Ang Talagsaong Kinaiya sa Atong Adlaw

SAMTANG gibasa nimo kining artikuloha, ang adlaw mahimong misilang na o ikaw nahibalo nga kini mosilang sa dili madugay. Mahinungdanon ba kana? Oo, tungod kay kon wala ang kasilaw sa adlaw, ang trilyontrilyong buhing mga butang sa yuta​—apil ka—​wala unta dinhi. Wala unta ang nagkadaiyang mga linalang nga gikatag taliwala sa minilyon nga espisye, nga naggikan sa usag-selula nga bakterya ngadto sa tuman ka dagkong mga balyena.

Tinuod nga mga tunga sa usa ka bahin sa bilyon lamang sa ipatunghang enerhiya sa adlaw ang makaabot sa atong planeta. Bisan pa niana, bisan kanang pipila ka “mumho” gikan sa “lamesa” sa adlaw igo na aron pakan-on ug buhion ang mga linalang sa yuta. Dili lamang kana, apan kon kining gamitoyng bidlisiw nga moabot gamiton unta sa episyenteng paagi, kini dali nga makatagana sa gikinahanglang enerhiya sa atong modernong katilingban, ug may sobra pang enerhiya.

Ang kadaghanang libro bahin sa astronomiya nag-ingon nga ang atong adlaw maoy ordinaryo lamang nga bituon, “ordinaryo lamang nga langitnong butang.” Apan ang adlaw ba sa tanang bahin maoy “ordinaryo lamang nga langitnong butang”? Si Guillermo Gonzalez, usa ka astronomo sa University of Washington sa Seattle, nagpaila nga ang atong adlaw maoy talagsaon. Angay bang makaapektar kini sa pagpangitag kinabuhi diha sa ubang mga planeta? Si Gonzalez mitubag: “Pipila ra ka bituon ang nasangkapan alang sa intelihenteng kinabuhi kay sa naamgohan sa mga tawo.” Siya midugang: “Gawas kon ang mga astronomo magsusi lamang sa mga bituong sama ka talagsaon sa Adlaw, usikan lamang nila ang ilang daghang panahon.”

Unsa ang pipila ka kinaiya nga naghimo sa atong adlaw nga takos mosustento sa kinabuhi? Samtang tukion nato kining mga butanga, angayng ibutang nato sa hunahuna nga ang daghang pahayag bahin sa pisika sa uniberso maoy mga teoriya lamang.

Makaiikag nga mga Kinaiya

● Usa ka buok nga bituon: Gibanabana sa mga astronomo nga 85 porsiyento sa mga bituon diha sa silinganan sa adlaw maoy ginurupo nga tagduha o labaw pa ka bituon nga nagatuyok sa usag usa. Ang maong mga bituon gihugpong pinaagig puwersa sa grabidad.

Ang adlaw, hinunoa, maoy usa ka buok nga bituon. “Ang kahimtang sa adlaw ingong usa ka buok nga bituon mopatim-aw, diay, nga may pagkatalagsaon,” nagsulat ang astronomo nga si Kenneth J. H. Phillips diha sa iyang librong Guide to the Sun.  Ang maong pag-inusara sa adlaw magpaposible sa mas piho nga paglibot sa yuta, nga sa baylo, makapahinabog mga kondisyon nga mapuslanon alang sa kinabuhi niining yutaa, matod ni Gonzalez.

● Naggantuong nga bituon: Ang laing katingad-ang kinaiya sa adlaw, sumala kang Gonzalez, mao nga “kini nahilakip sa labing naggantuong nga 10 porsiyento sa mga bituon sa silinganan niini,” nagtaho ang magasing New Scientist. Nagpahayag si Phillips: “Ang adlaw naglangkob sa 99.87% sa katibuk-ang sistema solar ug tungod niini pinaagig grabidad mao ang nagkontrolar sa tanang planeta sa sistema solar.”

Ang maong kinaiya magpaposible nga ang yuta may pagkalayo sa adlaw​—150 milyong kilometros​—ug bisan pa niana dili mabitad sa mas halayo niana. Sa baylo, kining layolayong distansiya manalipod sa kinabuhi sa yuta batok sa pagkasunog sa adlaw.

● Bug-at nga mga elemento: Si Gonzalez nagpahayag nga ang adlaw nakabatog dugang 50 porsiyentong bug-at nga mga elemento​—karbon, nitroheno, oksiheno, magnesium, silicon, ug iron​—kay sa ubang mga bituon nga sama niinig edad ug matang. Niini, ang atong adlaw maoy talagsaon taliwala sa mga kauban niini. “Ang gidaghanon sa bug-at nga mga elemento diha sa adlaw maoy ubos kaayo,” matod ni Phillips, “apan ang pipila ka bituon . . . adunay mas ubos pa ganing gidaghanon sa bug-at nga mga elemento.” Sa pagkatinuod, ang mga bituon nga adunay gidaghanon sa bug-at nga mga elemento sama sa adlaw nahisakop sa espesipikong kategoriyang gitawag nga Populasyon I nga kabituonan.

Unsay kalangkitan niini sa kalungtaran sa kinabuhi sa yuta? Aw, ang bug-at nga mga elemento gikinahanglan aron masuportahan ang kinabuhi. Apan talagsa ra kini, nga naglangkob sa walay 1 ka porsiyento sa uniberso. Ang atong yuta, hinunoa, gilangkoban sa halos pulos mas bug-at nga mga elemento. Ngano man? Kay, sumala sa mga astronomo, ang yuta nagbiyo sa talagsaong kaugalingong bituon​—ang atong adlaw.

● Dili kaayo eliptiko nga pagbiyo: Ang laing bentaha mopatim-aw gikan sa pagkasakop  sa adlaw sa Populasyon I. “Ang Populasyon I nga kabituonan kasagarang mobiyo nga halos sirkulo libot sa sentro sa galaksiya,” matod sa librong Guide to the Sun. Ang pagbiyo sa adlaw dili kaayo eliptiko kay sa iya sa ubang mga bituon nga sama niinig edad ug matang. Nganong makaapektar kana sa kalungtaran sa kinabuhi sa yuta? Kay ang sirkulo nga pagbiyo sa adlaw mopugong sa adlaw nga maunlod nganha sa sulod nga bahin sa galaksiya, nga anhaan kanunay sa mga supernova (nagabuto nga mga bituon).

● Kausaban sa kasilaw: Aniay laing makaiikag nga kamatuoran bahin sa bituon sa atong sistema solar. Kon itandi sa susamang mga bituon, ang kasilaw sa adlaw dili kaayo mausob. Sa laing mga pulong, ang kahayag niini mas permanente ug dili mabalhinon.

Ang maong permanenteng produksiyon sa kahayag kinahanglanon kaayo alang sa kinabuhi sa yuta. “Ang atong presensiya mismo sa planeta,” matod sa historyano bahin sa siyensiya nga si Karl Hufbauer, “maoy ebidensiya nga ang kahayag sa adlaw maoy usa sa mas pihong mga butang nga nakatabang sa kalikopan.”

● Hirig sa pagbiyo: Ang pagbiyo sa adlaw hirig lang ug diyutay labot sa linya sa Milky Way nga galaksiya. Nagkahulogan kana nga ang anggulo gamay kaayo tali sa linya sa pagbiyo sa adlaw ug sa linya sa atong galaksiya. Sa unsang paagi makatabang kini sa maayong kahimtang sa kinabuhi sa yuta?

Nga halayo kaayo sa mga tumoy sa atong sistema solar, ang dako kaayong daw-lingin nga pondohanan sa mga kometa, nga gitawag ug Oort nga panganod, naglibot kanato. * Ipananglit nato nga mas dako ang hirig sa pagbiyo sa adlaw labot sa linya sa galaksiya. Sa ingon ang adlaw kalit motabok sa linya sa atong galaksiya, nga maukay ang Oort nga panganod. Unsa kahay resulta? Ang yuta bombahan sa malaglagon nga ulan sa mga kometa, nag-ingon ang mga astronomo.

Unsay Ikasugilon Kanato sa Solar nga mga Eklipse?

Adunay labing menos 60 ka bulan sa atong sistema solar. Sila mobiyo sa pito sa siyam ka planeta sa sistema. Ang yuta, hinunoa, daw mao ang bugtong planeta sa sistema solar nga nagpahimulos sa pasundayag sa bug-os nga mga eklipse. Nganong ingon niana?

Ang usa ka solar nga eklipse mahitabo sa dihang ang bulan magpatunga sa adlaw ug sa yuta. Aron makuha ang hingpit nga pagtungod,  ang mga mopatim-awng gidak-on sa adlaw ug bulan kinahanglang halos managsama, mao nga ang bulan halos bug-os nga magtabon sa adlaw. Ug kini ang eksaktong kahimtang! Bisan pag ang adlaw maoy 400 ka beses nga mas dako sa diyametro kay sa bulan, kini halos duolag 400 ka beses nga mas layo gikan sa yuta kay sa bulan.

Apan ang distansiya sa yuta gikan sa adlaw​—ug sa ingon ang dayag nga gidak-on sa adlaw—​dili lamang maoy usa ka hinungdan sa pagporma ug bug-os nga eklipse. Kini usab maoy usa ka bililhong kinahanglanon alang sa kalungtaran sa kinabuhi sa yuta. “Kon kita duol o layo ug diyutay sa Adlaw,” nag-ingon si Gonzalez, “ang Yuta mahimong sobra ka init o sobra ka bugnaw ug busa dili mapuy-an.”

Adunay dugang pa. Ang dako kaayong bulan motabang sa kinabuhi niining planetaha tungod kay ang pagbira sa grabidad niini mopugong sa yuta gikan sa sobrang pagkilingkiling samtang nagtuyok kini. Ang maong pagkilingkiling makapahinabo sa bagyohon ug madaotong mga kausaban sa klima. Busa aron adunay kinabuhi sa yuta, gikinahanglan ang eksaktong kombinasyon sa hustong distansiya tali sa adlaw ug sa yuta ingon man usab ang hustong gidak-on sa bulan​—ug kini maoy dugang sa tanang ubang mga butang nga konsiderahon bahin sa kinaiya sa adlaw. Unsay purohan nga sulagma lang kining tanan?

Sulagma?

Pananglit kon dad-on nimo ang imong kotse ngadto sa bansay ug hanas nga teknisyan aron kana ipakondisyon. Sa makugihon taposon niya ang trabaho, ug imong makita nga ang tanan nakondisyon na. Sa imong hunahuna unsay iyang reaksiyon kon sa ulahi imong iinsistir nga ang eksaktong pagkakondisyon sa imong kotse maoy aksidente lamang o resulta lamang kana sa sulagma?

Ang samang pangutana ikasukna bahin sa talagsaong kinaiya sa atong adlaw. Ipatuo kanimo sa pipila ka siyentipiko nga ang komposisyon sa atong adlaw, pagbiyo niini, distansiya niini gikan sa yuta, ug ubang mga kinaiya niini maoy sulagma lamang tanan. Makataronganon ba kini? Sa imong hunahuna kini ba nga konklusyon makataronganon?

Maingon nga adunay ginabutyag kanato ang nakondisyon pag-ayong makina sa kotse bahin sa pagbansay ug kahanas sa teknisyan, ang atong adlaw usab​—apil ang ubang mga planeta sa langit​—may ginabutyag kanato. Ang talagsaong kinaiya sa atong kaugalingong bituon nga nagpaposible sa kinabuhi sa yuta nagpahayag sa tin-awng mensahe nga kining bituona mao ang binuhat sa usa ka intelihente ug gamhanang Tigdisenyo ug Maglalalang. Gipahayag kini ni apostol Pablo niining paagiha: “Ang iyang dili-makita nga mga hiyas, nga mao ang iyang walay kataposang gahom ug pagka-Diyos, tin-awng makita sukad sa paglalang sa kalibotan padayon, tungod kay kini sila maila pinaagi sa mga butang nga gihimo.”​—Roma 1:20.

[Footnote]

[Blurb sa panid 17]

Mga tunga sa usa ka bahin sa bilyon lamang sa ipatunghang enerhiya sa adlaw ang makaabot sa atong planeta

[Hulagway sa panid 16]

Ang mga silaob sa adlaw nga sama niini wala makapameligro sa kinabuhi dinhi sa yuta

[Credit Line]

Mga panid 2, 15, ug 16: NASA photo

[Hulagway sa panid 17]

Sulagma? Ang pagtungod sa adlaw ug bulan magpahinabog kahibulongang mga eklipse

[Hulagway sa panid 18]

Kon lahi pa ang pagbiyo sa adlaw, mabombahan ug malaglagong ulan sa mga kometa ang yuta