Pagpaniid sa Kalibotan

Gastosong Depekto

Ang mga inhenyero sa kompiyuter nakaginhawag luag tungod kay ang kadaghanang kompiyuter malamposon nga nakalabang gikan sa 1999 ngadto sa 2000. Gitagna sa pipila ka analista nga daghang programa sa kompiyuter, kay dili makaila sa kalainan sa 1900 ug 2000 tungod sa usa ka metodo sa pagprograma nga wala mag-apil sa unang duha ka numero sa mga petsa sa tuig, kalit nga mopalyar ug mopahinabog tanang matang sa kadaot. (Tan-awa ang Pebrero 8, 1999 nga isyu sa Pagmata!, mga panid 21-3.) Aron malikayan kini, ang mga tigprograma naghago sa pagtul-id sa depektosong mga sistema sa dili pa moabot ang hinungdanong petsa. Pila man ang nagasto tungod niini? Sumala sa usa ka artikulo diha sa Pranses nga mantalaang Le Monde, usa ka grupo sa tigpamuhonan nagbanabana sa gastos nga “mga 300 ngadto sa 600 bilyones dolyares sa tibuok kalibotan.” Ang Tinipong Bansa migastog mga 100 bilyones dolyares; ug ang Pransiya, 20 bilyones dolyares. Kon itandi, ang Gubat sa Gulpo mikostar sa alyadong mga puwersa ug “mga 46 ngadto sa 60 bilyones dolyares.” Bisan pa niana, “maotro gihapon ang maong panghitabo . . . nga may sunodsunod nga bag-ong mga problema sa numero may kalabotan sa kompiyuter nga pagakabalak-an,” matod pa sa The Wall Street Journal. Maayo na lang, “walay usa niining mga problemaha ang malagmit makaabot sa dakong kadaot nga naabot sa Tuig 2000 nga Depekto.”

Mga Problema Bahin sa “Password”

Ang nakalimtang mga password mikostar sa mga negosyo sa T.B. ug milyonmilyong dolyar matag tuig tungod sa nalangan nga mga trabaho ug sa panginahanglan nga mohatag ug teknikal nga abag. “Bayente ka tuig kanhi, ang kinahanglang hinumdoman lang sa mga tawo mao ang ilang numero sa Social Security ug tingali usa o duha ka numero sa telepono,” nag-ingon ang The New York Times. Apan karon, ang paggamit ug mga password aron mabuksan ang mga payl diha sa kompiyuter ug mga serbisyo sa E-mail diha sa trabahoan naandan na sa daghan. Sa pagkatinuod, naandan na sa mga tawo nga makatigom ug daghan kaayong mga password, mga access code, ug personal nga mga numero sa pagpaila sa indibiduwal. Ang administrador sa usa ka network gikataho nga adunay 129 ka gigamit nga mga password. Busa ang mga sistema nga binase sa password giilisan sa ubang kompaniya ug mga himan nga moila sa marka sa tudlo ug ubang moderno kaayong mga galamiton alang sa seguridad.

Kasuko ug ang Imong Kasingkasing

“Ang mga tawong daling masuko halos tulo ka pilo nga may purohang atakehon sa kasingkasing kay niadtong dili daling masuko,” nag-ingon ang usa ka taho diha sa mantalaang Globe and Mail. Halos 13,000 ka tawo ang miapil sa unom ka tuig nga pagtuki sa kapeligrohan sa sakit sa kasingkasing. Ang tanang miapil walay sakit sa kasingkasing sa pagsugod sa pagtuon. Ang matag tawo gipangutana sa sunodsunod nga mga pangutana ug gigradohan kon siya ba dunay ubos, kasarangan, o taas nga sukod sa kasuko. Sulod sa unom ka tuig, 256 ang giatake sa kasingkasing. Gipakita sa pagtuon nga kadtong dunay kasarangang grado may 35 porsiyentong purohan nga makabaton ug mga sakit sa kasingkasing. Ang nangunang tigmugna sa maong pagtuon, si Dr. Janice Williams sa University of North Carolina, miingon: “Ang kasuko lagmit nga motultol ngadto sa mga atake sa kasingkasing, ilabina taliwala sa hamtong nga mga lalaki ug mga babaye nga may normal nga presyon sa dugo.” Busa, ang mga tigdukiduki nagsugyot nga ang daling masuko nga mga tawo angayng mogamit ug mga metodo nga magkontrolar sa kapit-os.

Kinabag-ohang Impormasyon Bahin sa Pagtabako

“Human ang usa ka siglo nga pagdaghan sa pagpanabako, gitalikdan na sa kalibotan ang mga sigarilyo,” nagtaho ang Worldwatch Issue Alert. Sukad sa 1990 ngadto sa 1999, ang pagkonsumo sa sigarilyo mius-os ug 11 porsiyento sa tibuok kalibotan. Kining nagaus-os nga tendensiya nagpadayon didto sa Tinipong Bansa sa halos duha na ka dekada, nga mas menos ug 42 porsiyentong sigarilyo nga gitabako didto sa Tinipong Bansa sa 1999 kay sa 1980. Ang taho naghisgot sa mga kampanya batok sa pagtabako, nagauswag nga kaamgohan bahin sa kapeligrohan nga nalangkit sa pagtabako, ug taas nga mga presyo ingong mga hinungdan sa pag-us-os. Dugang pa, “ang gidaghanon sa mga sigarilyo nga gitabako matag tawo mius-os ug 19 porsiyento sa Pransiya sukad nga naabot ang kinatas-ang ihap niadtong 1985, 8 porsiyento sa Tsina sukad sa 1990, ug 4 porsiyento sa Hapon sukad sa 1992,” nag-ingon ang taho.

Sakit Wala Panumbalinga sa Walay Insyurans

Usa ka pagtuon di pa dugay didto sa Tinipong Bansa nagpakita nga ang mga tawong walay medikal nga insyurans mas dakog purohan nga dili manumbaling sa mga simtoma sa sakit ug dili kaayo gustong magpatambal, nagtaho ang Reuters nga ahensiya sa balita. Ang pagtuon, nga unang gipatik diha sa  Archives of Internal Medicine, gibase sa impormasyon nga gitigom sa National Center for Health Statistics. Gipakita sa panukiduki nga bisan pag dunay mga timailhan sa grabeng sakit, sama sa hanap nga panan-aw o pagtungha sa usa ka tibugol diha sa suso, kadtong walay insyurans alang sa panglawas mas gamayg purohan nga magpatambal kay sa niadtong dunay insyurans. Ang taho nag-ingon: “Pagkabalikwaot nga sa panahong ang atong nasod nagpundar sa ‘Balaodnong mga Katungod sa Pasyente’ kita wala gihapon makapundar sa katungod nga mahimong usa ka pasyente.”

Edad Medya nga “Zoo” sa London

Ang mga pagkubkob ilalom sa iladong Tower of London nagpadayag ug bag-ong mga detalye sa “usa ka balay sa mga mananap panahon sa Edad Medya nga nasudlan ug talagsaong koleksiyon sa mga mananap,” nagtaho ang The Sunday Times sa London. Ang mga tigdukiduki nag-ingon nga dunay ebidensiya nga 100 ka lainlaing espisye, lakip sa rhino, antelope, tigre, ostrich, bitin, ug mga buaya, gipapuyo kanhi ilalom sa dapit nga mao na karon ang West Tower. Dugaydugay nang nahibalo ang mga eksperto sa paglungtad sa zoo, apan ang bag-ong panukiduki diha sa mga tipiganan sa dokumento sa mga monarkiya, unibersidad, ug simbahan, lakip sa impormasyon nga natigom gikan sa pagkubkob, nakapatin-aw sa pipila ka punto. Ang balay sa mga mananap gitukod niadtong mga 1210 ni Haring John ug gisirad-an niadtong 1835 sa dihang gibuksan ang London Zoo sa Regent’s Park. Dayon ang pipila ka mananap gibalhin ngadto sa bag-ong zoo, samtang ang uban gipadala pinaagig barko ngadto sa Amerika. Ang rason nga milungtad ug dugay ang balay sa mga mananap maoy tungod sa interes sa sunodsunod nga mga hari ug sa medyo lig-ong kahimtang sa nasod. Si Geoffrey Parnell, pangulong tigtipig sa mga dokumento sa Tower, nag-ingon: “Dayag nga mao kadto ang kinadugayang naglungtad nga talan-awon sa London, nga nakalingaw sa mga hari ug sa ordinaryong mga tawo sulod sa kasiglohan.”

Dihadiha nga Hustisya

Tulo ka huwes sa estado sa Espírito Santo, Brazil, nagsulay sa usa ka programa sa kompiyuter nga gidisenyo aron motabang sa pagpahamtang ug dihadiha nga hustisya, nagtaho ang magasing New Scientist. Ang programa, nga gitawag ug Elektronikong Huwes, magamit diha sa laptop nga kompiyuter. Kon dunay mahitabo nga gamayng aksidente, ang polis magpatawag ug huwes ug klerk sa korte ngadto sa nahitaboan sa aksidente. Ang programa gidisenyo sa pagtabang sa tawhanong huwes sa pagtimbangtimbang sa ebidensiya ug sa pagpahamtang ug dihadiha nga hustisya. Ang programa mohimo niini pinaagi sa pagpresentar ug sunodsunod nga mga pangutana ngadto sa huwes, sama sa “Mihunong ba ang drayber sa dihang pula ang suga sa trapiko?” o, “Ang drayber nakainom ba ug alkoholikong ilimnon nga labaw kay sa limite nga dalawaton sa balaod?” Dayon iimprenta niini ang desisyon ug ang katarongan luyo niini. Sumala pa sa New Scientist, ang programa makapahamtang usab ug “multa, makapangayog bayad sa butang nga nadaot ug makasugyot pa gani ug mga sentensiya sa pagkabilanggo.” Gilaoman nga ang maong programa sa kompiyuter magtabang sa tawhanong mga huwes nga mahimong mas episyente ug sa ingon makatabang sa pagkunhod sa kabug-at sa hilabihan ka daghang kaso diha sa legal nga sistema sa Brazil.

Tubig Ingong Pang-aghat Aron Mahalin ang Baligya

Ang pipila ka negosyante sa India nagpahimulos sa hulaw di pa dugay aron sa pagdani ug mga pumapalit. Nagtanyag sila ug libreng tubig ingong pakapin sa paliton nga dagkong mga kasangkapan sa balay. Ang The Times of India nagtaho nga usa ka negosyante sa gamayng tindahan nagsaad ug 500 ka litrong tubig sa upat ka adlaw sa usa ka semana sulod sa duha ka bulan sa ting-init ngadto ni bisan kinsa nga mopalit ug oven, repridyeretor, washing machine, o telebisyon. Ang laing tindahan nagtanyag ug ‘libreng tubig sa nahibiling panahon sa maong ting-init’ kon mopalit man ugaling ug repridyeretor o kaha telebisyon. Nag-antos tungod sa usa sa kinagrabehang krisis sa tubig sukad, ang amihanan-kasadpang bahin sa Estado sa Gujarat nakadiskobre nga mas makapadani ang tubig kay sa mga regalo nga bulawan, plata, o libreng mga bakasyon. Sa siyudad sa Rajkot, ang mga negosyante nag-ingon nga ang pagtanyag ug tubig ingong pang-aghat nakapakusog sa ilang halin sa tulo ka pilo.

Misteryo sa Brilyante Nasulbad

Ang kinagahian nga kinaiyanhong substansiya nga nailhan sa tawo, ang brilyante, maumol sa dihang ang karbon ipailalom sa sobrang temperatura ug presyur. Apan unsay mahitabo sa brilyante mismo sa dihang kini ipailalom sa presyur? Ang mga siyentipiko naningkamot sa pagtubag nianang pangutanaha sulod na sa 40 ka tuig​—apan, natubag kana di pa lang dugay. “Ang mahitabo mao nga sa dihang ipadapat ang igong presyur sa hustong mga anggulo,” nagtaho ang The Buffalo News, “ang nailhang kinagahian nga kinaiyanhong substansiya mahimong graphite, ang mao gihapong karbon . . . nga gikan niana kini naumol.” Ang mga siyentipiko nag-ingon nga sila naglaom sa paggamit sa ilang nahibaloan pinaagi sa ilang mga eksperimento aron makahimog mas maayong mga himan alang sa paggamag brilyante.