Ang Natagong Katahom sa Carlsbad Caverns

I-PLAY

Ang Natagong Katahom sa Carlsbad Caverns

Bug-os nga kangitngit ug tumang kahilom. Mao kana ang among nasinatian didto sa ilalom sa mga yungib sa Carlsbad Caverns National Park sa New Mexico, T.B.A. Sa pagsulod namo sa mga langob, kami nakapangutana: ‘Sa unsang paagi naporma kining maong mga langob? Unsa kini ka dako? Unsang talagsaong mga kinaiyahan ang natago sa sulod niini? Luwas ba kining suroyan?’

SA WALA pa mosuroy sa mga langob, ang gamay namong grupo nalingaw sa pagkampo ug paglakawlakaw diha sa Guadalupe Mountains National Park sa habagatan-kasadpang Texas. Sa among pagtungas sa Guadalupe Peak, ang kinatas-ang tayuktok sa Texas nga 2,666 metros ang gihabogon, nakamatikod kamig mga fossil nga naenggaste diha sa dagkong mga bato ubay sa agianan. Matod pa sa mga geologo, kini nga mga fossil naghatag ug timailhan sa mga gigikanan sa Carlsbad Caverns. Sa unsang paagi?

Sa kanhiayng panahon, daw nabuhi dinhi ang mga lumot, mga espongha sa dagat, ug mga kinhason. Ang tibuok rehiyon kaniadto maoy usa ka mainit nga interyor nga dagat. Ang takot, ang pundasyon sa modernong mga kagaangan, talagsa ra kaayo. Ang pipila sa mas talagsaong buhing mga linalang sa dagat naglakip sa napuo na karon nga mga trilobite ug mga ammonoid. Daghan sa mga ammonoid nagpuyo sulod sa dagko, naglukong, daghag kuwartokuwarto nga mga kabhang sa kinhason nga susama nianang sa presenteng-adlaw nga lagang. Naikag kami sa pagkakita sa usa niini nga mga kinhason nga naenggaste diha sa dakong bato ubay sa agianan!

Lagmit, ang anapog nga kagaangan naporma samtang ang mga fossil sa mga linalang sa dagat ug sa ubang mga partikulo napondo ug nagkatapot. Tungod kay miunlod ang salog sa dagat, ang tibuok nga kagaangan mitubo ngadto sa kapin sa 500 metros. Sa ngadtongadto ang dagat misibog, ug ang kagaangan nalubong pag-ayo sa mga mayukmok. Sa ulahi pa gayod, ang yuta mitubo, ang mga mayukmok nakankan, ug ang kagaangan migimaw nga nahimong mga bukid. Nan, nganong kining pagtuybo sa yuta nakatabang sa pagkaporma sa Carlsbad Caverns?

Gas, Tubig, Hangin, ug Asido

Sa dihang ang tubig sa ulan moagi sa hangin ug mohunob sa yuta, makargahan kinig diyutayng asido sa karbon. Lagmit kining dili kaayo isog nga asido maoy hinungdan sa pagkaporma sa kadaghanang mga langob nga anapog sa kalibotan. Hinunoa, matod pa sa geologong si Carol Hill, ang mas isog nga asido maoy nakapalalom sa mga langob sa Kabukiran sa Guadalupe.

Si Hill nagtuo nga naporma ang punog-asupre nga gas sulod sa mga pondohanag aseite diha sa dagkong mga bato ilalom sa anapog nga kagaangan. Sa dihang ang dagkong mga bato mitubo, ang gas misuhop sa kagaangan ug nagpatunghag hangin ug presko, punog-oksiheno nga tubig sa ilalom sa yuta nga nahimong asupreng asido. Kining isog nga asido nakapatunaw sa kadaghanan sa dakong bato nga anapog.

Samtang mituybo ang mga bukid ug mikunhod ang lebel sa tubig, tungod sa asido nagkalawom ang pagkakulit sa lainlaing mga disenyo diha sa langob. Sa Carlsbad Caverns, nadugtongdugtong ang dagkong mga buho ug lagpad nga mga gawang, nga napormang usa ka dakong laberinto. Diha niana mga 37 kilometros nga mga agianan ang gihimoag mapa. Apan dili lang kay kini ra ang mga lawak sa ilalom niini nga mga bukid. Naa pay ginatos. Ang kinadak-an nga nailhan mao ang Lechuguilla Cave, nga may kapin sa 160 kilometros ka dokumentadong mga agianan!

Mga Dayandayan sa Langob

Sa among unang pagsulod sa Carlsbad Caverns misakay kamig elebetor nga milusad sa giladmon nga 225 metros, diin nakaabot kami duol sa Big Room. Kining dakong lawak may gilapdong sayis ektaryas. Sa pipila ka dapit, ang atop-atop niini maoy kapin sa 30 metros gikan sa salog. Apan ang nakadani sa among panan-aw mao ang daghang kinaiyanhong mga dayandayan sa langob nga makita bisag asa, nga nahayagan sa natagong mga suga.

Kini nga mga dayandayan maporma sa dihang ang tubig nga mosulod sa mga langob moalisngaw, ug mapondo ang anapog nga dala niini nga tubig. Kon ang tubig magpadayon pagtulo gikan sa mao gihapong mga dapit sa atop-atop sa langob, ang gagmayng mga tubotubo motubo paubos nga moabot ug mga duha ka metros ang gitas-on. Kini nga mga soda straw, ingon sa pagtawag niini, sa kadugayan masap-ongan ug mahimong samag yelo nga mga stalactite. Nagbitay usab gikan sa pipila ka naghandag nga mga atop-atop, ang nagbalodbalod nga samag “mga kortina” nga stalactite nakadugang sa samag-sinehan nga dagway sa pipila ka lawak sa langob.

Sa mga dapit diin motulo ang tubig nganha sa salog, ang mga haligi maporma ug motuybo. Kini nga mga stalagmite sa kadugayan mosangko sa atop-atop, o kaha madugtong sa usa ka stalactite nga mahimong dakong haligi. Ang pipila ka stalagmite diha sa Hall of Giants mitubo hangtod sa gitas-on nga kapin sa 18 metros! Kon ang nagtulo nga tubig matunong diha sa gagmayng mga lupyak, ang gagmitoyng mga tipak sa bato maputos sa hamis nga anapog sa samang gibag-on, nga mahimong naggilakgilak nga mga perlas sa langob. Sa pipila ka dapit mas talagsaon pa nga mga dayandayan ang naporma. Kini naglakip sa daling magupok nga mga pungpong sa samag-dagom nga mga kristal maingon man sa nagbawogbawog, samag-ulod nga mga tubo nga gitawag ug mga helictite, nga motubo sa lainlaing direksiyon.

Samtang nagsud-ong sa daghang dagkong mga stalactite, nangutana mi kon dili ba kaha kini mangatagak. Gipasaligan mi sa among giya nga kini nga dayandayan panagsa rang matagak. Nanghinaot mi nga dili kini mahitabo sa among pagduaw!

Ang Palibot sa Langob

Human mangaon sa gawas sa langob, nanganaog mi ngadto sa mga langob agi sa kinaiyanhong ganghaan niini—usa ka dakong lungag. Ang gidibuho sa unang Lumad nga mga Amerikano diha sa dagkong mga bato maoy nagdayandayan sa bungbong sa baba sa langob.

Sa pagsulod namo, nasingohan namo ang baho sa hugaw sa kuwaknit. Nahibal-an namo nga duolan sa usa ka siglo kanhi, ang hugaw sa kuwaknit gipanguha aron himoong abono. Sa ulahi, ang balde ug pisi nga gigamit sa pagkuha sa hugaw sa kuwaknit nahimong unang elebetor nga mohatod ug mokuha sa mga turista gikan sa mga langob. Ang hugaw sa kuwaknit makita diha sa agianan sa daplin nga gitawag ug Bat Cave—ang pinuy-anan sa usa ka milyong kuwaknit sa ting-init. Sa kilumkilom kini magpanon pagpanggawas nga libolibo sa baba sa langob.

Giingnan kami sa mga tigbantay sa parke nga ang mga langob ampinganan kaayo. Ang mga tawo nga manulod sa mga langob dali rang makadaot ug makahugaw niini. Pananglitan, bisan ang paghikap sa mga dayandayan sa langob magbilin ug mga lana sa ibabaw niini, nga mosanta sa padayong pagtubo ug makapabag-o sa kolor. Busa, diha ra kami sa gitudlong mga agianan ug gilikayan namo ang paghikap sa mga dayandayan diha sa langob.

Sa pagbiya namo niining natagong kahibulongan nga talan-awon, kami nagplanong mobalik sa pagtan-aw sa uban pang mga langob. Buot namong tan-awon ang paglupad sa mga kuwaknit—sila dugay nang nagpahimulos sa langob kay sa mga tawo. Apan, ang mga tawo mao ang mobiya niini nga mga langob nga maghambin ug kahingangha nga magpabilin sa dugayng panahon.—Tinampo.

[Hulagway sa panid 26]

Ibabaw: Mga chandelier stalactite

[Hulagway sa panid 26]

Ubos: Pagsuroy sa Big Room

[Credit Line]

[Picture Credit Line sa panid 25]

[Picture Credit Line sa panid 26]

PAGMATA!