Ang Makapahinganghang Sistema sa Sirkulasyon

HANDURAWA ang usa ka balay nga may komplikado kaayong sistema sa mga tubo nga ang pluwidong naglatay niana luwas nga makadala sa pagkaon, tubig, oksiheno, ug mga hugaw. Dugang pa, ang maong mga tubo adunay paagi nga makaayo sa kaugalingon ug motaas pa tungod sa nausob nga mga panginahanglan sa balay. Pagkatalagsaon nga kahanas sa inhenyeriya!

Bisan pa niana, daghan pa ang ginabuhat sa “mga tubo” sa imong lawas. Gawas nga motabang sa pagbalanse sa temperatura sa imong lawas, kini magadala ug makalipong nga gidaghanon sa mga hormone, o kemikal nga mga mensahero, ug sa epektibong mga depensa batok sa mga balatian. Humok usab ug mainat-inat ang tibuok nga sistema, nga tungod niana masuhop niini ang kalit nga mga kadaot ug makapahiuyon sa mga bahin sa imong lawas. Walay tawhanong inhenyero ang makaarang sa pagdisenyo sa maong sistema, apan kanay gibuhat sa Maglalalang sa iyang giporma ang mga ugat, mga arteriya, ug mga kapilarya sa lawas sa tawo.

Ang Pangunang mga Bahin sa Sistema

Ang sistema sa sirkulasyon sa tawo sa aktuwal maoy duha ka sistema nga nagtinabangay. Ang usa mao ang sistemang cardiovascular, nga naglakip sa kasingkasing, dugo, ug tanang kaugatan. Ang lain mao ang sistemang limpatiko​—usa ka kahikayan sa kaugatan nga magadala sa sobrang pluwido, nga gitawag ug lymph, gikan sa mga tisyu sa lawas balik ngadto sa sapasapa sa dugo. Kon ang kaugatan bisan sa usa ra ka hingkod nga tawo sumpayon, kana mahimong moabot ug 100,000 ka kilometros ug makalibot ug duha ug tunga ka beses sa yuta! Kining taas kaayong sistema magadala sa nagahatag-kinabuhi nga dugo, nga naglangkob sa mga 8 porsiyento sa gibug-aton sa lawas, ngadto sa bilyonbilyong mga selula.

Ang tuboran sa enerhiya sa sistemang cardiovascular, siyempre, mao ang kasingkasing. Nga ingon ka dako sa imong kumo, kini mobomba sa labing menos 2,500 ka galon nga dugo sa imong tibuok lawas kada adlaw​—nga halos pareho sa pag-alsa ug usa ka tonelada ngadto sa gihabogon nga 10 metros matag 24 ka oras!

Usa ka Paglibot sa Sistemang “Cardiovascular”

Unsa ang ruta sa dugo? Mosugod kita sa pag-abot sa nahutdag-oksiheno nga dugo sa kasingkasing agi sa duha ka dagkong mga ugat​—ang superior (itaas) ug inferior (ubos) nga venae cavae. (Tan-awa ang dayagram.) Ang maong mga ugat magbubo sa sulod niini ngadto sa unang seksiyon sa kasingkasing, ang tuo nga atrium. Unya ipagawas sa tuo nga atrium ang dugo ngadto sa mas undanon nga seksiyon, ang tuo nga bentrikulo. Gikan dinhi ang dugo moadto sa baga agi sa punoan sa  baga ug mabahin pag-agos ngadto sa duha ka arteriya sa baga​—nga mao lamang ang mga arteriya nga magdala ug nahutdag-oksiheno nga dugo. Kini kasagarang ginabuhat sa mga ugat.

Samtang anaa sa baga, ang dugo magpagawas ug carbon dioxide ug mosuhop ug oksiheno. Unya moagos kini ngadto sa wala nga atrium sa kasingkasing agi sa upat ka ugat sa baga​—nga mao lamang ang mga ugat nga nagdalag tugob-sa-oksiheno nga dugo. Ang wala nga atrium mobubo sa dugo ngadto sa labing kusgang seksiyon sa kasingkasing, ang wala nga bentrikulo, nga mobombag may-oksihenong dugo pagawas agi sa aorta ug nganha sa lawas. Ang duha ka atrium magdungan paghiyos nga pagasundan sa duha ka bentrikulo, nga ang magsunod, dungan nga paghiyos mahimo nga pinitik sa kasingkasing. Ang upat ka balbulang anaa sa sulod maoy magtino sa usag-direksiyong pag-agos sa dugo agi sa kasingkasing.

Tungod kay kinahanglang ibomba niini ang dugo abot sa kinatumyan sa lawas, ang mas undanong wala nga bentrikulo adunay kusog nga unom ka pilo kay sa tuo nga bentrikulo. Ang moresultang presyon daling makapahinabog mga aneurysm (mga bugdo o mga pagnipis sa mga daw-bungbong sa arteriya) o bisan sa lagmit makapatayng mga estrok sa utok kon dili pa tungod sa mahanasong proseso sa pagsuhop sa kalit nga pagtaas sa presyon.

Maunat nga mga Arteriya

Ang kinadak-ang arteriya sa imong lawas, ang aorta, ug ang dagkong mga sangasanga niini naglangkob sa “maunat nga mga arteriya.” Ang lumen niini, o luna sa sulod, maoy dako, nga sayong makaagos ang dugo. Kini adunay bagaon, undanon usab nga daw-bungbong nga naputos sa mga hut-ong sa elastin, samag-lastiko nga protina. Sa dihang ang wala nga bentrikulo mobombag dugo nganha niining mga arteriyaha, kini mobukad o modako, nga magsuhop sa kusog nga presyon ug magduso sa dugo paingon sa sunod nga grupo sa mga arteriya, ang undanon, o tig-apod-apod, nga mga arteriya, nga may elastin usab sa mga daw-bungbong niini.  Tungod niining talagsaong disenyo, ang presyon sa dugo dili mabalhinon sa higayong kini makaabot sa dali-mabugto nga mga kapilarya. *

Ang diyametro sa tig-apod-apod nga mga arteriya nagkalainlain gikan sa mga tunga sa pulgada ngadto sa 0.01 pulgada. Pinaagi sa pagluag o paghiyos sumala sa isugo sa linaing mga tisyu sa nerbiyos, kining maong mga ugat motabang sa pagpabalanse sa agos sa dugo, nga magpaaktibo kaayo sa sistema sa sirkulasyon. Pananglit kon adunay kalit nga kadaot o alarma, ang mga tigtiktik sa presyon diha sa mga daw-hapin sa mga arteriya magpahibalo sa utok, nga, sa baylo, magpasidaan sa angayng mga arteriya nga hinayan ang agos sa dugo ngadto sa dili kaayo hinungdanong mga bahin sama sa panit ug ipasimang kini ngadto sa bililhong mga organo. Matod sa magasing New Scientist: “Ang imong mga arteriya mahimong ‘makabatyag’ sa agos sa dugo, ug mosanong.” Katingad-an ba nga ang mga arteriya gibatbat ingong “utokang mga tubo”?

Sa pagbiya sa dugo sa labing gagmayng mga arteriya​—ang mga arteriole​—ang presyon niini maoy dili-mabalhinon nga mga 35 milimetro sa mercury. Ang dili-mabalhinon, mubo nga presyon hinungdanon dinhi tungod kay ang mga arteriole moduyog sa kinagamyang kaugatan sa tanan, ang mga kapilarya.

Naglinya nga Pulang mga Selula

Kay walo ngadto sa napulo ka mikrometro (milyonmilyong bahin sa usa ka metro) sa diyametro, ang mga kapilarya pino kaayo nga ang pulang mga selula sa dugo moagi nga maglinya. Bisan pag ang mga daw-bungbong sa kapilarya usa ra ka hut-ong sa mga selula ang kabag-on, kini magbalhin sa mga sustansiya (gidala sa plasma, o sa pluwidong bahin sa dugo) ug oksiheno (dad-on sa pulang mga selula) ngadto sa mga tisyu sa duol. Sa samang panahon, ang carbon dioxide ug ubang mga hugaw matibulaag gikan sa mga tisyu balik ngadto sa mga kapilarya aron ilabay. Pinaagi sa usa ka gamitoy, samag-laang nga unod nga gitawag ug sphincter, ang mga kapilarya makapabalanse usab  sa agos sa dugo pinaagi niini sumala sa mga panginahanglan sa tisyu sa duol.

Gikan sa mga “Venule” Ngadto sa mga Ugat Ngadto sa Kasingkasing

Sa pagbiya sa dugo sa mga kapilarya, mosulod kini sa gagmitoyng mga ugat nga gitawag nga mga venule. Tali sa 8 ug 100 mikrometro sa diyametro, ang mga venule magtingob aron nga maporma nga mga ugat nga magbalik sa dugo ngadto sa kasingkasing. Sa pag-abot sa dugo diha sa maong mga ugat, kini halos wala nay presyon, busa ang mga daw-bungbong sa venule mas nipis kay sa mga daw-bungbong sa arteriya. Menos usab ang elastin niini. Hinuon, ang lumen niini mas dako, nga mosangpot nga masulod sa mga ugat ang bug-os 65 porsiyento sa dugo sa imong lawas.

Aron mabalanse ang mubong presyon sa dugo, ang mga ugat adunay inantigong paagi sa pagpabalik sa dugo ngadto sa kasingkasing. Una, kini nasangkapan sa espesyal samag-tasa nga mga balbula nga mopugong sa grabidad sa paghurot sa dugo gikan sa kasingkasing. Ikaduha, gamiton niini ang kaunoran sa kabukogan sa imong lawas. Sa unsang paagi ginahimo kana? Sa paggimok sa imong kaunoran, pananglitan sa imong mga batiis samtang ikaw maglakaw, iduot niini ang mga ugat sa duol. Kini, sa baylo, mopugos sa dugo sa pag-agi sa usag-direksiyong mga balbula paingon sa kasingkasing. Sa kataposan, ang mga pagpit-os diha sa lungag sa bahin sa tiyan ug dughan, nga sal-otan sa pagginhawa, motabang sa mga ugat nga ibubo ang sulod niini ngadto sa tuo nga atrium sa kasingkasing.

Ang sistemang cardiovascular episyente kaayo nga bisan kon walay gibuhat ang usa ka tawo, kini magbalik ug mga 5 ka litrong dugo ngadto sa kasingkasing kada minuto! Ang paglakaw makapadaghan niini ngadto sa mga 8 ka litro, ug ang mahimsog nga maglulumba sa marathon mahimong adunay 35 ka litrong dugo nga mosugwak agi sa iyang kasingkasing matag minuto​—pito ka pilo nga pagdaghan kay sa gidaghanon samtang walay gibuhat!

Sa pipila ka kahimtang ang mga balbula diha sa kaugatan mahimong mabuslot tungod sa napanunod diha sa gene o tungod kay ang usa ka tawo sobra ka tambok, nagmabdos, o tigtindog ug dugay. Sa dihang dili na moobra ang maong mga balbula, magbanaw ang dugo sa ubos niini, nga makapaburot sa mga ugat ug makapahinabo sa nailhang mga varicose vein. Sa susama, ang pag-utong, sama sa pagpahimugso sa usa ka bata o aron makakalibang, mopataas sa presyon diha sa lungag sa bahin sa tiyan, nga mopugong sa pagbalik sa dugo gikan sa mga ugat sa lubot ug sa dakong tinai. Sa dihang mahitabo kini, mahimong moresulta ang mga varicose vein nga gitawag ug almoranas.

Ang Sistemang Limpatiko

Sa dihang ang mga kapilarya mohatod ug mga sustansiya ngadto sa mga tisyu ug mokuhag mga hugaw, makadala kinig mas diyutayng pluwido kay sa ihatod niini. Ang hinungdanong mga protina sa dugo masuhop sa mga tisyu. Busa, adunay panginahanglan sa sistemang limpatiko sa lawas. Tigomon niini ang tanang sobrang pluwido, nga gitawag ug lymph, ug ibalik kini ngadto sa sapasapa sa dugo agi sa usa ka dakong ugat diha sa punoan sa liog ug ang lain diha sa dughan.

Sama sa mga arteriya ug mga ugat, adunay daghang matang sa limpatiko nga mga kaugatan. Ang kinagamyan, ang lymph nga mga kapilarya, maoy nagbanig nga mga kapilarya sa dugo. Kay kusog kaayong mosuhop, kining gamitoyng mga ugat mosuhop sa sobrang pluwido ug ipaagos kini ngadto sa mas dagkong tigtigom nga mga ugat nga magdala sa sobrang pluwido ngadto sa mga tubo. Kini magtingob nga maporma nga mga agianan sa sobrang tubig, nga, sa baylo, mabubo ngadto sa mga ugat.

Ang sobrang pluwido moagos sa usa ra ka direksiyon​—paingon sa kasingkasing. Busa, ang limpatiko nga mga kaugatan dili pormang patuyok sama sa sistemang cardiovascular. Ang luya nga lihok sa kaunoran sa kaugatang lymph, nga inabagan sa paggimok sa mga arteriya sa duol ug paglihok sa mga kasway, motabang pagduso sa pluwidong lymph latas sa sistema. Ang bisan unsang babag sa kaugatang limpatiko makapatigom sa pluwido diha sa apektadong bahin, nga mamugna ang panghupong.

Ang kaugatang limpatiko may mga agianan usab sa mga kagaw. Busa, ang atong Maglalalang naghatag sa sistemang limpatiko ug epektibong mga depensa, ang mga organong lymphoid: ang mga lymph node​—nga natibulaag ubay sa kaugatang limpatiko—​ang esplin, thymus, tonsil, apendiks, ug ang mga lymphoid follicle (Peyer’s patches) diha sa gamayng tinai. Ang maong mga organo motabang paggama ug pagpondog mga lymphocyte, ang pangunang mga selula sa sistema sa imyunidad. Busa, ang mahimsog nga sistemang limpatiko makatabang sa kahimsog sa lawas.

Dinhi ra kutob ang atong paglibot sa sistema sa sirkulasyon. Hinuon, bisan kining daklit nga paglibot nagpadayag sa usa ka kahibulongang proseso nga talagsaon ang kakomplikado ug kaepisyente. Dugang pa, kini nagatuman sa dili-maihap nga mga tahas sa way-timik nga paagi, nga dili ka mahibalo​—gawas kon madaot kini. Busa atimana ang imong sistema sa sirkulasyon, ug kini, sa baylo, moatiman kanimo.

[Footnote]

[Kahon/Mga hulagway sa panid 26]

Atimana ang Imong mga Arteriya!

Ang arteriosclerosis, o “paggahi sa mga arteriya,” maoy usa ka pangunang hinungdan sa kamatayon diha sa daghang nasod. Ang labing ordinaryong matang mao ang atherosclerosis, nga resulta sa pagpondo sa tambok nga deposito nga susamag oatmeal (atheromas) sulod sa mga arteriya. Ang maong mga deposito makapahiktin sa lumen sa arteriya, o lungag sa sulod, nga lagmit ang arteriya bug-os nga masampongan sa dihang ang taliti moabot na sa kritikal nga kahimtang ug mabuslot. Ang arteriya bug-os nga masampongan usab tungod sa nagalibotlibot nga tibugol nga dugo o abnormal nga paghiyos sa kaunoran diha sa daw-bungbong sa arteriya.

Usa ka ilabinang peligroso nga suliran mao ang pagtigom sa taliti diha sa mga daw-bungbong sa mga arteriya sa kasingkasing, nga nagaalagad sa kaunoran mismo sa kasingkasing. Busa, ang kaunoran sa kasingkasing makulangan sa dugo, nga usa ka simtoma niana mao ang angina​—nga hinay, daw-gikumot nga sakit sa dughan nga kasagarang ipahinabo sa pagpangusog nga lawasnon. Kon bug-os nga masampongan ang usa ka arteriya sa kasingkasing, kini mahimong moresulta sa atake sa kasingkasing ug pagkapatay sa kaunoran sa kasingkasing. Ang usa ka seryosong atake basin makapahunong sa bug-os sa kasingkasing.

Ang mga hinungdan sa risgo sa atherosclerosis naglakip sa pagtabako, kaguol, diabetes, pagkasobra ka tambok, kawalay-ehersisyo, alta presyon, mga pagkaon nga daghan ug tambok, ug mga hinungdan nga nalangkit sa panulondon.

[Mga hulagway]

Himsog

Katunga nasampongan

Grabeng nasampongan

[Diagram]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Arteriya sa kasingkasing

[Diagram sa panid 24, 25]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ang Sistemang Cardiovascular

Tugob-sa-oksiheno nga dugo

→ BAGA →

KASINGKASING KASINGKASING

Tuo nga bentrikulo Wala nga bentrikulo

↑ ↓

MGA UGAT MGA ARTERIYA

↑ ↓

MGA VENULE MGA ARTERIOLE

← MGA KAPILARYA ←

Oxygen-depleted blood

Oxygen-depleted blood

Gikan sa lawas Gikan sa lawas

SUPERIOR VENA CAVA INFERIOR VENA CAVA

↓ ↓

TUO NGA ATRIUM

↓

TUO NGA BENTRIKULO

mga balbula

↓

Paingon sa baga

ARTERIYA SA BAGA

Nahutdag-oksiheno nga dugo

Gikan sa baga

↓

WALA NGA ATRIUM

mga balbula

↓

WALA NGA BENTRIKULO

↓

AORTA

↓

Paingon sa lawas

[Diagram sa panid 25]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Paagi sa Pagpitik sa Kasingkasing

1. Kahimtang nga relaks

2. Mga atrium nga naghiyos

3. Mga bentrikulo nga naghiyos

[Hulagway sa panid 25]

Ang mga selula sa dugo molatay sa 100,000 ka kilometrong kaugatan sa dugo

[Hulagway sa panid 26]

Letrato sa mga kapilarya nga naglinya ang pulang mga selula sa dugo

[Credit Line]

Lennart Nilsson