Ang Arte ug ang Siyensiya sa Pagpanagna sa Panahon

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA BRITANYA

SA OKTUBRE 15, 1987, USA KA BABAYE MITAWAG SA ESTASYON SA TV SA BRITANYA UG NAGTAHO NGA SIYA NAKADUNGOG NGA ADUNAY NAGSINGABOT NGA URAKAN. ANG TIGBALITA SA KAHIMTANG SA PANAHON MAPASALIGONG MIINGON SA IYANG MAMIMINAW: “AYAW KABALAKA. WALAY URAKAN.” APAN, NIANANG GABHIONA, ANG HABAGATANG INGLATERRA GIHAMPAK SA KUSOG NGA BAGYO NGA NAKAPATUMBA SA 15 MILYONES KA KAHOY, NAKAPATAY UG 19 KA TAWO, UG NAGBILIN UG KADAOT NGA MIKABAT UG KAPIN SA $1.4 BILYONES.

MATAG buntag, milyonmilyon kanato ang magbukas sa atong mga radyo ug mga telebisyon aron maminaw sa pagpanagna sa panahon. Ang dag-omong kalangitan nagpasabot ba nga moulan? Magpadayon ba kaha ang kahayag sa kabuntagon? Ang pag-init sa temperatura magpatunaw ba sa niyebe ug yelo? Inigkadungog nato sa pagpanagna sa panahon, kita mopili kon unsay mga besti nga isul-ob ug kon magdala bag payong o dili.

Apan, sa popanahon, ang mga pagpanagna sa panahon dayag nga mosipyat. Oo, bisan pag miuswag nag dako ang pagkatukma sa mga pagpanagna sa panahon sa dili pa dugayng katuigan, ang pagtagna sa kahimtang sa panahon maoy usa ka makaiikag nga kombinasyon sa arte ug siyensiya nga dili kay dili-masayop. Unsay nalangkit sa pagtagna sa kahimtang sa panahon, ug unsa ka kasaligan ang mga pagpanagna sa panahon? Sa pagtubag niini, ato unang susihon kon sa unsang paagi namugna ang pagpanagna sa panahon.

Pagsukod sa Panahon

Sa kapanahonan sa Bibliya ang pagpanagna sa panahon sa panguna gibase sa kon unsay napanid-an sa ordinaryong mata. (Mateo 16:​2, 3) Karong adlawa ang mga meteorologo daghag sopistikadong mga himan nga ilang magamit, ang labing hinungdanon niini mosukod sa presyur sa hangin, temperatura, kaumogon, ug hangin.

Niadtong 1643, ang Italyanong pisiko nga si Evangelista Torricelli nakaimbento sa barometro​—usa ka simpleng himan nga mosukod sa presyur sa hangin. Sa wala madugay namatikdan nga ang presyur sa hangin mosaka ug moubos sa dihang mausab ang panahon, ang pag-ubos sa presyur sagad nagpasabot sa pag-abot sa usa ka bagyo. Ang hygrometer, nga mosukod sa kaumogon sa atmospera, naimbento niadtong 1664. Ug niadtong 1714, usa ka Aleman nga pisiko nga si Daniel Fahrenheit nakaimbento sa mercury thermometer. Ang temperatura mahimo nang masukod sa tukmang paagi.

Niadtong mga 1765, ang Pranses nga siyentipikong si Antoine-Laurent Lavoisier nagrekomendar nga himoon ang adlaw-adlaw nga pagsukod sa presyur sa hangin, kaumogon, ug kakusgon ug direksiyon sa hangin. “Pinaagi niining tanang impormasyon,” siya mipahayag, “halos kanunayng posible nga matagna ang kahimtang sa panahon sulod sa usa o duha ka adlaw nga abante nga may igong katukma.” Hinuon, ang pagbuhat niana dili sayon.

Pagpaniid sa Panahon

Sa 1854 usa ka Pranses nga bapor de giyera ug 38 ka komersiyal nga mga barko ang nalunod tungod sa usa ka makusog kaayong bagyo sa paggikan niini sa pantalan sa Crimea sa Balaklava. Gisugo sa Pranses nga mga awtoridad si Urbain-Jean-Joseph Leverrier, direktor sa Obserbatoryo sa Paris, sa pag-imbestigar. Pinaagi sa pagsusi sa mga rekord sa meteorolohiya, nadiskobrehan niya nga diha na ang bagyo duha ka adlaw sa wala pa ang  trahedya ug mitadlas sa Uropa gikan sa amihanan-kasadpan ngadto sa habagatan-sidlakan. Kon diha pa untay usa ka sistema sa pagpaniid sa dagan sa mga bagyo, ang mga barko mapasidan-an unta nga abante. Busa giestablisar sa Pransiya ang nasodnong serbisyo sa pagpasidaan sa moabotay nga bagyo. Namugna ang modernong meteorolohiya.

Apan, gikinahanglan ang dinaliang paagi aron ang mga siyentipiko makadawat ug impormasyon bahin sa panahon gikan sa laing mga dapit. Ug ang bag-o pang naimbento nga dekoryenteng telegrapo ni Samuel Morse mao gayod ang eksaktong galamiton aron mahimo kana. Tungod niini ang Obserbatoryo sa Paris nagsugod sa pagpatik sa unang mga mapa sa panahon nga may modernong pormat niadtong 1863. Pagka-1872, ang Buhatan sa Meteorolohiya sa Britanya naghimo usab niana.

Sa nagkadaghan ang impormasyon nga nabatonan sa mga meteorologo, nag-anam usab ang ilang pagkaamgo nga hilabihan diay ka komplikado ang panahon. Busa gimugna ang bag-ong grapikong mga himan aron ang mga mapa sa panahon makahatag ug dugang mga impormasyon. Pananglitan, ang mga isobar maoy mga linya nga gilatid aron sa pagdugtong sa mga dapit nga may samang presyur diha sa barometro. Ang mga isotherm nagkonektar sa mga lugar nga may samang temperatura. Gigamit usab sa mga mapa sa panahon ang mga simbolo nga nagpakita sa direksiyon ug gikusgon sa hangin, uban sa mga linya nga nagpakita sa pagtagbo sa init ug bugnaw nga hangin.

Namugna usab ang sopistikadong mga himan. Karong adlawa ginatos ka obserbatoryo sa panahon sa tibuok kalibotan ang nagpalupad ug mga balon nga may sulod nga mga radiosonde​—mga instrumento nga mosukod sa mga kahimtang sa atmospera ug unya magpasa pagbalik ug mga impormasyon pinaagi sa radyo. Gigamit usab ang radar. Pinaagi sa pagpabanda sa mga balod sa radyo nganha sa taligsik ug sa mga partikulo sa yelo diha sa panganod, mahibaloan sa mga meteorologo ang dagan sa mga bagyo.

Miuswag ang tukmang pagpaniid sa panahon niadtong 1960 sa dihang ang TIROS I, ang unang weather satellite sa kalibotan, milupad pataas sa kalangitan nga sinangkapan sa TV kamera. Karon ang mga weather satellite molibot sa yuta gikan sa polo norte ngadto sa polo sur, samtang ang mga geostationary satellite magpondo sa ibabaw sa nawong sa yuta ug padayong maniid sa dapit sa kalibotan segun sa maabot sa ilang bista. Kining duha mopadalag mga hulagway sa panahon, nga ilang makita gikan sa itaas.

Pagpanagna sa Panahon

Lagmit sayon ra ang pagkasayod sa tukma kon unsa ang panahon sa pagkakaron, apan lahi usab nga butang ang pagtagna kon unsay mahitabo sa umaabot nga usa ka oras, usa ka adlaw, o usa ka semana. Wala madugay human sa Gubat sa Kalibotan I, ang Britanikong meteorologo nga si Lewis Richardson nagtuo nga sanglit ang atmospera nagsubay sa balaod sa pisika, magamit niya ang matematika sa pagtagna sa panahon. Apan ang mga pormula komplikado kaayo ug ang sistema sa pagkalkulo kalas kaayog panahon nga ang linya sa panagtagbo sa init ug bugnaw nga hangin  mawagtang na sa dili pa mahuman pagkalkulo ang mga tigtagna sa panahon. Gawas pa, gigamit usab ni Richardson ang mga pagbasa sa panahon nga gikuha sa unom ka oras nga mga sal-ang. “Ang bugtong pagpanagna nga may igong pagkatukma nagkinahanglan nga ang mga pagsukod himoon nga sal-angan ug labing menos trayenta minutos,” matod sa Pranses nga meteorologong si René Chaboud.

Hinunoa, sa pagtungha sa mga kompiyuter, dali ra ang pagkuwenta sa tag-as nga mga kalkulasyon. Gigamit sa mga meteorologo ang mga kalkulasyon ni Richardson aron sa pag-imbento ug komplikadong modelo sa mga numero​—usa ka serye sa matematikanhong mga pagbalanse nga naglakip sa tanang nailhang balaod sa pisika nga nagkontrolar sa panahon.

Aron magamit kini nga mga pagbalanse, ang mga meteorologo nagbahinbahin sa nawong sa yuta ngadto sa mga linya nga pormag ginambat. Sa pagkakaron, ang modelo sa globo nga gigamit sa Buhatan sa Meteorolohiya sa Britanya dunay mga linya nga nagdistansiyag 80 kilometros gikan sa matag usa. Ang atmospera sa ibabaw sa matag kuwadro gitawag ug box, ug ang mga pagpaniid maylabot sa atmosperikong hangin, presyur sa hangin, temperatura, ug kaumogon irekord diha sa 20 ka lainlaing lebel sa gihabogon. Analisahon sa kompiyuter ang impormasyon nga madawat gikan sa mga obserbatoryo sa tibuok kalibotan​—kapin sa 3,500 kanila​—ug unya maghatag ug abanteng pagpanagna bahin sa kahimtang sa panahon sa kalibotan sulod sa mosunod nga 15 minutos. Sa dihang mahimo na kini, ang pagpanagna sa mosunod nga 15 minutos dali rang mahimo. Sa pagsublisubli niini nga proseso sa makadaghan, ang kompiyuter makahimo ug abanteng unom-ka-adlaw nga pagpanagna sa kahimtang sa panahon sa tibuok globo sulod lamang sa 15 minutos.

Aron mas detalyado ug tukma ang pagpanagna sa kahimtang sa panahon diha sa kaugalingong dapit, gigamit sa Buhatan sa Meteorolohiya sa Britanya ang Limited Area Model, nga nagkobre sa Amihanang Atlantiko ug sa mga lugar sa Uropa. Gigamit niini ang mga linya nga nagdistansiyag mga 50 kilometros gikan sa usag usa. May modelo usab nga nagkobre lamang sa Kapupud-an sa Britanya ug sa palibot nga kadagatan. Duna kiniy 262,384 ka linya nga nagdistansiyag 15 kilometros gikan sa usag usa ug 31 ka pinatindog nga mga linya!

Ang Papel sa Tigbalita sa Kahimtang sa Panahon

Hinunoa, ang pagtagna sa kahimtang sa panahon dili pinasukad lamang sa siyensiya. Sumala sa pagkapahayag niini sa The World Book Encyclopedia, “ang mga pormula nga gigamit sa mga kompiyuter maoy banabana lamang nga mga paghubit sa kahimtang sa atmospera.” Dugang pa, bisan ang tukmang pagpanagna sa kahimtang sa panahon alang sa usa ka dakong luna wala tingali magtagad sa epekto sa lokal nga dapit nganha sa panahon. Busa gikinahanglan usab ang diyutayng arte. Dinhi na kinahanglanon ang tigbalita sa kahimtang sa panahon. Gamiton niya ang iyang kasinatian ug panghukom sa pagtino kon unsay iyang banabana bahin sa impormasyon nga iyang nadawat. Kini makapaarang kaniya sa paghimog mas tukmang pagpanagna.

Pananglitan, sa dihang ang hangin nga mabugnawan sa Amihanang Dagat mohuyop ngadto sa kayutaan sa Uropa, sagad maporma ang nipis nga lut-od sa dag-om. Kon kaha kini nga lut-od sa dag-om magpaila nga moulan diha sa kontinente sa Uropa sa sunod nga adlaw o kini mawagtang lamang tungod sa kainit sa adlaw nagdepende sa kausaban sa temperatura nga pipila lamang ka ikanapulong mga bahin sa usa ka grado. Ang impormasyon sa tigbalita sa kahimtang sa panahon, uban sa iyang kahibalo sa susamang mga kahimtang sa miagi, makapaarang kaniya sa paghatag ug kasaligang pasidaan. Ang kombinasyon sa arte ug siyensiya hinungdanon sa pagpatungha ug tukmang mga panagna.

Unsa ka Kasaligan?

Sa pagkakaron giingon sa Buhatan sa Meteorolohiya sa Britanya nga sulod sa 24-oras nga pagpanagna niini sa kahimtang sa panahon 86 porsiyento ang tukma. Ang abanteg lima-ka-adlaw nga mga banabana nga gihimo sa European Centre for Medium-Range Weather Forecasts nakakab-ot ug 80 porsiyento nga katukma​—mas kasaligan kay sa abanteg duha-ka-adlaw nga mga panagna niadtong unang bahin sa katuigan sa 1970. Dalayegon apan dili gayod hingpit. Nganong ang mga panagna dili mas kasaligan?

Tungod kay ang mga sistema sa panahon hilabihan ka komplikado. Ug imposible nga makuha ang tanang sukod nga gikinahanglan aron mahimo ang walay-sayop nga mga panagna. Dako kaayong bahin sa kadagatan ang walay obserbatoryo sa panahon nga nahiluna sa dagat nga makapasa ug impormasyon  pinaagi sa satelayt ngadto sa mga obserbatoryo nga nahiluna sa yuta. Talagsa rang mosibo ang mga linya sa modelo-sa-panahon ngadto sa nahimutangan sa mga obserbatoryo sa panahon. Lain pa, wala gihapon masabti sa mga siyentipiko ang tanang puwersa sa kinaiyahan nga nag-impluwensiya sa atong panahon.

Apan kanunayng ginahimo ang pagpauswag sa pagpanagna sa panahon. Pananglitan, kaniadto, ang pagpanagna sa kahimtang sa panahon nagdepende lamang sa pagpaniid sa atmospera. Apan tungod kay 71 porsiyento sa nawong sa yuta ang natabonan sa dagat, ang mga tigpanukiduki nagpunting na karon sa ilang pagtagad sa paagi diin mapondo ang enerhiya ug mabalhin kini gikan sa dagat ngadto sa hangin. Pinaagi sa sistema sa mga obserbatoryo, ang Global Ocean Observing System nagtaganag impormasyon bahin sa diyutay nga pagtaas sa temperatura sa dagat sa usa ka lugar nga makaapektar ug dako sa panahon sa halayong dapit. *

Ang patriarkang si Job gipangutana: “Kinsay makatugkad sa mga lut-od sa panganod, sa mga dinaguok gikan sa balongbalong [sa Diyos]?” (Job 36:29) Karong adlawa diyutay lamang ang nahibaloan sa tawo bahin sa lakaw sa atong panahon. Bisan pa niana, ang modernong pagpanagna sa panahon may igong katukma nga angay kining hatagan ug seryosong pagtagad. Sa laing pagkasulti, sa sunod higayon nga ang tigbalita sa kahimtang sa panahon moingon kanimo nga lagmit moulan, tingali buot nimong magdalag payong!

[Footnote]

[Mga hulagway sa panid 13]

Leverrier

Torricelli

Si Lavoisier diha sa iyang laboratoryo

Usa ka glass thermometer kaniadto

[Credit Lines]

Mga hulagway ni Leverrier, Lavoisier, ug Torricelli: Brown Brothers

Thermometer: © G. Tomsich, Science Source/Photo Researchers

[Mga hulagway sa panid 15]

Ang mga satelayt, mga weather balloon, ug mga kompiyuter maoy pipila sa mga himan nga gigamit sa mga tigbalita sa kahimtang sa panahon

[Credit Lines]

Mga panid 2 ug 15: Satelayt: NOAA/Department of Commerce; urakan: NASA photo

Commander John Bortniak, NOAA Corps