Dapit Diin ang mga Kamelyo ug mga “Brumby” Naglibodlibod

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA AUSTRALIA

KAHILITAN sa Australia​—unsay motungha sa imong hunahuna sa dihang imong madunggan kining dapita? Usa ka yuta nga puno sa nagluksoluksong mga kangaroo ug dili makalupad nga mga emu, abogon nga mga desyerto ug igang kaayong mga panahon? Sa usa ka paagi husto ka​—apan usa usab kini ka yuta nga puno sa mga butang nga makapakurat.

Nahibalo ka ba nga gipuy-an ang Australia sa kataposang ihalas nga mga kamelyo nga nabilin sa yuta, sa kinadaghanang panon sa ihalas sa mga kabayo, ug sa pagdaghan sa mga asno nga walay sama sa kalibotan? Ang pag-abot ug ang katakos sa pagpabiling buhi niining mga mananapa ug ang pagkamapasiboon niini ug ang nagsumpakiayng mga tinguha maoy wala kaayo mahibaloi nga sugilanon ug maoy usa ka buhing pahinumdom sa nangaging panahon.

Ang Kahilitan sa Australia Naugba Tungod sa Kamelyo

Sa kap-atan ka tuig kanhi, ang pipila ka magbabaka sa kahilitan parehas ug komento sa usa ka ransero diha sa librong The Camel in Australia: “Nakita ko ang ebidensiya dinhi nga naluka sa 5 ka kamelyo ang 10 ka kilometrong koral nga timaan sa utlanan . . . Sa usa ka lugar naguba nila dili lamang mga alambre kondili napatumba usab ang mga poste ug ang tanan.”

Ang mahal nga mga koral dili magsilbi sa taas-ug-tiil ug hilabihan kadako nga porsigidong kamelyo. Apan, tungod niining kusgang mga tiil natukod ang mga linya sa komunikasyon ug mga  riles nga nagtadlas sa uga nga interyor niining kontinenteha.

Gipasulod gikan sa India sa 1860, ang mga kamelyo maoy gigamit sa mga eksplorador nga si Burke ug Wills sa ilang talagsaong pagtadlas sa Australia gikan sa habagatan ngadto sa amihanan. Ang langyaw nga mga mananap nahimong paboritong mga kauban sa unang mga tigpanimpalad tungod kay sila kusgan kaayo ug malahutayon. Menos rag konsumo, sila makadaog ug 300-kilos nga karga alang sa 800 kilometros nga panaw sa 15 ka litro lang nga tubig.

Kay masaligan gayod, ang mga kamelyo nakatabang sa paghakot sa pagkaon ug mga gamit ngadto sa bag-ong nadiskobrehang lungsod nga dunay mga bulawan, aron matukod ang linya sa telegrapo gikan sa Adelaide ngadto sa Darwin, ug masurbi ang Trans-Australian Railway nga nagsumpay sa Sydney ug Perth. Mikabat ug kapin sa upat ka milyong kuwadrado kilometrong luna, nabuksan nila ang mga dalandalan nga maglisod gihapon ug agi ang modernong mga sakyanan.

Ang binuhi nga kamelyo nakaabot sa kinatas-ang gidaghanon nga 22,000 sa pagka-1922, apan sa dihang makaagi na ang mga sakyanan, daghang kamelyo ang gibuhian. Kay libre nang makalibodlibod ug makasanay, gikataho nga kapin sa 200,000 ka kamelyo karon mao nay nanag-iya sa desyerto sa Australia, ug may mga tawo nga nagbanabana nga ang ilang gidaghanon modoble sulod sa unom ka tuig.

Apan dili tanan niining mga kamelyo gibuhian aron makalibodlibod. Usa ka tigpamaba sa Central Australian Camel Association miingon sa Pagmata!: “Sa tibuok kalibotan ang Australia lang ang adunay mga kamelyo nga walay sakit, ug busa matag tuig ang pipila ka kamelyo ginapadala ngadto sa mga zoo ug mga parke sa Tinipong Bansa ug sa Asia.” Ang lokal nga mga tigdumalag mga tour nagtanyag usab sa mga turista ug higayon nga makasakay ug kamelyo ug sa pagtan-aw sa ihalas nga interyor sa Australia​—usa ka interyor nga gipuy-an usab sa ubang luwanan nga mananap nga binuhian.

 Unsa Kining Brumby?

Gidiskarga sa unang mga barkong Ingles ang mga sakay niini nga mga piniriso, mga sundalo, ug mga kabayo diha sa kabaybayonan sa Australia sa 1788. Ang kasaysayan sa mga kabayo niining nasora, susama sa tawong mga kauban niini, gimithi ug maingon man makasubo.

Hinungdanon diha sa paningkamot aron maugba ang bag-ong mga lugar, ang mga kabayo maoy gigamit aron makaabot ang unang mga molupyo ngadto sa upat ka suok sa kontinente. Ang mga kabayong saag ug layas nakapasanay ug simaron, o ihalas, nga mga panon sa kabayo, ug kining mga kabayoa sa ulahi nailhan ingong mga brumby. Ang pulong “brumby” tingali naggikan sa pulong sa Aborgines sa Queensland nga baroomby, nga nagkahulogang “ihalas.”

Ang ihalas, idlas nga kinaiya sa brumby nakapukaw sa handurawan sa mga magbabalak sama kang A. B. (Banjo) Paterson, ug ang iyang awit nga “The Man From Snowy River” nakatandog sa mga kasingkasing sa daghang Australiano. Ang brumby midaghan sa dihang gibuhian human sa Gubat sa Kalibotan I tungod kay hingmenos ang panginahanglag Waler​—usa ka kabayo nga gipasanay alang lamang sa Australian Light Horse Brigade ug gigamit sa mga sundalong Indian. Karon gibanabana nga 300,000 ka ihalas nga kabayo ang naglibodlibod sa kontinente.

Samtang sila naglibodlibod, ang ilang mga tiil nagtaaktaak sa ibabawng yuta samag martilyo sa panday nga nagdukdok ug nagpatumpag sa tampi  sa mga lim-aw. Inig-abot sa hulaw, sila mamatay sa kagutom o sa kauhaw. Diha sa yuta nga gipuy-an sa hilabihan ka daghang baka, ang mga brumby nahimong usa ka mabug-at nga suliran. Busa, libolibo ang gipamatay matag tuig. Ang uban gikarne; ang uban, gibaligya ingong pagkaon sa binuhing hayop.

Apan, ang asno nga ig-agaw sa brumby mao ang midaghan kay sa kamelyo ug sa kabayo. Sanglit kusog-mosanay kay sa ihalas nga mga kabayo ug makita sa mas daghang lugar kay sa kamelyo, sila nahimong biktima sa ilang pagkamasanayon.

Ang “Judas Solution”

Sama sa kabayo, ang mga asno unang gipasulod gikan sa gawas sa nasod sa ulahing mga tuig sa 1700 aron sa pagguyod sa mga luwan o sa pagdaro sa kaumahan, ug sila nakapahiangay dayon sa lugar. Gibuhian silang tanan ngadto sa kasulopan sa mga tuig sa 1920, ug ang ilang gidaghanon nakaabot ug 30 ka pilo kay sa gidaghanon sa ihalas nga mga asno.

Gilalang alang sa kinabuhi sa desyerto, ang mga asno, sama sa kamelyo, dili sington kon mahutdan ug tubig ug mabuhi gihapon bisag mahutdan nag tubig nga katumbas sa 30 porsiyento sa timbang sa ilang lawas. (Ang 12 ngadto sa 15 porsiyento nga pagkahurot sa tubig sa lawas makapatay na sa daghan pang ubang mga hayop nga sus-an.) Sila mas gustong maningaon sa lunhawng kabalilihan apan moagwanta sa haiton nga mga sagbot nga ayran sa mga baka. Sa mga tuig sa 1970, kapin sa 750,000 ka asno ang naglibodlibod sa katunga sa kontinente. Kining pagtubo sa gidaghanon nakahatag ug kapeligrohan sa ekolohiya ug sa industriya sa baka; kinahanglang may himoon aron kini makontrolar.

Sistematikong gipamatay gikan sa 1978 ngadto sa 1993, kapin sa 500,000 ka asno ang gipamatay sa amihanan-kasadpang Australia lamang. Sa pagkakaron 300 ka asno ang gitaoran ug mga transmiter sa radyo alang nianang gitawag nga Judas program. Gibuhian aron moduyog uban sa ilang panon, kining mga asnoha pangitaon pinaagig helikopter, ug ang ilang mga kauban pamatyon nga tinawhanon. Sa dihang makig-uban ang mga asnong Judas sa laing pundok, kining mga asnoha usab pangitaon ug pamatyon.

“Kini maoy problema nga dugayng matapos,” matod pa sa tigbantayng opisyal sa agrikultura sa Kasadpang Australia ngadto sa Pagmata! “Kon pasagdan ang gamayng pundok sa mga asno nga makapasanay, nan sa kalit lang, ang gidaghanon sa mga asno mobalik sa ilang gidaghanon sa mga tuig sa 1970,” siya nagpasidaan. “Ang mga tawo kasagarang dili makasabot kon nganong kining mga mananapa gipamatay ug gipasagdang mangamatay. Apan ang mga tawo wala mahibalo kon unsa ka lisod adtoon kining mga lugara. Walay mga dalan didto, ug ang kadaghanan sa lugar maabot pinaagi lamang sa helikopter. Ang pagpanghilabot sa tawo ang nakaingon sa problema, busa naningkamot kami sa pagmenos sa kadaot nga tinawhanon kutob sa maarangan.”

Lig-on ug Kusog-Mosanay

Masabtan kon naghunahuna ka karon nga ang kinapusoran sa Australia naghuot sa wala kinahanglanang panon sa mga mananap. Apan ang kahilitan sa Australia lapad kaayo. Kining mga mananapa naglibodlibod sa usa ka lugar nga samag gidak-on sa Uropa ug halos sama ka layo sa bulan​—nga may yuta nga managsama niining duha ka lugar. Ang pagpangita lamang sa mga mananap usa na gani ka problema, labaw na ang pagkontrolar kanila.

Dili sama sa daghang nameligrong mapuo nga lumad nga mga espisye, kining lig-on ug kusog-mosanay nga mga mananap nahimong permanenteng bahin sa talan-awon. Luwas gikan sa kinaiyanhong mga manunukob ug halayo nga matakdan ug sakit, sila naglibodlibod sa kahilitan sa Australia!

[Hulagway sa panid 16]

Mga 200,000 ka kamelyo naglibodlibod sa mga desyerto sa Australia

[Credit Line]

Agriculture Western Australia

[Mga hulagway sa panid 16, 17]

Naglibodlibod ang mga brumby sa utlanan sa Simpson Desert

[Hulagway sa panid 17]

Naglinya nga mga kamelyo nga naghakot ug delana, 1929

[Credit Line]

Image Library, State Library of New South Wales

[Hulagway sa panid 18]

Paghipos sa brumby​—estilo sa kahilitan

[Credit Line]

© Esther Beaton

[Hulagway sa panid 18]

Nagtaod ug transmiter sa usa ka asnong Judas

[Credit Line]

Agriculture Western Australia