Pagpaniid sa Kalibotan

Nahikawan-ug-Oksiheno nga mga Mata

Mahimong gihikawan ug oksiheno sa pipila ka tigsul-ob ug contact lens ang ilang mga mata, nagtaho ang The Globe and Mail. “Ang dili-normal nga pagkaporma sa mga ugat (vascularization) mahitabo sa dihang ang tawotawo [ang sihag nga tabon sa mata] dili makakuha sa oksiheno nga gikinahanglan niini pinaagi sa pagdapat sa hangin sa ibabaw niini ug modaghan ang mga ugat aron mahulipan ang kulang.” Mahimong moresulta kini sa pagkadaot sa panan-aw o bisan gani sa pagkabuta. Si Dr. Raymond Stein, pangulo sa siyensiya labot sa pagtuon sa mata ug sa mga sakit niini diha sa usa ka ospital sa Toronto, nag-ingon nga ang “kinagrabehang posibleng mahitabo maoy sa dihang ang usa ka pasyente mapakyas sa pag-atiman sa iyang mga lens ug dili magpasusi sa optometrist.” Ang mga optometrist nag-awhag sa mga pasyente sa pagkonsulta sa usa ka propesyonal nga tig-atiman sa mata aron maseguro nga sila adunay hustong matang sa mga contact lens alang sa ilang partikular nga mga mata ug dayon sundon ang girekomendar nga gidugayon sa pagsul-ob ug ang mga instruksiyon sa pag-atiman sa lens.

Panaghigalaay sa mga Braziliano Nag-us-os

Panalagsa na lang makighigala karon ang mga Braziliano kay sa ilang gihimo sa miaging napulo ka tuig, nagtaho ang mantalaang O Globo. Sumala sa sikologo nga si Maria Abigail de Souza sa University of São Paulo, ang grabeng indigay sa pagpangitag trabaho, ang panlimbasog nga mamentinar ang usa ka estilo-sa-kinabuhi, ug ang pagkunhod sa panahon sa paglingawlingaw ngatanan maoy nakaamot niana. Si César Vasconcelos de Souza, medikal nga direktor sa Adventist Healthy Life Center, sa São Paulo, nag-ingon: “Aron makabaton ug tinuod nga mga higala, kinahanglan atong ipaambit ang atong pagbati, buksan ang atong kasingkasing, ug ipahayag ang makapalipay ug makapasubo nga mga butang, lisod ug daling ipahayag nga mga butang. Nagkinahanglan kanag panahon ug pagpalig-on sa emosyonal nga relasyon. Kadaghanang tawo gustong magpaambit sa ilang pagbati ngadto sa uban apan nahadlok sa pagbuhat niana. Aron malikayan ang mga risgo sila mopalabi sa taphaw nga mga panaghigalaay.”

Pagbangotan ug Depresyon

Usa ka surbi sa mga lalaki ug babaye tali sa mga edad nga 70 ug 79 nagpakita nga ang ubang mga biyuda ug biyudo makasinatig daghang simtoma sa depresyon hangtod sa duha ka tuig human sa kamatayon sa ilang kapikas. Kadtong misalmot sa pagtuon gibahinbahin ngadto sa unom ka grupo, pinasukad sa gidugayon sa panahon nga milabay sukad sa pagkamatay sa ilang kapikas. Parehong gigamit ang mga interbiyo ug mga pangutana aron masuta ang mga simtoma sa depresyon. Sa nangapil sa surbi, 38 porsiyento ang mga lalaki, ug 62 porsiyento ang mga babaye. Nakaplagan sa maong pagtuon nga ang sukod sa depresyon taliwala sa mga bag-ong namatyan maoy siyam ka pilo nga mas taas kay sa taliwala sa minyong mga indibiduwal nga wala makaagom sa susamang pagbangotan.

Nagiyan sa Pornograpiya sa Internet

Nakaplagan sa mga tigdukiduki nga “labing menos 200,000 ka gumagamit sa Internet ang nagiyan sa mga site sa pornograpiya, X-rated nga mga chat room o ubang seksuwal nga mga materyal diha sa Internet,” nagtaho ang The New York Times. Ang pagtuon gidumala sa mga sikologo sa mga unibersidad sa Stanford ug Duquesne ug maoy usa sa unang nagbanabana sa gidaghanon sa “mga nagiyan sa cybersex” diha sa Internet. Ang mga tigdukiduki nag-ingon nga kini nga mga indibiduwal motan-aw sa mga Web site nga X-rated sulod sa kapin sa 11 ka oras kada semana. Ang mantalaan nagkutlo sa mga tigdukiduki nga nag-ingon: “Kini maoy nagkagrabe nga natagong kapeligrohan sa panglawas sa publiko, sa bahin, tungod kay diyutay ra kaayo ang nag-ila niana nga peligroso sa panglawas sa publiko o nag-isip niana nga seryoso.”

Ang AIDS Nagdaot sa Aprika

Sa milabayng tuig, ang AIDS nakapatay ug mas daghang tawo sa Aprika kay sa napatay sa gubat, sumala ni Kofi Annan, sekretaryo-heneral sa Hiniusang Kanasoran. Naglakip kini sa mga gubat sa Democratic Republic of Congo, Sierra Leone, Angola, Republic of Congo, Etiopia, Somalia, Eritrea, ug Sudan. Halos dos-tersiya sa 36 ka milyong nag-antos sa AIDS sa kalibotan ang nagpuyo sa sikbit-Sahara nga Aprika. Sa Côte d’Ivoire, ang AIDS mopatay ug usa ka magtutudlo matag adlawng tingtungha, ug sa Botswana, ang gidahom nga gitas-on sa kinabuhi mius-os gikan sa 70 ka tuig ngadto sa 41. Ang Zimbabwe nagdahom nga sa tuig 2005, 60 porsiyento sa badyet niini alang sa kahimsog ang magamit diha sa HIV ug AIDS, ug bisan kana dili pa igo. Gilikayan ang paghisgot sa AIDS sa Malawi ug Zambia, diin ang gidaghanon sa natakdan hilabihan ka taas; ug sa Habagatang Aprika ang mga biktima sa AIDS ginalikayan, nagtaho ang mantalaang The Guardian sa London. “Wala pay nakasabot sa bug-os nga epekto niining maong gikalisangan​—diha sa kalidad sa kinabuhi sa Aprika, sa kalaoman niini sa  ekonomiya ug sa katilingbanon ug politikanhon nga kalig-on niini,” miingon si G. Annan.

Ang mga Siyudad Nag-usab sa Klima

“Ang pagdaghan sa mga tawo sa siyudad nakamugnag ‘init nga mga lugar’ nga grabe kaayo nga kini naghimog kaugalingong lokal nga mga sistema sa klima,” nagtaho ang The Times sa London. Ang mga siyudad mosikop sa kainit sa maadlaw ug ibuga kinig balik ngadto sa atmospera sa magabii. Busa ang mga temperatura sa mga siyudad sama sa Beijing ug Atlanta mitaas ug 5.5 grado Celsius o kapin pa. Sa miaging 19 ka tuig, 150,000 ka ektarya sa Atlanta nga kaniadto mga kakahoyan ang nahimo nang kadalanan ug kabalayan. Ang pagdako sa siyudad nagpasamot sa polusyon sa hangin, nagpahinabog wala sa panahong mga unos ug kilat, ug nagpakunhod sa pagkamabungahon sa umahan nga nagdepende sa photosynthesis. Nagkomento bahin sa mga epekto niining “init nga mga lugar,” si Dr. Marc Imhoff, usa ka siyentipiko sa National Aeronautics and Space Administration, miingon: “Ang pagkabuhi sa tawo nagdepende sa katakos sa yuta sa pagpatunghag pagkaon. Kon ang katakos sa yuta sa paggamit sa photosynthesis makunhoran pag-ayo, ang katakos sa planeta sa pagsuportar sa tawhanong kinabuhi mamenosan usab.” Sa kadaghanang kahimtang ang tabunok nga uma mao ang gisakripisyo aron mapadako ang siyudad.

Ang Polusyon Magtapos sa Panginahanglan ug mga Balyena

Ang polusyon tingali nahimong wala-damha nga kaalyado sa pagpakigbisog nga masalbar ang balyena. Ang di pa dugayng mga pagsusi nagpakita nga ang mga balyena ug lumod nga nasikop duol sa baybayon sa Hapon nahugawan pag-ayo sa DDT, dioxin, mga PCB, ug methylmercury. Ang usa ka pagsusi nagpakita nga ang pagkaon lamang ug 50 gramos sa nahugawan nga karne sa lumod makapahinabog dakong risgo sa panglawas sa usa ka tawo. Ang pipila nagdahom nga ang maong balita mahimong magtapos sa panginahanglan ug karne sa balyena.

“Nagahinlo-sa-kaugalingon” nga “Lotus”

Nganong ang tanom nga lotus, nga dugay nang giisip nga sagrado sa mga relihiyon sa Sidlakan, kanunayng hinlo kaayong tan-awon? Ang Alemang mga siyentipiko nangangkon sa pagkakaron nga nakaplagan nila ang tubag niining pangutanaha nga nakapalibog sa mga biologo sulod sa daghang katuigan. “Ang pagkadili-mabasa sa gawas nga mga bahin sa tanom dugay nang nahibaloan,” nag-ingon ang mga siyentipiko nga si W. Barthlott ug C. Neinhuis. “Apan ang nagahinlo-sa-kaugalingon nga mga kinaiya . . . bug-os nga wala-mamatikdi.” Ingon sa gisaysay sa The Sunday Times of India, “ang mga lagdo sa tubig nga nagadagayday gikan sa dahon sa lotus magbanlas sa hugaw nga mga partikulo, sa ingon bug-os nga maghinlo sa gawas nga bahin.” Dili kini tungod kay hamis ang gawas nga bahin. Kon tan-awon ilalom sa mikroskopyo, gansangon ang gawas nga bahin sa dahon nga may “mga bugonbugon, mga pilo ug mga burotburot” nga adunay katakos sa “pagpabanlas sa tubig tungod sa nag-ugdo o pormag simboryo” nga hitsura niini. Apan ang laing butang nga nakaamot sa kahinlo sa tanom nga lotus mao ang epekto sa hydrophobic, o dili-mabasa, nga mga crystalloid nga talo nga naglimin sa tanom. Ang mga tigdukiduki nag-ingon nga kini nga “katakos sa lotus” dakog mahimo aron dili mohunob ang tubig ug dili motapot ang gagmayng mga hugaw, ug sila midugang nga ang tanom mahimong makamugna pag-usab ug mga talo bisan pa sa dili maayong mga kahimtang sa kalikopan. Sila miingon nga kini ang naghimo sa kinaiyanhong pagkaepisyente sa lotus nga labaw pa kaayo sa hinimog-tawo nga dili-mabasa nga pintal o mga sabong panglaba.

Angayng Imnon?

Usa ka pagtuon sa World Wide Fund for Nature (WWF) nagpasidaan nga “kinahanglang himoon ang mga paagi sa pagsanta” sa dili pa ang kalidad sa tubig sa Pransiya moabot “sa punto nga wala nay posibleng solusyon.” Sumala sa WWF, ang katubigan sa ilalom ug ibabaw sa yuta sa Pransiya nahugawan sa mga pamatay sa dangan ug mga nitrate. Ilabinang mahugawan ug nitrate ang tubig kon ang tai sa baboy ug baka masagol ngadto sa suplay sa tubig. Ang taho nag-ingon nga “ang mga hugaw sa walo ka milyong baboy sa rehiyon sa Brittany ikatandi sa hugaw nga gikan sa usa ka siyudad nga may 24 ka milyong molupyo nga walay bisan unsang planta sa pagproseso sa basura!” Lain pa, tungod sa “sobrang paggamit ug abono alang sa dinagko nga pagpanguma” nahugawan usab ug nitrate ang suplay sa tubig, nag-ingon ang WWF. Dugang pa, ang sobrang paggamit sa mga pamatay sa dangan diha sa pagpananom ug mais miresulta sa pag-usbaw sa mga lebel sa mga pamatay sa dangan ug kapin sa 40 porsiyento nga mas taas kay sa gitakdang mga sukdanan. Ang taho sa WWF nagrekomendar nga ipasig-uli ang kalamakan ug dike nga gitamnan ug mga kahoy aron magsilbing kinaiyanhon nga mga salaan.