Pagpaniid sa Kalibotan

Kinasuorang Higala sa Tawo?

Ang gagmayng mga bata nga gipasagdang makauban sa iro nga walay nagbantay peligrong mapaakan, sumala sa usa ka taho sa mantalaan nga El Universal sa Mexico City. “Kasagaran ang bata mao ang unang nanghilabot, ug ang iro nanalipod lamang sa kaugalingon,” matod sa taho. Usa ka ospital sa Mexico nakatambal na ug 426 ka bata tungod sa mga pinaakan sa iro sulod sa milabayng lima ka tuig. Niining mga bataa, 12 porsiyento ang lawom ug mga samad o nangil-ad ang panagway. Ang taho nag-awhag sa mga ginikanan sa pagtudlo sa ilang mga anak sa sukaranang mga lagda maylabot sa tanang iro: Ayawg hilabti ang ilang mga dulaan, balaybalay, ug mga kan-anan; ayaw pagduol sa iro kon kini nagkaon o natulog; ayaw bitara ang ikog niini o sulayan ang pagsakaysakay niini.

Ang Problema sa Paghikog Didto sa Hapon

Tingali tungod sa kawalay pag-uswag sa ekonomiya, “ang Hapon daw nawad-an sa katuyoan niini” ug “gianod-anod,” matod pa sa daghang Hapones. Ang resulta mao ang “usa ka dekada nang pagdaghan sa mga tawong naghikog sulod sa mubo lamang nga yugto,” nagtaho ang The New York Times. “Sa usa ka katilingban diin ang mga tawo mahadlok kaayong maulawan, ang pagdaghan pag-ayo sa mga tawong walay trabaho nakapahimo sa daghang lalaki nga mawad-ag paglaom, maglakawlakaw sa maadlaw nga walay direksiyon nga magpakaaron-ingnong dunay dakog-kita nga mga trabaho pinaagi sa dili pag-estar sa balay sa tibuok adlaw.” Kay nabalaka ug naulaw, ang uban naghunahuna sa paghunos sa ilang kinabuhi. “Nawala ang paglaom,” matod pa ni Dr. Yukio Saito. “Ang mga tawo walay mga pangandoy alang sa umaabot, ug ang tanan daw nagakadaot. . . . Ang paghikog nahimong sama sa usa ka epidemya.” Ang mga paghikog diha sa riles dayag nga nagkaanam ka popular. Sa paningkamot nga masumpo kini, gipintalan ug sulaw nga berde sa usa ka kompaniya sa tren ang mga riles niini nga motabok sa karsada aron mausab ang hunahuna sa tawo nga nagplanong maghikog, ug gitaoran nila ug mga salamin ang magkaatbang nga daplin sa riles aron ang buot molukso mohunong ug maghunahuna. Gipung-olan usab sa kompaniya ang mga tanom sa daplin sa riles aron dili maghunahuna ang nagplanong maghikog nga dili siya makita. Apan, nag-ingon ang mga eksperto nga gawas kon moarang-arang ang kahimtang sa ekonomiya, kining maong mga paningkamot lagmit kaayong mahimong walay kapuslanan.

Paglalisay ug ang Kaminyoon

Nasayran sa usa ka bag-ong pagtuon nga gihimo ni Andrew Christensen sa Unibersidad sa California sa Los Angeles nga “ang mga magtiayon nga dili kaayo hinawayon ug mas mainantoson sa mga kalainan sa ilang personalidad mao ang adunay labing malamposong mga kaminyoon,” nag-ingon ang magasing Time. Ang paglalisay, sa laing bahin, kasagarang mopatungha lamang ug dugang pang paglalisay.

Pagkatulog ug Maayo

“Kita maoy usa ka katilingban diin daghang tawo ang diyutay na lang kaayog kinatulgan nga kini nakapameligro na,” matod pa sa sikologo sa Unibersidad sa British Columbia nga si Stanley Coren. Ang diyutay kaayong kinatulgan sa bahin maoy nakaingon sa nukleyar nga aksidente sa Three Mile Island ug sa pagkayabo sa aseite gikan sa Exxon Valdez. Ang pagduka nagpahinabo ug kapin sa 100,000 ka aksidente sa sakyanan kada tuig sa Amerika del Norte, nagtaho ang magasin sa Canada nga Maclean’s. Ang espesyalista bahin sa pagkatulog sa Unibersidad sa Stanford nga si Dr. William Dement nagpasidaan: “Ang mga tawo wala gayod makasabot kon unsa ka dugay ang gikinahanglan nilang pagkatulog.” Aron mas maayo ang tulog, ang mga tigdukiduki nagsugyot: Panihapon labing menos tulo ka oras sa dili pa matulog. Katulog ug bangon sa naandang mga oras kada adlaw. Ayaw pagbutang ug TV o kompiyuter diha sa lawak-katulganan. Likayi ang caffeine, alkoholikong ilimnon, ug tabako. Pagmedyas aron dili mabugnawan ang imong tiil samtang natulog. Maligo sa init-init nga tubig sa dili pa matulog. Pag-ehersisyo kada adlaw​—apan dili sa panahon nga hapit ka nang matulog. Sa kataposan, matod sa Maclean’s: “Kon dili ka makatulog, bangon ug pagbuhatbuhat. Katulog ug balik kon gikapoy ka na, dayon bangon sa imong naandang oras.”

Paghupot nga Hinlo sa Kosina

“Ang [ordinaryo] nga bleach, o igpaputi, mao ang imong kinamaayohang depensa” batok sa nagpahinabog-sakit nga mga mikrobyo nga natago diha sa puliki nga kosina, matod pa sa mantalaan sa Canada nga Vancouver Sun. Ang taho naghatag sa mosunod nga mga sugyot: Adlaw-adlaw sagoli ug mga 30 ka mililitro nga igpaputi ang 4 ka litro nga init-init, dili init, nga tubig. Ang init nga tubig makapaalisngaw sa igpaputi. Trapohi ang kosina niini nga sinagol, ginamit ang limpiyong trapo. Pasagding mouga kini sa natural nga paagi. Ang pagpauga niini sa natural nga paagi makapatay ug mas daghang organismo. Hugasi ang mga plato diha sa init sabonon nga tubig, ug dayon patya ang kagaw nga anaa niana pinaagi sa paghumol niini sulod  sa pipila ka minutos sa tubig nga gisagolan ug igpaputi. Walay mahibiling kemikal diha sa plato inigkauga niini. Kada adlaw, hugasi ug ihumol sa igpaputi ang mga espongha, trapo, ug mga brutsa sa kosina. Ug aron mamenosan ang risgo nga mahugawan sa imong kamot ang pagkaon, hugasi kini pag-ayo, ilabina ang ilalom sa mga kuko.

Peligrong Mahanaw nga mga Pinulongan

Ang Mexico adunay kinadaghanag populasyon nga nagsultig lumad nga mga pinulongan diha sa kayutaan sa Amerika. Dugang pa, sunod sa India ug Tsina, ang Mexico mao ang ikatulo sa kalibotan sa gidaghanon sa gisulti gihapon nga lumad nga mga pinulongan. Daghan niini nga mga pinulongan nagakahanaw na, nagtaho ang Ingles ug pinulongan nga mantalaan sa Mexico nga The News. Si Rafael Tovar y de Teresa, direktor sa Konseho Alang sa Kultura ug Arte, nagsaysay nga sa duolan sa 100 ka lumad nga mga pinulongan nga gisulti sa Mexico sa kataposan sa ika-19ng siglo, 62 na lang ang nagpabilin. Ug 16 niini nga mga pinulongan ang ginasulti sa duolan lamang sa 1,000 ka tawo. Ang usa nga gikabalak-an mao nga sa dihang mahanaw ang mga pinulongan, ang lumad nga mga termino nga nagpaila sa mga tanom dili na mahibaloan, nga moresulta sa pagkawala sa kahibalo bahin sa naandang paggamit niini sa pagtambal sa mga sakit.

Ayaw Pag-inom ug Alkoholikong Ilimnon sa Dili pa Molangoy

Sa di pa dugayng milabay nga tuig, ang kadaghanang kaso sa pagkalumos sa Alemanya nalangkit sa “sobrang pag-inom ug alkoholikong ilimnon,” matod pa ni Dr. Klaus Wilkens, presidente sa German Lifesaving Association. Sumala sa mantalaan bahin sa panglawas nga Apotheken Umschau, 477 ka tawo ang nangalumos diha sa mga suba, sapa, ug mga lanaw sa Alemanya sa 1998. Peligroso ang pag-inom ug alkoholikong ilimnon sa dili pa molangoy tungod kay ang alkohol makadaot sa koordinasyon ug sa mga obra sa kaunoran sa lawas ug makapahimo kanimong sobra ka masaligon sa imong mga katakos. Busa, ang mga tigtabang sa malumos nagpasidaan: ‘Ayaw pag-inom ug alkoholikong ilimnon sa dili pa molangoy!’

Gisuholan Aron sa Pagpatay sa mga Insekto

Ang Uttar Pradesh State nga departamento sa lasang sa India nagsugod sa usa ka kampanya sa pagpamatay ug mga insekto sa paningkamot nga dili daoton sa usa ka pulgada nga pak-ang mga insekto nga gitawag ug hoplo ang usa ka lasang nga dunay 650,000 ka kahoyng sal, nagtaho ang The Times of India. Tungod kay ang mga insekto di pa dugayng midaghan, nameligrong mangamatay kining maong espisye sa kahoy. Ang mga insekto maglungag diha sa panit ug sa mga punoan, nga makapauga ug makapatay sa mga kahoy. Ang departamento sa lasang naggamit sa “laang nga kahoy” nga paagi aron madakpan ang mga insekto. Ang mga panit gikan sa dili pa lubasan nga mga kahoyng sal ikatag diha sa dapit diin makita ang maong mga insekto. Ang duga niini nga mga panit makadani ug makahubog sa mga insekto, nga maoy makapasayon sa pagdakop kanila. Ang mga batang lalaki sa maong dapit maoy gipatrabaho niana, nga niana sila suholan ug 75 paisa (mga duha ka cent) kada insekto.

Mga Kasubo sa Pagretiro

Ang pag-uyon nga moretiro ug sayo aduna tingaliy pipila ka bentaha, apan makadaot usab kini sa emosyon. Ang Diário de Pernambuco sa Brazil nagtaho nga ang kanhing mga empleyado sa gobyerno nagreklamo bahin sa mga suliran nga naglakip sa ‘kawalay-katagbawan, pagkasapoton, kawalay-kasegurohan, pagkawala sa pagkatawo, depresyon ug pagbati nga ang ilang kalibotan nagakahugno.’ Sumala sa usa ka espesyalista sa sakit sa mga tigulang nga si Guido Schachnik, “kasagaran na sa mga lalaki nga sayong moretiro nga modangop sa paghuboghubog o sa mga babaye nga magsalig sa tambal.” Kadtong naghunahuna nga moretiro na sa ilang trabaho kinahanglang “dili mangutang, gamiton ang mga kahanas sa laing paagi, ug mangayog tambag aron malikayan nga malunod pag-ayo sa utang,” matod pa sa sikologo nga si Graça Santos.

AIDS ug ang Pagpanguma sa Zambia

Menos ang abot sa yuta sa Zambia tungod sa kusog nga pagkaylap sa AIDS didto. Ang mantalaan nga Zambia Daily Mail nag-ingon nga usa sa labing hinungdanong kahinguhaan sa pagpanguma mao ang trabaho sa mga mag-uuma ug sa ilang mga katabang. Apan daghan niining maong mga mamumuo ang gitakboyan ug AIDS. “Kon mamatay ang mga mag-uuma, diyutay na lang ang motrabaho sa umahan ug ingong resulta mous-os pag-ayo ang gidaghanon sa abot. Ang mga pamilya makulangan sa pagkaon, nga makapasamot sa kakabos,” nagtaho ang Daily Mail. Ang solusyon, sumala kang Daniel Mbepa, administrador sa distrito sa Mansa sa Zambia, mao nga ang mga mag-uuma makigsekso lamang sa ilang mga kapikas. Siya miingon: “Pinaagi sa pagpasiugda ug maayong panggawi, ang suliran sa AIDS makontrolar.”