Pagpaniid sa Kalibotan

Kasingkasing Apektado sa Hunahuna

Ang kabug-at sa hunahuna mopadako sa risgo sa ikaduhang atake sa kasingkasing, nag-ingon ang Tufts University Health & Nutrition Letter, apan “adunay nagkadakong ebidensiya nga ang hunahuna usab adunay bahin sa kaugmaran sa sakit sa kasingkasing.” Ang mga pagtuon dili pa dugay nagpakita nga “ang masuk-anong mga tawo adunay hapit tulog-pilo nga mas dakong risgo kay sa uban nga makaagom sa atake sa kasingkasing o pagkamatay gumikan sa sakit sa kasingkasing” ug nga “ang mga epekto sa pagkamasuk-anon daw moepekto sa sayong bahin sa kinabuhi.” Ang bug-at nga pagbati makadaot sa kaunoran sa kasingkasing ug sa kaugatan sa dugo nga nagsuplay ug naglibot sa kasingkasing. Ang depresyon makapasamot ug kapin sa 70 porsiyento sa risgo sa atake sa kasingkasing o sa ubang sakit sa kasingkasing. Apan kon ang usa ka tawo may dakong katilingbanong suportar​—pamilya ug mga higala​—mamenosan ang mga epekto sa depresyon, matod sa mga tigdukiduki.

Usa ka Makapukaw-sa-Lantugi nga Pinili

Sa Septiyembre 2000, si Papa Juan Paulo II nagbalaan kang Pio IX (papa, 1846-78). Sa Katolikong mantalaang La Croix, ang Pranses nga historyanong si René Rémond mihisgot nga si Pio IX mihimog “mga desisyon nga nakapakurat sa kaisipang ebanghelikanhon​—sama sa pagtugot sa pagpatay sa Italyanong mga bayani nga gisilotan sa kamatayon tungod sa paglalis sa iyang gahom ingong pangulo sa Estado.” Nga nagngalan kaniyang ang “kataposang absolutong hari sa Uropa,” ang mantalaang Le Monde mihisgot bahin sa pagkapanatiko sa maong papa-hari ug ilabina sa iyang pagpakigbisog batok sa “kagawasan sa konsensiya, tawhanong mga katungod, ug ang paghatag ug kagawasan sa mga Hudiyo.” Ang mantalaan midugang nga si Pio IX “nagsaway sa demokrasya, kagawasan sa relihiyon, ug pagkabulag sa Simbahan ug Estado” ingon man “kagawasan sa prensa, hunahuna, ug pakigtigom.” Si Pio IX niadtong 1869 mao ang nagbukas sa unang konsilyo sa Batikano diin gibatbat ang kahulogan sa doktrina sa pagkadili-masayop sa papa sa mga butang labot sa pagtuo ug moralidad.

Kugihang mga Tigkalot

Ang mga mag-uuma sa Chile kinahanglang mosagubang sa coruro, usa ka gamitoyng itom, balhiboong ilaga sa ilalom sa yuta nga mokalot ug mga tunil diha sa ginadugkal nga ibabawng bahin sa yuta nga abot ug mga 600 metros sa gitas-on. Karong bag-o, gihimo ang usa ka mabug-osong pagtuon sa ilang daghag-sanga nga sistema sa tunil. Duha ka zoologo, ang usa gikan sa University of Essen, Alemanya, ug ang iyang kauban nga taga-Chile, bug-os nga nagkubkob sa balay sa usa ka kolonya sa 26 ka hayop. Sa mga pondohanan ug pagkaon, ilang nakaplagan ang 5,000 ka bulbo sa tanom, nga gireserba alang sa ting-init. Ang sistema sa tunil naglakip usab ug mga dapit nga angkanan nga gihapinag sagbot ug plastik nga mga puyo. Bisan pag daw nindot ug makapahingangha ang gagmitoyng itom nga mga hayop uban sa dayag nga mga bangkil niini, kini giisip sa mga mag-uuma nga samok. Ang mga baka kasagarang mapiangan ug batiis sa dihang kini makatunob sa usa ka tunil ug kini mabulasot.

Kanang Katingalahang Bunglayon​—Ang “Dandelion”

Ang mga dandelion “gitamay ingong Publikong Kaaway Num. Uno sa mga tigdumala sa mga dulaanag golf ug sa makutihong mga tag-iyag lagwerta sa kabalilihan sa bisan diin” ug ingong “ang bunglayon nga dili mapuo,” matod sa The News sa Mexico City. Bisan pa niana, ang dandelion “maoy usa sa labing makapahimsog nga mga tanom sa kalibotan” ug makaabag pag-ayo sa imong maayong panglawas ug sa pagkaon. Kay tugob sa Bitamina A ug potassium, ang dandelion mas sustansiyado kay sa broccoli o spinach. Mapuslanon ang tanang parte niini. Ang linghod nga mga dahon magamit ingong utanong dahon sa mga ensalada o sa halos bisan unsang resipe nga nagkinahanglag spinach; ang nauga, gisanglag nga mga gamot, alang sa samag-kape nga ilimnon; ug ang mga bulak, alang sa bino. Sumala sa kasaysayan ang dandelion gigamit ingong makapalagsik ug makahinlo sa atay, ingong tighinlo ug tiggamag dugo, ug ingong makapaihi. Ang dandelion maoy “usa sa kinalabwang unom ka yerba sa talaan sa tambal nga Ininsek,” pahayag sa The News. Ug alang sa mga tawong adunay lagwerta o duol sa sibsibanan, ang mga dandelion makuhang libre.

Pagkatunaw Diha sa Kabukiran sa Andes

Sa milabay nga 67 ka tuig, ang pipila ka dagkong yelo sa Kabukiran sa Andes sa Peru mikupos ug mga 850 ngadto 1,500 metros, taho sa mantalaang El Comercio sa Lima. Sumala sa mga pagtuon sa Pranses nga siyentipiko bahin sa yelo nga si Antoine Erout, sa kapig 20 ka tuig lang, ang pagkatunaw sa yelo nakamugnag kapin sa 70 ka bag-ong lanaw​ —nga ubay-ubay niana lagmit moawas ug magbungkag sa kinaiyanhong mga dike niini. Ang pagkawala sa yelo ug niyebe nagpasabot sa pagkunhod sa tab-ang nga tubig nga gigamit sa mga uma, mga proyekto sa irigasyon, ug hydroelectric nga mga planta. Ang maong mga tinubdan sa tubig mao usab ang pangunang tinubdan sa ilimnong tubig alang sa tulo ka kaulohan sa Latin Amerika: Lima, Peru; Quito, Ecuador; ug La Paz, Bolivia. “Makahanduraw ka ba kon unsay mahitabo kon mahanaw ang maong mga deposito sa niyebe ug yelo?” nangutana ang El Comercio. Si Erout nagpaila nga nahiapil sa pangunang mga hinungdan niining sulirana mao ang kausaban sa klima nga nalangkit sa talagsaong hitabo sa El Niño.

“Sakit sa Kalit nga Bahandi”

“Ang gidaghanon sa mga milyonaryo sa Tinipong Bansa ug Canada mitubo ug halos 40% sukad 1997 ngadto sa 2.5 milyon,” matod sa mantalaang National Post sa Canada. Ang mantalaan mipahayag usab nga tungod sa kalibotan nga abante sa teknolohiya daghang batan-on ang nangadato pag-ayo. Sumala sa sikologong si Dr. Stephen Goldbart, hinunoa, ang pipila dili makadumala sa ilang kalit nga bahandi. “Kini makadaot sa ilang kinabuhi, makabungkag sa ilang mga pamilya ug makaagak kanila paingon sa usa ka dalan sa madaotong panggawi. Ang salapi dili kanunayng mohatag ug kalinaw ug katagbawan,” matod ni Goldbart. Sumala sa pipila ka sikologo, ang kalibotan nga abante sa teknolohiya nakamugnag “usa ka bag-ong sakit​—ang sakit sa kalit nga bahandi,” nga magpadayag sa kaugalingon diha sa grabeng depresyon, mga atake sa pagkamalisangon, ug pagkadili-makatulog. Ingon sa gihisgotan diha sa Post, “ang pipila ka bag-ong nadato mobati sa pagkasad-an bahin sa pagkadaghan kaayog kuwarta ug mobating sila walay katungod niana, o nga sila dili takos niana.” Ang uban mahimong taslakan kaayo ug mahadlok nga pahimuslan sila. Si Dr. Goldbart nagsugyot nga ang masulub-ong mga dato makiglangkit sa kalihokan sa komunidad ug dili lamang mosulat ug mga tseke ngadto sa mga institusyon sa buhat sa kaluoy.

Sobrang Paggamit ug mga Antibiotiko

“Ang sublisubling mga pasidaan sa opisyales labot sa panglawas bahin sa sobrang paggamit ug mga antibiotiko wala pamatia,” matod sa magasing New Scientist. “Ang usa ka surbi sa 10,000 ka tawo sa siyam ka estado sa TB nagpadayag nga 32 porsiyento nagtuo gihapon nga ang mga antibiotiko makaayo sa sip-on, 27 porsiyento naghunahunang ang pagtomar ug mga antibiotiko kon may sip-on mosanta sa mas seryosong sakit, ug 48 porsiyento nagdahom sa resetang mga antibiotiko kon sila mokonsultag doktor tungod sa sip-on.” Bisan pa niana, ang mga antibiotiko dili mobugno sa mga impeksiyon sa virus, sama sa sip-on. Kini mobugno lamang sa mga impeksiyon sa bakterya. Ang sobrang paggamit ug mga antibiotiko giisip nga usa ka dakong hinungdan sa mga sakit nga mosukol sa droga. (Tan-awa ang Pagmata! sa Disyembre 22, 1998, panid 28.) Matod ni Brian Spratt sa Oxford University: “Kinahanglang makakaplag kitag mas maayong paagi sa pagpasabot sa hustong mensahe.”

Ang Talagsaong Insekto sa Yelo

“Usa sa unang ipatik nga mga letrato sa talagsaon ug idlas nga ‘insekto sa yelo’ nga nagpuyo sa Rockies ug sa mga bahin sa Rusya makita unya sa bag-ong nahikay nga Handbook of Insects,” mitaho ang The Sunday Telegraph sa London. Kining taga-amihanang insekto nga tigkamang sa bato mabuhi sa habog nga mga dapit pinaagi sa pagkaon sa patayng hayop o mga parte sa insekto nga gipadpad sa hangin. Ang insekto maoy luspad nga brawon ug dalag, nga tag-as ug mga antena apan walay mga pako, ug ang mga anak niini adunay kaamgiran sa dili pa hingkod nga earwig. Nga may gitas-ong abot ug 1.2 pulgada, kini maoy bahin sa usa ka kategoriya sa insekto nga nadiskobrehan sa wala pay 100 ka tuig kanhi. “Kini nakapahiuyon na pag-ayo sa tugnawng silinganan niini nga kini mamatay sa sobrang kainit kon kuptan sa palad sa kamot sa tawo,” saysay pa sa mantalaan. Si Dr. George McGavin sa Museum of Natural History sa Oxford University, ang awtor sa gamayng basahon, nag-ingon nga kinto parte lamang sa mga insekto sa kalibotan ang nailhan sa pagkakaron.

Nganong Anaay “Caffeine” sa mga “Soft Drink”?

“Kon ang caffeine dili makadugang sa lami sa mga soft drink, unsay katuyoan niana?” nangutana ang magasing New Scientist. “Ang mga siyentipiko sa Johns Hopkins University sa Baltimore nakadiskobre nga 2 lamang sa 25 ka tig-inom ug cola nga mga adulto ang makaila sa kalainan sa lami sa may caffeine ug walay caffeine nga mga klase.” Bisan pa niana, 70 porsiyento sa 15 ka bilyong lata sa may karbonatong mga ilimnon nga giinom sa mga Amerikano sa 1998 may caffeine. Sa sayosayong pagtuon, ang psychopharmacologist nga si Roland Griffiths ug iyang mga kauban “nakakaplag ug ebidensiya sa dili-maayong mga pagbati diha sa mga batang gihikawan sa ilang naandang suplay sa may caffeine nga mga soft drink.” Nagpatuo si Griffiths: “Ginadugang nila ang droga nga makapagiyan ug diyutay, nga tinong maoy hinungdan nga ang mga tawo moinom ug mas daghang soda nga may caffeine kay niadtong wala niana.”