Unsay Atong Makat-onan Gikan sa Nangagi?
Unsay Atong Makat-onan Gikan sa Nangagi?
“Walay mas hinungdanon alang sa mga historyador kay sa ipaila ang hinungdan ug epekto.”—GERALD SCHLABACH, LUYOLUYONG PROPESOR SA KASAYSAYAN.
ANG mga historyador sagad mangutana, Sa unsang paagi ug nganong ang pipila ka mga hitabo nahitabo? Pananglitan, ang kasaysayan nag-asoy kanato nga napukan ang Romanhong Imperyo. Apan nganong kini napukan? Tungod ba kini sa korapsiyon o pagpangitag kalipayan? Lisod ba gayod kaayong mandoan ang imperyo ug mahal ba gayod kaayong mentinahon ang kasundalohan niini? Daghan ba gayod ug gamhanan kaayo ang mga kaaway sa Roma?
Dili pa dugay, ang Komunismo sa Sidlakang Uropa nga niadto morag hulga sa Kasadpan, napukan nga daw sa usa lamang ka gabii diha sa nagkalainlaing mga nasod. Apan ngano? Ug unsang mga pagtulon-an ang angayng makat-onan? Kining mga matanga sa pangutana ang gipaningkamotang matubag sa mga historyador. Apan sa pagtaganag mga tubag, sa unsang gidak-on nga ang personal nga pagpihig nakaapektar sa ilang panghukom?
Kasaligan ba ang Kasaysayan?
Ang mga historyador morag mga detektib imbes mga siyentipiko. Ilang susihon, kuwestiyonon, ug dukidukion ang mga rekord sa nangagi. Buot nilang matugkad ang kamatuoran, apan ang ilang tumong sagad dili klaro. Ang bahin sa katarongan maoy tungod kay ang tumong sa ilang pagtuon sa kinadak-an naglangkit sa mga tawo, ug ang mga historyador dili makabasa sa mga hunahuna—ilabina sa mga hunahuna sa mga patay. Ang mga historyador duna usab tingaliy naisip-daan nga mga ideya ug mga pagpihig. Busa, usahay ang labing maayong rekord sa kasaysayan sa pagkatinuod maoy usa ka interpretasyon—gikan sa kaugalingong panglantaw sa magsusulat.
Siyempre, ang kaugalingong panglantaw sa usa ka historyador wala magpasabot nga dili husto ang iyang gisulat nga kasaysayan. Ang rekord sa mga hitabo sa Bibliya sa Samuel, Mga Hari, ug Cronicas naglakip ug mga asoy sa mao ra gihapong mga hitabo nga gisulat sa lima ka nagkalainlaing mga indibiduwal, bisan pa niana mahimong ikapakita nga kini walay dakong mga panagsumpaki o mga pagkadili-tukma. Tinuod usab kini bahin sa upat ka Ebanghelyo. Gisulat pa gani sa daghang magsusulat sa Bibliya ang ilang kaugalingong kasaypanan ug binuang nga mga buhat—nga talagsa rang makita sa sekular nga mga sinulat.—Numeros 20:9-12; Deuteronomio 32:48-52.
Gawas pa sa posibleng mga pagpihig, ang laing hinungdanong bahin nga tagdon kon mobasag kasaysayan mao ang motibo sa magsusulat. “Ang bisan unsang kasaysayan nga giasoy sa mga tawong may awtoridad, o sa mga nangitag gahom o sa ilang mga higala, angayng pagadudahan gayod,” nag-ingon si Michael Stanford diha sa A Companion to the Study of History. Dayag usab ang kaduhaduhaang motibo kon ang mga basahon sa kasaysayan magpakitag malalangon o bisan klarong pangagni sa nasyonalismo ug patriotismo. Ikasubo, makita usahay kini diha sa mga libro sa eskuylahan. Usa ka mando sa kagamhanan sa usa ka nasod prangkang nag-ingon nga ang katuyoan sa pagtudlog kasaysayan maoy “aron palig-onon ang nasyonalistikanhon ug patriotikanhong mga pagbati diha sa mga kasingkasing sa mga tawo . . . tungod kay ang kahibalo sa nangagi sa nasod maoy usa sa labing hinungdanong mga panukmod sa patriotikanhong pamatasan.”
Inusab nga Kasaysayan
Usahay ang kasaysayan dili lamang mapihigon kondili inusab. Pananglitan, ang Unyon Sobyet niadto “nagpapas sa ngalang Trotsky gikan sa rekord, aron mawala ang kamatuoran nga siya naglungtad,” nag-ingon ang librong Truth in History. Kinsa ba si Trotsky? Usa siya ka lider sa Rebolusyong Bolshevik sa Rusya ug ikaduha lamang kang Lenin. Human mamatay si Lenin, si Trotsky nakigbangi kang Stalin, gipalagpot gikan sa Partidong Komunista, ug sa ulahi gipatay. Ang iyang ngalan gipapas gani bisan sa mga ensiklopedia sa Sobyet. Ang susamang mga pagtuis sa kasaysayan, bisan ang pagsunog sa mga libro sa kontra, nahimong naandang buhat sa daghang rehimeng diktador.
Ang pag-usab sa kasaysayan, hinunoa, maoy karaan nang buhat, balik pa sa labing menos mga panahon sa Ehipto ug Asirya. Gipaneguro sa hambogiro ug garbosong mga paraon, mga hari, ug mga emperador nga ang ilang ikabilin diha sa kasaysayan maoy dalayegon. Busa ang ilang bayanihong mga buhat kasagarang gipasobrahan, samtang ang bisan unsang makauulaw o talamayong buhat, sama sa pagkapildi diha sa gubat, gikunhoran, gipapas, o usahay dili gani itaho. Sa kasukwahi kaayo, ang kasaysayan sa Israel nga girekord diha sa Bibliya naglakip sa kapildihan ug kadaogan sa mga hari ug sa mga sakop niini.
Unsaon pagtino sa mga historyador ang pagkatukma sa karaang mga sinulat? Ilang itandi kini uban sa mga butang sama sa karaang mga rekord sa buhis, mga kodigo sa balaod, mga paanunsiyo sa mga pagpamaligyag ulipon, personal nga mga sulat ug sulat sa mga kasabotan sa negosyo, mga sinulat diha sa mga tipak sa kulon, mga rekord sa pagbiyahe sa mga barko, ug mga butang nga makit-an diha sa mga menteryo ug mga lubnganan. Kining maong mga sinulat sagad mohatag ug dugang o lahi nga impormasyon diha sa opisyal nga
mga sinulat. Kon dunay kulang o walay katinoan ang mga impormasyon, sagad isulti kini sa matinud-anong mga historyador, bisan pag sila tingali mohatag ug ilang kaugalingong mga teoriya aron mabug-os ang mga rekord sa mga hitabo sa kasaysayan. Sa bisan unsang kahimtang, konsultahon sa maalamong mga magbabasa ang dugang nga mga reperensiya kon buot sila ug timbang nga interpretasyon sa mga hitabo sa kasaysayan.Bisan pa sa tanang problema nga giatubang sa historyador, ang iyang sinulat makahatag ug mapuslanong impormasyon. Usa ka libro sa kasaysayan nagpatin-aw: “Bisag lisod isulat, . . . ang kasaysayan sa kalibotan hinungdanon, bililhon kaayo, alang kanato.” Gawas nga nagtaganag impormasyon sa nangagi, ang kasaysayan magpadako sa atong pagsabot sa kahimtang karon sa tawo. Pananglitan, atong masayran sa ngadtongadto nga ang mga tawo sa karaan nagpasundayag ug samang tawhanong mga kinaiya nga gipasundayag sa mga tawo karong panahona. Kining nagbalikbalik nga mga kinaiya dunay dakong epekto sa kasaysayan, nga tingali mitultol sa panultihong ang nahitabo sa kasaysayan mahitabo pag-usab. Apan makataronganon ba kana nga panghinapos?
Ang Nahitabo ba sa Kasaysayan Mahitabo Pag-usab?
Makatag-an ba kita sa umaabot nga tukma pinasukad sa nangagi? Ang pipila ka matang sa mga hitabo mahitabo pag-usab. Pananglitan, ang kanhing Sekretaryo sa Estado sa T.B. nga si Henry Kissinger nag-ingon: “Ang matag sibilisasyon nga naglungtad sukad, sa kataposan nahugno.” Siya midugang: “Ang kasaysayan maoy asoy sa mga paningkamot nga nangapakyas, sa mga pangagpas nga wala matuman. . . . Busa, ingong usa ka historyador, kinahanglang dawaton niya nga ang trahedya dili kapugngang mahitabo.”
Walay duha ka imperyo nga napukan sa samang paagi. Ang Babilonya napukan sa usa ka gabii lamang sa mga Medianhon ug mga Persianhon niadtong 539 W.K.P. Ang Gresya nabungkag ngadto sa daghang gingharian sa dihang namatay si Alejandrong Bantogan, nga sa ngadtongadto nagpasakop sa Roma. Ang pagkapukan sa Roma, hinunoa, lantugionon gihapon. Ang historyador nga si Gerald Schlabach nangutana: “Kanus-a ba gayod napukan ang Roma? Napukan ba gayod kini? Dihay butang nga nausab sa Kasadpang Uropa tali sa katuigang 400 KP ug 600 KP. Apan nagpadayon ang dakong bahin niini.” * Tin-aw, ang pipila ka bahin sa kasaysayan nahitabo pag-usab, samtang ang uban wala.
Usa ka pagtulon-an nga kanunayng ginasubli sa kasaysayan mao ang kapakyasan sa tawhanong pagmando. Sa tanang panahon ang maayong kagamhanan kanunayng napakyas tungod sa kaugalingong interes, pagkamubog-panglantaw, kadalo, korapsiyon, nepotismo, ug ilabina ang naghingaping tinguha nga makabaton ug magpabilin sa gahom. Busa, ang nangagi puno sa paglumbaay sa pagpadaghan sa mga hinagiban sa gubat, pakyas nga mga tratado, mga gubat, sibil nga kagubot ug kapintasan, dili timbang nga pag-apod-apod sa bahandi, ug hugno nga mga ekonomiya.
Pananglitan, matikdi ang giingon sa The Columbia History of the World bahin sa impluwensiya sa sibilisasyon sa Kasadpan diha sa tibuok kalibotan: “Human napaamgo ni Columbus ug Cortes ang mga tawo sa Kasadpang Uropa bahin sa mga posibilidad, ang ilang tinguha sa pagpangabig, pagpaganansiya, ug kabantog bug-os nga napukaw ug ang sibilisasyon sa Kasadpan gipailaila, nga sa dakong bahin pinaagig puwersa, halos sa tibuok kalibotan. Nasangkapan sa dili-mapuypoy nga gana sa pagpadako sa teritoryo ug uban sa mas maayong mga hinagiban, ang mga mananakop naghimo sa tibuok kalibotan nga bahin sa teritoryo sa bantogang mga gahom sa Uropa nga supak sa ilang buut . . . Sa laktod, ang mga tawo niining mga kontinenteha [Aprika, Asia, ug mga nasod sa Amerika] maoy mga biktima sa mapintas, walay-puangod nga pagpahimulos.” Pagkatinuod sa mga pulong nga makaplagan diha sa Bibliya sa Ecclesiastes 8:9: “Ang tawo nagmando sa tawo alang sa iyang kadaotan”!
Tingali kining makapasubong rekord maoy nakatukmod sa usa ka pilosopong Aleman sa pagkomento nga ang bugtong butang nga makat-onan gikan sa kasaysayan mao nga ang mga tawo wala gayoy nakat-onan gikan sa kasaysayan. Ang Jeremias 10:23 nag-ingon: “Ang dalan sa tawo dili niya mabut-an, ni makagahom ang tawo sa pagtultol sa iyang mga lakang samtang siya nagalakaw.” (The Jerusalem Bible) Kining kawalay katakos sa pagtultol sa atong mga lakang angayng makapabalaka gayod kanato karong panahona. Ngano man? Tungod kay gisakit kita sa mga problema nga sa gidaghanon ug sa gidak-on wala pa hitupngi. Busa sa unsang paagi kita makasagubang?
Mga Problema nga Wala pa Hitupngi
Sa tibuok kasaysayan sa tawo, wala pa gayod mahitabo sukad nga ang tibuok yuta gihulga sa nagkausang mga puwersa sa pagpuril sa kalasangan, pagkakankan sa yuta, pagkaylap sa desyerto, hingaping pagkapuo sa mga espisye sa tanom ug hayop, pagnipis sa ozone diha sa atmospera, polusyon, tibuok-yutang pag-init, pagdaot sa kadagatan, ug pagsulbong sa populasyon sa tawo.
“Ang laing hagit nga giatubang sa modernong mga katilingban mao ang kusog kaayong kausaban,” nag-ingon ang librong A Green History of the World. Si Ed Ayres, editor sa magasing World Watch, nagsulat: “Giatubang nato ang usa ka butang nga wala pa sukad masinati sa kadaghanan kanato nga dili gayod nato masabtan, bisag daghan pa kaayo ang ebidensiya. Alang kanato, kanang ‘usa ka butang’ maoy dako kaayong pag-atake sa hingaping mga kausaban sa biolohiya ug sa pisikal diha sa kalibotan nga nagpabuhi kanato.”
Tungod niini ug sa nalangkit nga mga problema, ang historyador nga si Pardon E. Tillinghast nag-ingon: “Ang mga direksiyon nga ginasubay sa katilingban nahimong mas komplikado, ug alang sa kadaghanan kanato ang mga problema maoy makalilisang. Unsang giya ang ikahatag sa propesyonal nga mga historyador alang sa naglibog nga katawhan karong panahona? Morag wala.”
Ang propesyonal nga mga historyador tingali naglibog pa kon unsay buhaton o kon unsay itambag, apan seguradong dili kana tinuod kon bahin sa atong Maglalalang. Ngani, iyang gitagna sa Bibliya nga sa kataposang mga adlaw, ang kalibotan makasinati ug “makuyaw nga mga panahong lisod sagubangon.” (2 Timoteo 3:1-5) Apan ang Diyos mihimo ug labaw pa ug nakahimog usa ka butang nga dili mahimo sa mga historyador—gipakita niya ang sulbad, ingon sa atong makita sa sunod nga artikulo.
[Footnote]
^ Ang mga obserbasyon ni Schlabach nahiuyon sa gitagna sa manalagnang si Daniel nga ang Romanhong Imperyo pulihan sa kaugalingong salingsing niini. Tan-awa ang mga kapitulo 4 ug 9 sa Patalinghogi ang Tagna ni Daniel!, nga gipatik sa Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
[Blurb sa panid 5]
“Ang bisan unsang kasaysayan nga giasoy sa mga tawong may awtoridad . . . angayng pagadudahan gayod.”—MICHAEL STANFORD, HISTORYADOR
[Hulagway sa panid 4]
Emperador Nero
[Credit Line]
Roma, Musei Capitolini
[Mga hulagway sa panid 7]
Sa tanang kapanahonan “ang tawo nagmando sa tawo alang sa iyang kadaotan”
[Credit Lines]
“The Conquerors,” ni Pierre Fritel. Naglakip kang (wala ngadto sa tuo): Ramses II, Attila, Hannibal, Tamerlane, Julio Cesar (tunga), Napoléon I, Alejandrong Bantogan, Nabucodonosor, ug Carlomagno. Gikan sa librong The Library of Historic Characters and Famous Events, Tomo III, 1895; mga ayroplano: USAF photo