Ang Kapildihan Tungod sa Pagsulay nga Buhaton ang Daghan Kaayo

GUSTOG KATULIN UG KASAYON ANG KASADPANHONG KALIBOTAN KARON.

ANG tighugas nga mga makina makadaginot ug panahon sa kosina. Ang mga makinang panglaba samang makadaginot ug panahon sa paglaba. Ang milyonmilyong tawo dili na gani kinahanglang mobiya sa balay aron sila mamalit ug magdeposito-magkobrag kuwarta sa bangko​—buksan lang nila ang ilang kompiyuter ug gamiton ang Internet.

Oo, ang kalibotan, labing menos sa bahin, napunog tanang matang sa mga kasangkapang makadaginot sa panahon ug kabudlay. Busa, maghunahuna ka nga ang mga tawo adunay daghang panahon aron gugolon kauban sa ilang mga pamilya ug alang sa lulinghayaw. Bisan pa niana, sagad kaayo, ang daghan moingon nga sila mas gikapoy ug napit-osan kay sukad masukad. Ang mga hinungdan daghan ug komplikado.

Ang mga kalisdanan sa panginabuhi nahilakip sa dagkong mga hinungdan. Ang Australian Centre for Industrial Relations Research and Training nag-analisar sa gidaghanon sa oras nga gigugol sa mga tawo sa trabaho nianang nasora ug nakadiskobre nga “ang daghan kaayo sa regular nagtrabahog kapin ug 49 oras sa usa ka semana” ug “kanang dugang nga mga oras sa trabaho lagmit mas nakadaot sa pamilyahanon ug komunidadnong kinabuhi.” Ang daghang trabahante mopalabi sa pagpuyo sa mas lunhaw, mas hilom nga dapit gawas sa siyudad. Nagpasabot kana nga daghang oras ang gugolon kada semana​—o bisan kada adlaw​—sa pagsakayg huot nga mga tren ug mga bus o sa pagbiyahe diha sa mga karsada nga napunog sakyanan. Sa pagkamatuod, kini makadugang sa gitas-on sa adlaw sa trabaho ug sa mga kapit-osan niini.

Nakautang Ka bag Katulog?

Ang mga suliran sa katulog nahimong kasagaran kaayo sa bag-o pang katuigan nga adunay mga klinika labot sa katulog diha sa daghang bahin sa kalibotan. Nasayran sa mga tigdukiduki nga kon ang mga tawo sa regular dili makabaton ug igong katulog, sila makatigom sa nautang nga katulog. Natural lamang, gusto sa ilang lawas nga kabayran kanang utanga ug dasigon kana pinaagi sa pagpabati kanila sa kakapoy. Apan tungod sa kulag-katulog nga estilo-sa-kinabuhi karon, daghang tawo magpadayon nga kanunayng gikapoy.

Sa usa ka nasod sa Kasadpan, ang panahon  sa katulog mius-os ug 20 porsiyento kay sa miaging siglo, gikan sa aberids nga siyam ka oras kada gabii ngadto sa pito. Ang mga tigdukiduki nakahipos ug ebidensiya nga ang utang sa katulog magpahinabo sa mga suliran sa pagkakat-on ug paghinumdom, pagkadaot sa kahanas sa kaunoran, ug sa luya nga sistema sa imyunidad. Kadaghanan kanato nakadiskobre sa atong kaugalingon nga ang gikapoy nga hunahuna lagmit usab makahimog mga kasaypanan. Ikasubo, ang maong mga kasaypanan mahimong seryoso ug gastoso.

Ang Dakong Kapildihan Tungod sa Kahago

Ang kahago nga resulta sa daghang oras nga pagtrabaho ug pagmenos sa mga obrero giingon nga may bahin sa pipila sa kinagrabehang mga katalagman sa hinapos sa ika-20ng siglo. Nalakip niini ang nukleyar nga katalagman sa plantang nukleyar sa Chernobyl, Ukraine; ang pagbuto sa salakwanang nga Challenger; ug ang pag-agas sa aseite sa dihang nabangga ang tangker nga Exxon Valdez sa katakotan sa Prince William Sound, Alaska.

Ang pagbuto sa Chernobyl nahitabo panahon sa usa ka espesyal nga pagsulay sa plantang nukleyar. Sa iyang librong The 24-Hour Society, si Martin Moore-Ede nag-ingon nga ang pagsulay “gihimo ubos sa pagdumala sa nahago nga tem sa mga inhenyerong elektrikal nga didto na sa planta sa labing menos napulog-tulo ka oras, ug lagmit mas dugay pa tungod sa napulo-ka-oras nga kalangan sa pagkuhag permiso sa pagsugod.” Bisan unsa ang kahimtang, sumala sa usa ka bag-ong pagtuon, usa ka malungtarong epekto sa mihungaw nga radyasyon mao ang napulo-ka-pilong pagdaghan sa mga kanser sa thyroid sa kabataan sa Ukraine sukad sa 1986.

Human sa mabug-osong imbestigasyon sa pagbuto sa salakwanang nga Challenger, ang usa ka taho sa presidensiyal nga komisyon miingon nga ang limitasyong 20-oras nga pag-obertaym gilabwan 480 ka beses sa usa ka grupo sa kontratadong mga obrero ug 2,512 ka beses sa laing grupo. Ang taho midugang nga ang kahago sa mga magdudumala, ang resulta sa “ubay-ubayng adlaw sa dili-regular nga mga oras sa trabaho ug kulang nga katulog,” maoy usa ka dakong hinungdan usab nga ang salakwanang may dili-eksaktong OK sa pagpalansad. Ang taho miingon nga “sa dihang ang pag-obertaym mosobra, mous-os ang pagkaepisyente sa obrero ug motaas ang posibilidad sa tawhanong sayop.”

Sumala sa mga opisyales sa unyon, ang mga pagmenos sa tripulante, aron magamyan kono ang mga gastos sa paglawig, nagpasabot nga ang mga marinero sa Exxon Valdez kinahanglang motrabahog mas daghang oras ug maghimog ekstrang mga trabaho. Ang usa ka taho bahin sa katalagman nagpatin-aw nga ang ikatulong luyoluyo sa kapitan, kinsa nagpadagan sa barko sa pagsangyad niini sa lapas lang gayod sa tungang gabii, nagmata na sukad pa sa sayong kabuntagon. Duolag 42,000,000 litros nga aseite​—ang kinadak-ang pag-agas sa aseite sa kasaysayan sa T.B.—​nagpahinabog mangilngig nga kadaot sa kabaybayonan ug sa kaisdaan ug kalanggaman ug ang gastos sa paghinlo maoy kapig $2 bilyon.

 Ang Mas Dili-Dayag nga mga Kapildihan Tungod sa Kahago

Sumala sa usa ka banabana, ang kapildihan sa kalibotan tungod sa kakapoy ug kahago maoy labing menos $377 bilyon kada tuig! Apan walay kantidad sa salapi ang makatumbas sa kapildihan sa tawhanong kinabuhi ug panglawas, nga subsob kaayo nga apektado usab. Pananglitan, tagda ang mga aksidente sa karsada. Sumala sa usa ka klinika labot sa suliran sa katulog sa Sydney, Australia, tali sa 20 ug 30 porsiyento sa mga aksidente sa karsada nianang nasora maoy tungod sa pagkatulog sa drayber samtang nagmaneho. Gibanabana nga sa Tinipong Bansa, ang pagkakatulogon may bahin sa hinungdan sa labing menos 100,000 ka aksidente sa sakyanan kada tuig.

Bisan pa niana, ang mga resulta sa kahago mahimong dili ra kutob dinha. Ang usa ka biktima sa aksidente nga dalhon dayon sa ospital aron maoperahan naglaom nga ang iyang doktor maoy igmat ug alisto. Apan tungod sa puliking eskedyul ug sa daghang oras sa trabaho, ang doktor mahimong dili gayod igmat ug alisto! Ang usa ka taho sa Australian Institute of Health and Welfare nagpadayag nga mga 10 porsiyento sa mga doktor nagtrabahog kapin sa 65 ka oras sa usa ka semana, 17 porsiyento sa tanang espesyalista misobra nianang mga orasa, ug 5 porsiyento sa “mas bata nga mga doktor” nagtrabahog kapin sa 80 oras sa usa ka semana!

“Ang mga makina gipanalipdan pinaagi sa mga basahon kon unsaon pagpaandar, mga paskin sa pasidaan, ug mga kurso sa pagbansay,” matod ni Martin Moore-Ede. “Ang mga tawo nangabot niining kalibotana nga walay samang panalipod. . . . Ang makapakurat nga kamatuoran mao nga ang atong nahibaloan bahin sa kabatbatan sa disenyo sa tawo mas diyutay kaayo kay sa lawasnong mga sangkap ug programa sa iyang pag-obra.”

Walay nagkidlapkidlap nga mga sugang pula ug mga alarma ang atong lawas aron sugoon kita sa paghunong o paghinayhinay. Bisan pa niana, kini mohatag kanatog mga pasidaan. Nalakip niini mao ang kanunay nga pagkakapoy, pagkasapoton, depresyon, ug kiling nga daling matakboyan sa kaylap nga mga kagaw. Kon duna ka niining mga simtomaha​—nga magtuo, siyempre, nga wala kay nagpahiping pisikal o uban nga suliran sa panglawas​—basin maoy panahon na sa pagsusi pag-usab sa imong estilo-sa-kinabuhi.

Ang Katilingbanong mga Kapildihan Tungod sa Pagkapuliki Kaayo

Ang napit-osan, nahikawan-sa-katulog nga estilo-sa-kinabuhi makadaot usab sa tawhanong mga relasyon. Tagda ang kahimtang sa usa ka bag-ong minyo nga magtiayon, si John ug Maria. * Gusto nila ang gitinguha sa kadaghanang bag-ong minyo​—hayahay nga balay ug kasegurohan sa salapi. Busa silang duha nanarbahog bug-os nga panahon. Apan tungod sa dili-regular nga mga panahon sa trabaho, gamay ra ang ilang panahon sa panag-uban. Sa wala madugay ang ilang relasyon nadaot. Bisan pa niana, sila wala magpakabana sa mga simtoma ug nagpadayon sa ilang hago nga mga eskedyul hangtod nga nabungkag ang ilang kaminyoon, nga halos wala pa gani makasugod.

“Ang mga pagtuon nagpakita nga ang proporsiyon sa nagdiborsiyo sa mga magtiayong nagtrabaho ug dili-regular nga mga eskedyul mas taas ug 60 porsiyento kay sa pang-adlaw nga mga obrero sa regular nga mga trabaho,” matod sa librong The 24-Hour Society. Bisan pa niana, kon nagtrabaho  sila sa dili-regular nga mga eskedyul o wala, daghang magtiayon mosulay nga daskan ug daghan kaayong kalihokan ang ilang mga kinabuhi nga, sa pagkatinuod, ilang matuok ang ilang kaminyoon. Alang sa uban, ang kapit-osan ug kahago tingali maoy bahin sa hinungdan sa siklo sa pag-abuso sa droga ug sa alkoholikong ilimnon ug sa dili-maayong mga batasan sa pagkaon​—mga butang nga dili lamang makadugang sa kahago kondili mahimong motultol sa daghang ubang mga suliran, bisan sa pag-abuso sa bata.

Aron katabangan ang mga ginikanan sa pagsagubang sa hago nga mga eskedyul, ang mga sentrong tig-atiman sa bata nagakadaghan, nga ang pipila nagatanyag pag 24-oras nga serbisyo. Alang sa daghang bata, hinunoa, ang TV maoy ilang aktuwal nga yaya. Dayag na lang, aron ang mga bata motubo nga mga tawong kasaligan, hamtong-sa-emosyon, sila nagkinahanglag daghang dekalidad nga panahon nga kauban sa ilang mga ginikanan. Busa, ang mga ginikanang gikapoy kaayo nga walay panahon sa ilang mga anak tungod sa pagtinguha nga mahuptan ang taas kaayong sukdanan sa panginabuhi maalamon nga maghunahuna sa kapildihan​—alang sa ilang mga anak ug sa ilang kaugalingon.

Sa katilingban karon nga tuling nagauswag sa teknolohiya, ang mga tigulang subsob nga mabiktima usab. Tungod sa tulin nga kausaban ug way-urti nga pagbaha sa bag-ong mga kasangkapan sa baligyaan, ang daghan mobatig kalibog, walay-kasegurohan, kahadlok, o kinaraan pa. Busa unsa bay gitagana kanila sa umaabot?

Kitang tanan ba​—batag tigulang​—bug-os nga nailalom sa gahom sa kalibotang determinado nga magpadayong mas paspas pa? O aduna bay atong mahimo aron katabangan kita sa pagsagubang ug pagpauswag sa kalidad sa atong kinabuhi? Ikalipay, aduna, sumala sa atong makita sa mosunod nga artikulo.

[Footnote]

[Mga hulagway sa panid 6]

Ang kahago mahimong may bahin sa nukleyar nga katalagman sa Chernobyl, pagbuto sa salakwanang nga “Challenger,” ug pag-agas sa aseite sa “Exxon Valdez”

[Credit Lines]

Courtesy U.S. Department of Energy’s International Nuclear Safety Program

NASA photo

[Mga hulagway sa panid 7]

Ang paspas nga paso sa kinabuhi mahimong motultol sa nadaot nga mga kaminyoon

[Hulagway sa panid 8]

Sa ilang paningkamot nga makasagubang, ang pipila nag-abuso sa alkoholikong ilimnon