangig diyutayng tubig kon gikinahanglan aron dili mapagod. Dayon ilunod ang karneng baka ug ang asin, ayohag ukay. Taboni ang kaldero ug pabukalag hinay. Ukaya panalagsa, dugangan lamang ug tubig kon gikinahanglan aron dili mapagod. Ilunod ang liso sa caraway, kon gusto. Kon humok na ang karne, ilunod ang siling kaguko, tamates, ug duha ka litrong tubig. Pabukala, taboni, ug pabukalag hinay sulod sa 15 minutos. Ilunod ang patatas ug pabukalag hinay hangtod maluto ang patatas (10 ngadto sa 15 minutos). Timplahi ug asin. Idulot nga init uban sa gilain pagpreparar nga egg noodles. Ikadalit alang sa upat ngadto sa unom ka tawo.