Pagmatuto sa Gagmay Pang Hayop Diha sa Kasulopan

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA KENYA

SA HALAPAD, sagboton nga kapatagan sa Aprika, usa ka nati ang nahimugso. Milagubo kini pagkahulog sa yuta nga gisidlakan sa adlaw sa sayong kabuntagon. Hinayhinayng gipatindog sa inahan niini ang iyang basa ug sinaw nga bag-ong nahimugso nga nati nga dili pa lig-on ug mga tuhod. Ang ubang mga inahan ug mga igsoong baye nagdali pagduol aron masusi pag-ayo ug mahikap ug masimhot ang nati. Nagtimbang ug 120 kilos ug may gitas-on nga 90 sentimetros, ang nati nga elepante makapahinam sa ubang mga membro sa panon.

Libolibo ka kilometro ang gilay-on, sa kayutaan sa Amerika, usa ka gamitoy nga salag nga sama ka dako sa didal ang nagbitay sa sanga sa usa ka kahoy. Dinhi ang usa ka parisan sa mga bee hummingbird, nga susama ka dako sa nanaglupad nga mga insekto, nag-atiman sa duha ka gagmitoyng mga kuyabog. Nagalupad nga makapahingangha ang katulin, ang buloknong mga langgam maoy maisog nga mga ginikanan ug mosulay pag-abog sa dagkong mga mananap ug bisan sa mga tawo nga moduol sa ilang gagmitoyng mga kuyabog.

Madani kita sa gagmay pang mga hayop. Ang mga bata malingaw sa pagkahimugso sa mga itoy. Kinsay dili malingaw sa usa ka kuting nga nagduladula, sa hiligugmaong hitsura sa gamay nga unggoy nga nagkumbabit sa balhibo sa inahan niini, o sa kuyabog nga ngiwngiw nga nagsiga ang mata gikan sa hilwas nga salag niini?

Ang gagmay pang mga hayop dili kanunayng susama ka walay-mahimo sa usa ka masuso. Ang uban mahimugso nga dunay katakos sa pagdagan dihadiha inigdapat sa yuta sa ilang gagmitoyng mga tiil. Ang uban pasagdan nga manalipod sa ilang kaugalingon ug mabuhi nga sila ra. Apan, ang padayong pagkinabuhi sa daghang gagmay pang mga hayop ug mga insekto nagdepende sa pag-atiman, pagpanalipod, pagpakaon, pagbansay, ug pagtagad sa ginikanan nga moresulta gumikan sa suod nga bugkos tali sa mga ginikanan ug sa ilang liwat.

 Talagsaong mga Magtatagana

Kadaghanang insekto, isda, mga ampibiano, ug reptilya dili kaayo interesado sa kaayohan sa ilang liwat. Apan, dunay pipila ka linaing mga eksepsiyon. Ang usa ka talagsaong magtatagana mao ang makahahadlok nga buaya sa Nilo. Kining bugnaw-ug-dugo nga reptilya nagpakita ug katingad-ang sukod sa ginikananong pag-atiman. Human makapangitlog diha sa mainit-init nga balas, ang mga ginikanan magpabilin sa duol aron panalipdan ang ilang umaabot nga mga liwat. Sa dihang ang gagmayng mga buaya hapit nang manggula sa itlog, magsugod sila sa pag-agumod, nga magpahibalo sa inahan nga kubkobon na gikan sa balas ang mga itlog. Sa ulahi, ginamit ang iyang kusgang mga apapangig, hinayhinay niyang dad-on ang iyang bag-o pang napusa nga mga buaya ug dad-on kini ngadto sa daplin sa tubig aron matangtang ang mga balas gikan niana. Ang amahan nga buaya nahibaloan usab nga magdala sa bag-o pang napusa nga mga buaya ngadto sa tubig aron hinloan kana. Sulod sa pipila ka adlaw, ang gagmayng mga buaya dili mobulag sa ilang inahan diha sa tubig, nga magsunodsunod kaniya samag mga piso sa itik. Sa ingon makabenepisyo sila gikan sa iyang dakong kusog sa pagpanalipod kanila.

Katingalahan, ang ubang mga isda matawag usab nato nga maayong mga ginikanan. Kadaghanang tilapia, nga maoy mga isda sa tab-ang, mangitlog ug dayon magtipig niana sa ilang mga baba aron kini mapanalipdan. Inigkapusa, ang mga semilya maglangoylangoy, nga dili magpalayo sa ilang mga ginikanan. Kon magsingabot ang kapeligrohan, ang inahan mobuka pag-ayo sa baba niini, nga magtugot sa mga semilya sa pagdali pagsulod ug pagtago. Kon molabay na ang kapeligrohan, ang mga semilya manggula na usab ug mobalik sa ilang naandang kalihokan.

Ang mga hulmigas, buyog, ug anay nagpakita usab ug katingad-ang kiling sa pag-atiman ug pagpanalipod sa ilang gagmayng mga anak. Ilado ingong makihugoyhugoyon nga mga insekto, nagpuyo sila diha sa mga kolonya, naghimog kapasilongan sa ilang mga itlog, ug nagtagana ug pagkaon sa ilang gagmayng mga anak. Ang putyukan maoy iladong pananglitan niini. Libolibo niining puliki nga mga buyog ang magtambayayongay sa pag-atiman sa mga gagmay pa diha sa udlan. Ang kinaiyanhong kaalam makapaarang kanila sa pagtukod, pag-ayo, ug paghinlo sa nurseriya, bisan pagkontrolar sa temperatura ug kaumogon niini.

Ginikananong Pag-atiman sa mga Langgam

Kadaghanang langgam maoy maayo kaayong mga ginikanan, nga naggugol ug dakong panahon ug kusog sa pagpili ug kabutangan sa salag, paghimo sa salag, ug pagmatuto sa ilang pamilya. Ang usa ka debotadong laki nga Aprikanong kalaw namatikdan nga miduaw sa nahimutangan sa iyang salag ug kapin sa 1,600 ka beses, nga naghatod ug mga 24,000 ka buok prutas sa iyang kapikas sulod sa enterong 120 ka adlaw nga yugto sa pagsanay!

Ang wandering albatross maoy laing kasaligan nga magtatagana. Ang amahan nga langgam literal nga molupad ug libolibong kilometro nga mangitag pagkaon samtang ang maunongong kapikas niini mapailobong maghulat diha sa salag sa pagbalik niini.

 Sa mga desyerto ang ubang mga langgam naggamit ug epektibong paagi sa pagtagbaw sa kauhaw sa ilang mga kuyabog. Molupad paingon sa tubigan, ilang ituslob ang mga balhibo sa ilang dughan ug unya mobalik sa salag, diin ang mga kuyabog manginom gikan sa basa nga mga balhibo sa ilang ginikanan.

Sa dihang ang tahas sa pagpakaon ug daghang baba mahimong bug-at kaayo, ang ubang espisye sa langgam magpatabang sa ubang mga langgam sa pag-atiman sa ilang kuyabog. Kining maong mga katabang kasagarang maoy mga hingkod na nga mga liwat sa maong mga ginikanan ug andam nga motabang sa pagpakaon ug pagpanalipod sa mga kuyabog.

Ginikananong Panalipod

Ang pagpanalipod sa mga kuyabog maoy bug-os-panahong trabaho usab. Ang mga ginikanang langgam kasagarang magtabon sa salag pinaagi sa ilang binukhad nga mga pako panahon sa pagbunok sa ulan, nga huptang init ug uga ang mga kuyabog. Ang mga starling maoy ekselenteng mga tig-atiman sa salag. Aron mapanalipdan ang ilang salag gikan sa mga kuto ug pulgas, kining mamugnaong mga langgam manguha ug makahilong mga tanom ug ibutang kini sa sulod ug palibot sa salag. Kini magsilbing insecticide nga mopatay o mag-abog sa makadaot nga mga insekto.

Ang inahan nga woodcock nagpakitag katingad-ang sukod sa pagkamamugnaon sa dihang manalipod sa ilang liwat. Kon mameligro, sipitan niya pag-ayo ang iyang kuyabog taliwala sa iyang mga bitiis ug lawas, bukharon ang iyang mga pako, ug molupad dayon nga magdala sa iyang bililhong karga ngadto sa mas luwas nga dapit. Ang ubang isog nga mga ginikanan maayo kaayong magpakaaron-ingnon nga nasamdan aron malinga ang manunukob ug dili moduol sa ilang mga kuyabog. Magkapakapa diha sa yuta nga daw samdan, ang inahan magdani sa manunukob palayo sa salag, nga taposon lamang ang iyang pagpakaaron-ingnon ug molupad paingon sa luwas nga dapit sa dihang molabay na ang kapeligrohan. Ang magsalag-sa-yuta nga mga langgam mahimong mogamit sa ilang mga tingog nga panglansis aron abogon ang mga manunukob. Ang burrowing owl sa Amerika del Norte moalingisngis samag bitin sa dihang may mosusi sa lungag niini. Ang unang mga tawong nanimuyo sa maong dapit nagtuo gayod nga kauban sa gagmayng mga ngiwngiw diha sa ilang mga puy-anan ang mga bitin, ug dili sila moduol sa lungag!

Inahan nga mga Hayop nga Sus-an

Sa kalibotan sa mga hayop, ang ginikananong pag-atiman maoy kinalabwan diha sa mga hayop nga sus-an. Ang inahang mga elepante debotado sa ilang mga liwat, nga magmugna ug suod nga bugkos nga molungtad ug 50 ka tuig. Ang nati nagasalig pag-ayo sa inahan niini. Ang inahan maglandong niini batok sa kainit sa adlaw pinaagi sa dako kaayong lawas niini, malumong magpasuso niini, ug magtugot niini sa pagkab-ot ginamit ang gamay niining simod ug pagkuhag mga tipik sa tanom gikan sa iyang baba aron kaonon. Kanunay niyang digoon ang iyang anak pinaagi sa pagpasirit ug tubig sa bukobuko niini ug paglugod niini pinaagi sa iyang simod. Ang pagmatuto ug nating elepante maoy kalihokan sa pamilya, sanglit ang ubang mga baye diha sa panon dunay hinungdanong bahin sa pagpakaon, pagtudlo, ug pagpanalipod sa mga nati sulod sa panon.

Ang laing dako kaayong hayop nga sus-an, ang hippopotamus, mahimong  manganak sa nati niini sa ilalom sa tubig. Ang mga nati makasuso gihapon bisag anaa sa ilawom sa tubig, motunga aron makahanggab ug hangin, ug dayon motidlom na usab ug magpadayon pagsuso. Ang inahan nga hippo mapanalipdanon kaayo sa iyang bag-ong nahimugso nga nati.

Ang mga unggoy nga vervet maayo usab nga mga inahan. Human manganak, ang inahan mainampingong magkupot sa iyang anak sulod sa unang pipila ka oras nga labing menos ang usa niya ka bukton maggakos sa liog o sa abaga niini. Sa unang semana, ang gamay pang unggoy mogugol tingali sa dakong panahon niini nga kinaiyanhong magkumbabit sa balhibo sa inahan niini. Mahimong motugot ang inahan nga kugoson ang iyang anak sa ubang mga baye, kinsa mogugol tingali ug panahon sa paghikap, paghuping sa balhibo, paghalog, ug pagpakigdula sa matahom nga bag-ong gipanganak.

Sa pagkatinuod, daghang linalang ang “sa kinaiyanhon maalamon” ug nagpasundayag ug katingad-ang sukod sa kahanas sa paagi nga sila mag-atiman sa ilang mga anak. (Proverbio 30:​24-28) Ang ilang katakos sa pagsabot sa panginahanglan o pagtimbangtimbang sa usa ka kahimtang ug pagsanong niana sa intelihenteng paagi wala gayod mahitabo nga sulagma lamang. Kini maoy resulta sa intelihenteng disenyo gikan sa intelihenteng tuboran​—ang Maglalalang sa tanang butang, si Jehova nga Diyos.​—Salmo 104:24.

[Hulagway sa panid 15]

Mga kuyabog nga ngiwngiw

[Hulagway sa panid 16]

Ang mga tilapia magtipig sa ilang mga itlog diha sa ilang baba

[Credit Line]

Courtesy LSU Agricultural Center

[Mga hulagway sa panid 16]

Dad-on sa mga buaya ang ilang mga anak

[Credit Line]

© Adam Britton, http://crocodilian.com

[Hulagway sa panid 17]

Albatross ug piso

[Hulagway sa panid 17]

Kalaw

[Hulagway sa panid 17]

Starling

[Hulagway sa panid 17]

Woodcock

[Mga hulagway sa panid 18]

Ang inahan nga mga hippo mapanalipdanon kaayo

[Credit Line]

© Joe McDonald

[Hulagway sa panid 18]

Ang inahan nga mga baboon maghuping sa balhibo sa ilang mga anak

[Hulagway sa panid 18]

Mga unggoy nga vervet

[Credit Line]

© Joe McDonald