Ang Pagtinguha ug Hingpit nga Katilingban

KAHIBULONGAN unya ang pagkakitag usa ka mas maayong kalibotan, usa nga punog mga tawo nga walay panakit, sakit, ug pagkabaldado! Usa ka tibuok-yutang katilingban nga walay salaod o away. Usa ka tawhanong banay nga walay kamatayon.

Dayag, aron makab-ot kanang mga tumonga, gikinahanglan ang dagkong mga kausaban diha sa katawhan mismo. Dili bag-o ang mga ideya bahin sa kon unsaon pagpauswag sa tawhanong banay. Mga 2,300 ka tuig kanhi, ang Gregong pilosopong si Plato misulat: “Ang kinamaayohan sa bisan haing sekso angayng ipaliwat uban sa kinamaayohan nga makadaghan kutob sa posible, ug ang dili maayo uban sa dili maayo nga panagsa kutob sa posible.” Hinunoa, maoy dili pa dugay nga nagsugod nga madasigon ang paningkamot sa pagpauswag sa tawhanong banay. Ang maong natad sa pagtuon gitawag ug eugenics.

Ang terminong “eugenics” gimugna niadtong 1883 ni Sir Francis Galton, usa ka Britanikong siyentipiko ug ig-agaw ni Charles Darwin. Ang pulong nagagikan sa Gregong mga termino nga nagkahulogang “dungganon sa pagkatawo” o “hamili sa panulondon.” Nahibalo si Galton nga ang lainlaing mga bulak ug mga hayop makabaton ug tino nga maayong mga kinaiyahan pinaagi sa piniling pagpaliwat. Dili ba kaha mapauswag ang katawhan pinaagi sa susamang mga paagi? Nagtuo si Galton nga kini mahimo. Nangatarongan siya nga kon ang usa ka tipik sa gasto ug paningkamot nga gigahin sa pagpaliwat sa mga kabayo ug mga baka gugolon sa “pagpauswag sa tawhanong banay,” ang resulta maoy “usa ka katigoman sa daghang makinaadmanon.”

Kay naimpluwensiyahan sa mga sinulat ni Darwin, si Galton nangatarongan nga panahon na nga ang mga tawo maoy magbuot sa ilang kaugalingong padayon nga pagkausab. Sa unang mga dekada sa ika-20ng siglo, ang mga ideya ni Galton nahimong bantog kaayo taliwala sa mga politiko, mga siyentipiko, ug mga edukador, diha sa Uropa ug sa Tinipong Bansa. Sa pagpalandong sa popular nga mga ideya sa iyang adlaw, ang pangulo sa usa ka gamhanang nasod misulat: “Ang katilingban walay katungod sa pagtugot sa mga daot nga matang nga magpasanay sa ilang matang. . . . Ang bisan unsang pundok sa mga mag-uuma nga wala magtugot sa ilang labing maayong kahayopan sa pagsanay, ug ang tanang pagtubo magagikan sa daot nga kahayopan, maisip nga haom nga mga masakiton alang sa usa ka asilo. . . . May adlaw nga makaamgo kitang ang pangunang katungdanan sa maayong lungsoranon sa hustong  tipo mao ang pagbilin sa iyang dugo diha sa kalibotan, ug kita walay katungod sa pagpatunhay sa mga lungsoranon sa dili-angayang tipo.” Kanang mga pulonga gisulat sa ika-26 nga presidente sa Tinipong Bansa, si Theodore Roosevelt.

Sa mga eksibit ug publikong mga pasundayag sa Britanya ug Amerika, ang mga balaod sa henetikong panulondon gihulagway, kasagaran sa usa ka pinatindog nga papan nga nagpasundayag sa serye sa napreserbar nga mga guinea pig. Sila gihikay aron ipakita ang panulondon sa kolor sa balhibo gikan sa usa ka kaliwatan ngadto sa sunod nga kaliwatan. Ang punto sa mga eksibit gitin-aw sa nag-ubang sinulat. Usa ka tsart miingon: “Ang dili-angayang mga kinaiya sa tawo sama sa pagkakulangkulang, patol, kriminalidad, pagkabuang, alkoholismo, pagkauyamot ug daghan pang uban lagmit motungha diha sa mga pamilya ug mapanunod sa eksaktong paagi nga sama sa kolor sa mga guinea pig.” Ang laing tarheta sa eksibit nangutana: “Unsa na ka dugay nga kitang mga Amerikano mabinantayon kaayo alang sa kaliwat sa atong mga baboy ug mga manok ug mga baka​—ug unya itugyan sa sulagma ang kagikan sa atong mga anak?”

Pagpadapat sa “Eugenics”

Kining mga ideya dili kay mga teoriya lamang. Tinagpulo ka libong “dili-angayan” gihimong dili-makaanak sa Amerika del Norte ug Uropa. Siyempre, ang kabatbatan sa kon kinsa o kon unsay dili-angayan nag-agad ilabina sa mga panghunahuna niadtong naghimo sa mga desisyon aron ipugos ang paghimong dili-makaanak. Pananglitan, sa estado sa Missouri, T.B.A., gisugyot nga magpasakag balaod nga magmando sa paghimong dili-makaanak niadtong “nahukmang sad-an sa pagbuno, panglugos, pagpanulis sa kadalanan, pagpangawat ug manok, pagpamomba, o pagpangawat ug mga kotse.” Sa sayop-pagkagiya nga paningkamot nga makab-ot ang usa ka hawod nga rasa sulod sa usa ka kaliwatan, nagpasobra pa ang Nazi nga Alemanya. Human sa pinugos nga paghimong dili-makaanak sa abot ug 225,000 ka tawo, minilyon pang uban​—mga Hudiyo, mga Romany (mga Hitano), ang mga baldado, ug ubang “mga dili-angayan”​—gipamatay ubos sa takoban sa eugenics.

Tungod sa linuog nga mga buhat sa panahong Nazi, ang eugenics nakabatog mangil-ad nga kahulogan, ug daghan ang naglaom nga kining maong natad sa pagtuon ihunong, nga hikalimtan sama sa minilyong namatay tungod niini. Bisan pa niana, sa katuigang 1970, ang mga taho bahin sa siyentipikanhong mga kauswagan diha sa bag-ohang natad sa biolohiya sa molekula mikaylap. Nahadlok ang pipila nga ang maong mga kauswagan basin magdasig sa pagbalik ngadto sa mga ideyang nakadani sa Uropa ug Amerika del  Norte sa sinugdan sa siglo. Pananglitan, sa 1977 ang usa ka inilang biologo nagpasidaan sa iyang mga kauban panahon sa usa ka panagkatigom sa National Academy of Science bahin sa recombinant DNA, o sinagol nga mga DNA: “Ang maong panukiduki magdala kanato usa ka lakang nga mas duol sa paghilabot sa henetikong mga proseso sa tawo. Dinha sila magdiskobre kon unsaon pagpatunghag mga anak nga may mithianong mga kinaiya. . . . Sa nangaging panahon nga kini nasulayan ang mithianong mga anak nakabaton ug bulagaw nga buhok, asul nga mga mata ug mga gene sa Aryan nga katawhan.”

Karong adlawa daghan ang mag-isip nga kataw-anan nga itandi ang mga kauswagan sa genetic engineering uban sa programang eugenics ni Hitler. Kan-uman ka tuig kanhi, dihay mapintasong mga awhag alang sa rasanhong kalunsay. Karong adlawa ang mga tawo maghisgot bahin sa pagpauswag sa panglawas ug kalidad sa pagkinabuhi. Ang daang eugenics gipasukad sa politika ug gidasig sa pagkamapihigon ug pagdumot. Ang bag-ong mga kauswagan sa henetikong panukiduki gidasig sa komersiyal nga intereses ug mga tinguha sa mga tawo alang sa mas maayong panglawas. Apan bisan pag adunay dagkong mga diperensiya, ang tumong nga umolon ang mga tawo sumala sa atong kaugalingong henetikong pagkamapihigon mahimong magpasabot nga sama kaayo sa karaang eugenics.

Pagbag-o sa Katilingban Pinaagig Siyensiya

Samtang ginabasa mo kining mga pulonga, ang gamhanang mga kompiyuter sistematikong nagahikay sa henetikong katukoran sa tawo​—ang kompletong hugpong sa mga instruksiyon nga anaa sa atong mga gene nga maoy magamando kon unsaon nato pagtubo ug nga maoy magtino ilabina kon unsa kita. Ang maong mga kompiyuter mainampingong maghikay sa talaan sa tinagpulo ka libong gene nga anaa sa tawhanong DNA. (Tan-awa ang kahong “Mga Tiktik nga DNA.”) Gitagna sa mga siyentipiko nga human mahipos ug matipigan ang impormasyon, kini magamit sa umaabot ingon nga pangunang tinubdan alang sa pagsabot sa tawhanong biolohiya ug medisina. Ug ang mga siyentipiko naglaom nga dihang madiskobrehan ang mga misteryo sa henetikong katukoran sa tawo, ang dalan mabuksan alang sa terapiya nga maoy motul-id o mopuli sa depektosong mga gene.

Ang mga doktor naglaom nga ang henetikong panukiduki moresulta sa usa ka bag-ong matang sa luwas apan epektibong mga droga alang sa pagsanta ug sa pagpakigbugno sa sakit. Ang maong teknolohiya basin magpaposible nga masusi sa imong doktor ang imong henetikong mga katakos aron abanteng matino kon unsang droga ang labing epektibo alang kanimo.

Gawas pa nianang medikal nga mga bentaha, gisabot sa pipila ang genetic engineering ingon nga usa ka paagi aron masulbad ang mga suliran sa katilingban. Tali sa ikaduhang gubat sa kalibotan ug sa sinugdan sa katuigang 1990, ang mga edukador nangatarongan nga ang mga suliran sa katilingban makunhoran pinaagi sa pagreporma sa mga ekonomiya ug mga institusyon ug pagpauswag sa silinganan nga ginapuy-an sa mga tawo. Bisan pa niana, sa dili pa dugay nga katuigan, migrabe pa ang mga suliran sa katilingban. Daghang tawo ang nagtuo nga ang kasulbaran sa maong mga suliran anaa sa mga gene. Ug ang pipila karon nagtuo nga ang mga gene mas dakog bahin sa pag-apektar sa kagawian sa indibiduwal ug grupo kay sa silinganan.

Unsa na man ang bahin sa kamatayon? Sumala sa mga tigdukiduki, bisan ang solusyon sa maong suliran anaa sa pagmaniobra sa atong DNA. Nadoble na sa mga siyentipiko ang gitas-on sa kinabuhi sa mga langaw sa prutas ug mga ulod, pinaagi sa paggamit ug mga teknik nga sumala pa nila may panahong ikapadapat nganha sa mga tawo. Ang pangulo sa Human Genome Sciences Inc. miingon: “Kini ang unang higayon nga makahunahuna kita bahin sa imortalidad sa tawo.”

 Dinisenyong mga Bata?

Tungod sa mapagawalong mga taho bahin sa kon unsay ginahimo ug kon unsay mahimo sa katuigan sa unahan, masayon ang dili pagtagad sa mga limitasyon sa pagkakaron ug sa posibleng mga suliran sa bag-ong mga teknolohiya. Ingong ilustrasyon, hisgotan nato pag-usab ang bahin sa mga bata. Ang henetikong pag-eskrin maoy naandan na nga buhat. Ang labing kaylap gigamit nga metodo gipetsahan niadtong katuigang 1960. Ang usa ka doktor magtusok ug heringgilya sa tagoangkan sa usa ka babayeng mabdos ug mokuhag sampol sa tubig sa panubigan nga naglibot sa gisabak nga bata. Unya ang pluwido masusi aron tan-awon kon ang gisabak nga bata nakabaton ba sa bisan hain sa dinosenang sakit sa gene, apil ang Down’s syndrome ug spina bifida. Kining paagiha sagad himoon human sa ika-16 nga semana sa pagmabdos. Ang mas bag-ong paagi mopadayag sa mga detalye sa katukoran sa gene sa miturok nga binhi tali sa ikaunom ug ikanapulong mga semana sa pagmabdos.

Ang maong mga paagi makapaarang sa mga doktor sa pag-ila sa daghang sakit, apan mga 15 porsiyento lamang kanila ang matul-id. Sa dihang ang mga pagsusi mopadayag ug usa ka henetikong suliran o mohatag ug dili-klarong resulta, daghang ginikanan moatubang sa makapaguol  nga desisyon​—taktakon ba ang gisabak nga bata, o kinahanglang ihimugso ang bata? Ang The UNESCO Courier mikomento: “Bisan pa sa pagdagsang sa mga pagsusi sa DNA​—nga ang matag usa gipatentehan ug masapian​—ang henetikong biolohiya hangtod karon wala makatuman sa gipasigarbong mga saad bahin sa pagpanambal pinaagi sa gene. Ang mga doktor nagaeksamin aron masusi ang mga depekto sa lawas ug mga sakit nga dili nila matambalan. Busa ang pagtaktak sa gisabak nga bata kasagarang gipadayag ingon nga tambal.”

Hinuon, samtang ang bioteknolohiya mahimong mas epektibo, gidahom sa mga doktor nga makabaton ug mas dagkong mga katakos sa pagmatikod ug pagtul-id sa henetikong mga depekto nga makapahinabo o maghimo sa mga tawo nga lagmit hitakboyan sa lainlaing mga sakit. Dugang pa, gilaoman sa mga siyentipiko nga sa kadugayan makaarang sila sa pagbalhin sa artipisyal nga mga chromosome ngadto sa tawhanong miturok nga binhi aron ihatag ang panalipod batok sa mga sakit sama sa Parkinson’s, AIDS, diabetes, ug kanser sa prostate ug suso. Sa ingon ang bata matawo nga may napalig-ong sistema sa imyunidad. Anaa usab ang kalaoman sa umaabot nga mga droga nga “mopausbaw” sa nagatubo nga binhi, tingali pinaagi sa pagmaniobra  sa mga gene aron mapauswag ang intelihensiya o memorya.

Bisan pag nakaamgo ang labing malaomong mga siyentipiko nga dugay pa una makahimo sa pagpili ang mga ginikanan gikan sa usa ka katalogo sa matang sa bata nga gusto nila, alang sa daghang tawo ang kalaoman nga makapanamkon ug mithianong anak maoy kahimut-anan kaayo. Ang pipila nangatarongan nga maoy pagkairesponsable ang dili paggamit sa teknolohiya aron mawagtang ang mga depekto sa gene. Kon buot sabton, sila nangatarongan, kon dili sayop ang pagpatungha sa imong anak diha sa labing maayong mga tunghaan ug pagdala kanila ngadto sa labing maayong mga doktor, nganong dili sulayan ang pagpanganak sa posibleng labing maayong bata?

Mga Kabalaka Bahin sa Umaabot

Hinuon, ang uban nagpahayag ug mga kabalaka. Pananglitan, ang librong The Biotech Century nag-ingon: “Kon ang diabetes, sickle-cell anemia, ug kanser pagasantaon pinaagi sa pag-usob sa henetikong katukoran sa mga indibiduwal, nganong dili mopadayon ngadto sa ubang dili kaayo seryosong ‘mga depekto’: myopia, pagkadili-makailag  kolor, dyslexia, pagkatambok kaayo, pagkawalhon? Sa tinuoray, unsay mopugong sa usa ka katilingban gikan sa paghukom nga ang usa ka tinong kolor sa panit maoy usa ka depekto?”

Ang henetikong impormasyon maikagon unyang pangitaon sa mga kompaniya sa seguro. Unsa na man kon ang usa ka pagsusi sa mabdos mopadayag sa usa ka posibleng suliran? Pit-oson ba sa mga kompaniya sa seguro ang inahan nga ipataktak ang gisabak nga bata? Kon modumili siya, mahimo bang dili sila makobrehan sa seguro?

Ang mga kompaniya sa kemikal, medisina, ug bioteknolohiya nag-indigay sa pagpatente sa mga gene ug mga organismo ingon man ang mga paagi sa pagmaniobra kanila. Siyempre, ang panukmod maoy pinansiyal​—ang pagpanapi sa umaabot nga teknolohiya. Daghang bioethicist nahadlok nga kini mahimong mosangpot sa “consumer eugenics,” diin ang mga ginikanan mapit-osan sa pagpilig mga anak nga “inaprobahan ang gene.” Sayon ang paghanduraw sa pagkadako unya sa papel sa panganunsiyo diha sa maong kalihokan.

Siyempre, ang bag-ong mga teknolohiya lagmit dili dayon mabatonan sa kabos nga mga bahin sa kalibotan. Daghang bahin sa yuta ang kulang na ganig pangunang mga pag-atiman sa panglawas. Bisan sulod sa abante kaayong mga nasod, ang binase-sa-gene nga terapiya mahimong kapilian nga mabatonan lamang sa mga dato.

Usa ka Hingpit nga Katilingban

Diha sa labihan ka daghang basahon bahin sa kon unsay ginahimo diha sa natad sa bioteknolohiya, ang pamulong nga “pagpaka-Diyos” kanunayng makita. Sanglit ang Diyos mao ang Tigdisenyo ug Maglalalang sa kinabuhi, haom ang pagtagad kon unsay anaa sa iyang hunahuna mahitungod sa pagpangita sa kahingpitan. Ang basahong Genesis sa Bibliya nag-ingon nga human sa paglalang sa kinabuhi sa yuta, “nakita sa Diyos ang tanan nga iyang gibuhat ug, tan-awa! kadto maayo kaayo.” (Genesis 1:31) Ang unang tawhanong magtiayon sa henetiko maoy hingpit. Maoy tungod kay mirebelde sila batok sa Diyos nga gipahinabo nila sa ilang kaugalingon ug sa ilang mga kaliwat ang pagkadili-hingpit ug kamatayon.​—Genesis 3:​6, 16-​19; Roma 5:12.

Buot ni Jehova nga Diyos nga matapos na ang sakit, pag-antos, ug kamatayon. Dugay na kanhi, mihimo siyag tagana aron luwason ang katawhan gikan niining mga sulirana. Ang basahong Pinadayag sa Bibliya nagtagna sa usa ka panahon sa dihang ang Diyos mosalga sa tawhanong kahikayan. Bahin nianang panahona, atong mabasa: ‘Pahiran [sa Diyos] ang matag luha sa ilang mga mata, ug wala na unyay kamatayon, ni pagbangotan ni pagtiyabaw ni may kasakit pa. Ang kanhing mga butang nahanaw na.’ Kining malukpanong kausaban dili mahitabo ingon nga resulta sa siyentipikanhong mga kauswagan sa mga tawo, nga daghan kanila dili gani motuo sa paglungtad sa Diyos, unsa pa kayha ang pagdayeg kaniya. Dili, ang kasulatan nagpadayon: “Ang Usa [Jehova nga Diyos] nga naglingkod sa trono miingon: ‘Tan-awa! Ginabag-o ko ang tanang butang.’”​—Pinadayag 21:​4, 5.

[Blurb sa panid 5]

Human sa pinugos nga paghimong dili-makaanak sa abot ug 225,000 ka tawo sa Nazi nga Alemanya, minilyong ubang “mga dili-angayan” gipamatay ubos sa takoban sa eugenics

[Blurb sa panid 6]

Ang mga doktor naglaom nga ang henetikong panukiduki moresulta sa usa ka bag-ong matang sa luwas apan epektibong mga droga alang sa pagsanta ug sa pagpakigbugno sa sakit

[Blurb sa panid 11]

Sukad sa karnero nga ginganlang Dolly, na-clone sa mga siyentipiko ang dinosenang tinagsa ka mga hayop​—ang tanan gikan sa hingkod nga mga selula. Magamit ba ang samang teknolohiya aron ma-clone ang hingkod nga mga tawo?

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 7]

Ma-Clone ba ang mga Tawo?

Sa 1997 usa ka karnerong ginganlan ug Dolly nahimong mga pangunang balita sa tibuok kalibotan. Unsay nakaespesyal kang Dolly? Siya mao ang unang susohang hayop nga malamposong na-clone gikan sa usa ka hingkod nga selula, nga kinuha gikan sa suso sa usa ka bayeng karnero. Sa ingon si Dolly nahimong mas batang “kaluha” sa karnero nga gikuhaan sa selula. Sa wala pa si Dolly, ang mga siyentipiko nag-clone nag mga hayop gikan sa mga selulang gikan sa nagtubong binhi. Ang pipila naghunahuna nga posible ang pag-otro sa programa sa usa ka selulang gikan sa hingkod nga susohang hayop aron ipatungha ang laing hayop diha sa eksaktong henetikong dagway. Ang cloning gikan sa usa ka hingkod nga selula mopaposible sa pagtan-aw nga abante kon unsay hitsura sa liwat.

Ang tumong sa mga siyentipiko nga nag-clone kang Dolly mao ang pagpauswag sa gibuhing mga hayop ingon nga bililhong tinubdan sa paggamag tambal nga mga droga nga ipagawas diha sa ilang gatas. Ang taho bahin sa kalamposan sa mga siyentipiko unang mipadayag diha sa Pebrero 1997, diha sa siyentipikanhong magasing Nature, ubos sa titulong “Takos-Mabuhing Anak nga Gikan sa mga Selula sa Gisabak ug sa Hingkod nga mga Susohang Hayop.” Sa madali ang media naikag kaayo sa taho ug sa mga kahulogan niana. Duha ka semana sa ulahi ang hapin sa magasing Time nagpadayag sa usa ka letrato ni Dolly uban sa pangunang-ulohang “Mahitabo Kaha nga Adunay Laing Ikaw?” Niadtong semanaha mismo, ang magasing Newsweek nagpatik sa panghaping serye nga nag-ulohang “Mahimo Bang I-Clone ang Tawo?”

Sukad kang Dolly, na-clone sa mga siyentipiko ang dinosenang tinagsa ka mga hayop​—ang tanan gikan sa hingkod nga mga selula. Magamit ba ang samang teknolohiya aron ma-clone ang hingkod nga mga tawo? Oo, matod sa pipila ka biologo. Nahimo na ba kini? Wala pa. Si Ian Wilmut, ang Britanikong siyentipiko nga maoy nanguna sa tem nga maoy nag-clone kang Dolly, nagpunting nga ang cloning sa pagkakaron maoy “usa ka dili-episyenteng paagi,” nga nagpatunghag proporsiyon sa pagkamatay taliwala sa gisabak nga mga hayop nga maoy napulo ka beses nga mas taas kay sa kinaiyanhong pagsanay.

Ang pipila mahibulong, ‘Unsa man kon adunay makahingpit sa teknik ug mag-clone, ingnon ta, sa daghang Hitler?’ Sa pagpaningkamot nga mahupay ang maong mga kahadlok, gipunting ni Wilmut nga samtang ang usa ka na-clone nga bata sa henetikong paagi mahimong samag-dagway nga kaluha sa tawo nga gikan niana siya na-clone, ang gi-clone nga tawo maimpluwensiyahan sa silinganan niini ug makatubo nga may lahing personalidad sama ra sa mahitabo sa kinaiyanhong mga kaluha.

[Kahon/Mga hulagway sa panid 8, 9]

Mga Tiktik nga DNA

Ang lawas sa tawo gilangkoban ug mga 100 ka trilyong selula. Ang kadaghanang mga selula adunay usa ka uyok. Sulod sa matag uyok mao ang 46 ka hugpong nga gitawag ug mga chromosome. Ang matag usa ka chromosome nasudlan sa usa ka buok, hugot nga pagkabudbod, samag-hilo nga molekulang gitawag ug DNA. Gibanabana nga sulod sa DNA adunay abot sa 100,000 ka gene, nga nahimutang nga samag mga lungsod ug mga siyudad ubay sa usa ka dakong dalan. Ang atong mga gene mao ang magtino ilabina sa matag usa ka kinaiya diha sa atong lawas​—atong pagtubo diha sa tagoangkan, atong sekso ug lawasnong mga kinaiya, ug atong pagtubo hangtod sa pagkahingkod. Nagtuo usab ang mga siyentipiko nga ang atong DNA naglakip sa usa ka “orasan” nga maoy magtino kon unsa ang gitas-on sa atong kinabuhi.

Ang DNA sa mga hayop ug sa mga tawo talagsaong magkaamgid. Pananglitan, ang henetikong katukoran sa mga aliwas may diperensiya nga 1 porsiyento lamang kay sa iya sa mga tawo. Bisan pa niana, ang maong diperensiya maoy napulo ka beses nga mas dako kay sa mga diperensiya tali sa DNA ni bisan kinsang duha ka tawo. Ugaling lang, ang maong labihan ka gagmayng mga diperensiya ang hinungdan sa daghang kinaiyahan nga maghimo sa matag usa kanato nga linaing indibiduwal.

Halos napulo ka tuig kanhi, gisugdan sa mga siyentipiko ang usa ka komplikadong tahas​—ang pagtino sa tukmang pagkahan-ay sa mga kemikal diha sa tawhanong DNA. Ang maong tahas, nga nailhang Human Genome Project, maoy ambisyoso ug labihan ka dako, ug kini mokostar ug binilyong dolyares. Ang mahipos nga kasayoran paigo aron mapuno ang gibanabanang 200 ka tomo, nga ang matag tomo samag gidak-on sa 1,000-panid nga talaan sa telepono. Sa pagbasa niining tanang impormasyon, ang usa ka tawo kinahanglang magbasa niana 24 ka oras kada adlaw sulod sa 26 ka tuig!

Kasagarang hikalimtan diha sa palaumagian sa balita mao ang kamatuoran nga sa dihang matigom ang maong impormasyon, kini kinahanglang hubaron pa. Kinahanglanon unya ang bag-ong mga galamiton sa pag-analisar sa mga kasayoran. Usa ka butang ang pag-ila sa mga gene; lain na nga butang ang pagkahibalo kon unsay buhaton ug kon sa unsang paagi mag-apektar sila sa usag usa aron magama ang usa ka tawo. Usa ka inilang biologo nagtawag sa Human Genome Project “ang Balaang Kopa sa Henetika.” Bisan pa niana, ang mas matinud-anong kabatbatan gisugyot sa geneticist nga si Eric Lander: “Kini usa ka listahan sa mga piyesa,” matod niya. “Kon ihatag ko kanimo ang listahan sa mga piyesa sa Boeing 777 ug kini may 100,000 ka piyesa, sa akong hunahuna dili ka makatornilyo niana aron matibuok ug tinong dili ka makasabot kon nganong kana milupad.”

[Diagram]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

SELULA

NUCLEUS

CHROMOSOMES

DNA

GIBASEHAN NGA PARIS