Pagsumpo sa “Halok” sa Kamatayon

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA BRAZIL

Sa walay timik nga kagabhion, samtang hinanok kang natulog, kini hinayhinayng moduol. Dili ka pukawon niini. Sa pagkatinuod, wala ka gayoy gimok samtang madawat nimo ang makadaot nga “halok” niini.

KINING manunugok magabii mao ang barber beetle​—gitawag usab ug tighalok nga insekto—​nga nabuhi sa Amerika del Sur. Ang dugayng matapos nga “halok” niining insektoha moabot ug kutob 15 minutos samtang hinayhinayng nagasuyop ang insekto sa imong dugo. Ang “halok” dili makadaot nimo. Apan ang tai nga mabilin diha sa imong panit adunay mikroorganismo nga gitawag ug Trypanosoma cruzi, o T. cruzi sa mubo. Kon kini nga parasito mosulod sa imong lawas agi sa imong mga mata, sa baba, o sa samad, mohatag kini ug Amerikanhong trypanosomiasis, nga mas nailhang Chagas’ disease.

Sa dihang nakalamay na ang sakit, ang makita dayon nga simtoma sa Chagas’ disease mao ang pagburot sa usa ka mata. Ang kakapoy, hilanat, walay ganang mokaon, o suka-kalibang mahimong mosunod. Dayon, human sa usa o duha ka bulan, ang mga simtoma kasagarang mawala​—bisag walay tambal. Apan ang kinagrabehang kadaot umalabot pa. Mga 10 ngadto sa 20 ka tuig human maimpeksiyon, takboyan ang biktima ug lainlaing sakit sa kasingkasing, apil ang dili regular nga pagpitik sa kasingkasing o bisan paghunong sa pagpitik sa kasingkasing. *

Gibanabana nga kutob 18 milyones ka tawo ang natakdan sa Chagas’ disease, ug mga 50,000 ang nangamatay niini matag tuig. Dili tanan sa biktima direktang napaakan sa insekto. Pananglitan, ang uban maoy mga masuso nga natakdan sa sakit gumikan sa usa ka inahan nga dunay sakit niini. Ang usa ka babayeng mabdos makapasa gani sa sakit ngadto sa iyang wala pa matawong bata o makatakod sa iyang masuso panahon sa pagkahimugso. Ang ubang mga paagi nga mapasa ang sakit mao ang pagpaabonog dugo ug ang pagkaon ug hilawng kalan-on nga dunay T. cruzi. *

Unsay gihimo aron masumpo ang Chagas’ disease? Ang mga pangpatay sa insekto epektibo sa pagkontrolar sa populasyon sa barber beetle. Apan ang pag-espri ug pangpatay sa insekto diha sa balay dili maayo, ug kinahanglang magsige ug espri matag unom ka bulan. Ang Federal University sa Rio de Janeiro nakamugna ug usa ka kapilian​—usa ka pintal nga dunay pangpatay ug insekto. Ang produkto gisulayan diha sa 4,800 ka balay. Ang resulta? Sa milabay ang duha ka tuig 80 porsiyento niini nagpabiling walay insekto! Ang mga tigdukiduki nakadiskobre usab nga ang mga dahon sa neem, o Brazilianhong cinamomo, usa ka kahoy nga dunay dili makahilo nga madugtang substansiya (Azadirachtin) nga dili lamang makatambal sa natakboyang mga insekto kondili makasanta usab sa wala matakboyi nga mga insekto nga mahimong puy-an niini.

Tabang Alang sa Natakboyan

Aduna pa bay paglaom ang minilyong tawo nga natakboyan sa Chagas’ disease? Oo. Usa ka internasyonal  nga pundok sa mga siyentipiko naningkamot sa pagtugkad sa mga sekreto sa 10,000 ka gene sa T. cruzi. Kini nagpaposible sa paghimog mga panukiduki maylabot sa sakit, mga bakuna, ug mas isog nga mga tambal.

Sa Hulyo 1997, ang mga siyentipiko nagpadalag usa sa gikinahanglang mga protina sa T. cruzi ngadto sa wanang diha sa salakwanang nga Columbia aron ilang matun-an ang gambalay niini diha sa mikrograbidad. Hinungdanong pamaagi kini aron makamugna ug mga tambal nga mosibo sa katukoran sa T. cruzi. Ang pagpangitag bag-ong mga tambal hinungdanon, kay sa dihang makalamay na ang sakit, walay tambal karon ang nakitang makaayo. *

Nakaamgo sa mga kaayohan sa pagpatambal ug sayo, ang Brazilianong biologo nga si Constança Britto naghimog polymerase-chain-reaction nga pagtuki sa sakit, nga nagpaposible sa pag-apas sa sakit sulod sa duha ka adlaw. Apan, sa pagkaalaot, daghan ang wala gani mahibalo nga sila aduna niining sakita nga mao pay pagtakboy.

Panagana ang Solusyon

Agig panapos, unsang mga panagana ang imong mahimo kon nagpuyo ka sa lugar nga pinuy-anan sa barber beetle?

▪ Kon matulog ka sa balay nga ginama sa lapok o pawod, sulayig gamit ug moskitero.

▪ Gamit ug pangpatay sa insekto. Makakunhod kini sa kapeligrohan nga matakboyan sa sakit.

▪ Tapaki ang mga buslot ug mga lungaglungag sa bungbong ug atop, kay basig sanayanan kini sa barber beetle.

▪ Hinloi kanunay ang imong balay, apil ang mga luna sa luyo sa mga kuwadro ug muwebles.

▪ Ibulad panagsa ang mga kutson ug mga habol.

▪ Hinumdomi nga ang mga hayop​—ihalas ug binuhi​—mahimong mga tigdala sa sakit.

▪ Kon nagduda ka nga usa ka barber beetle ang insekto, ipadala kini sa kinaduolang sentro sa panglawas aron masusi.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 13]

Ang Pagkadiskobre sa “Chagas’ Disease”

Sa 1909, si Carlos Chagas, usa ka Brazilia­nong doktor, nagtrabaho sa Minas Gerais State, Brazil, diin napahunong sa malarya ang pagtukod ug riles sa tren. Siya nakakita ug daghang pasyente nga dunay mga simtoma nga lahi sa bisan unsang daghang nailhang sakit. Siya nakamatikod usab nga ang mga balay sa maong dapit gihugpaan sa mga insekto nga gitawag ug mga barber beetle, nga dugo ang kinaon. Sa pagsusi sa sulod sa tinai sa insekto, nadiskobrehan ni Chagas ang usa ka bag-ong protozoan. Iyang ginganlan kinig Trypanosoma cruzi, isip pasidungog alang sa iyang higala, ang siyentipikong si Oswaldo Cruz. Ang bag-ong sakit tukma kaayong pagkangalan kang Carlos Chagas tungod sa kabug-os sa panukiduki nga iyang gihimo, nga misangpot sa pagkadiskobre niining maong balatian.

[Hulagway sa panid 12, 13]

Ang mga balay sa baryo kasagarang hugpaan sa mga barber beetle

[Credit Line]

Photos: PAHO/WHO/P. ALMASY