Modernong Medisina—Unsa ka Taas ang Maabot Niini?

DAGHANG bata ang makakat-on niini sa linghod pa nga panuigon: Aron mapupo ang bayabas nga dili nila maabot, motungtong sila sa mga abaga sa usa ka kadula. Diha sa natad sa medisina, susama niana ang nahitabo. Ang medikal nga mga tigpanukiduki nakaabot sa mas taas pa nga sukod sa kalamposan pinaagi sa pagtungtong sa mga abaga, ingnon ta, sa iladong mga doktor ug ubang medikal nga mga propesyonal sa nangaging panahon.

Lakip niadtong unang mga mananambal mao ang nabantog nga mga tawong sama kang Hippocrates ug Pasteur, apil sa mga tawong sama kang Vesalius ug William Morton​—mga ngalan nga dili pamilyar sa daghang tawo. Unsay naamot nila sa mga kalamposan sa modernong medisina?

Sa karaang mga panahon ang pagpanambal kasagarang dili siyentipikanhong kalihokan kondili sa dakong bahin nalangkit sa patuotuo ug relihiyosong rituwal. Ang librong The Epic of Medicine, nga giedit ni Dr. Felix Marti-Ibañez, nag-ingon: “Aron masanta ang sakit . . . , ang mga taga-Mesopotamia midangop sa medikal-relihiyosong medisina, tungod kay nagtuo sila nga ang sakit maoy ilang silot gikan sa mga diyos.” Ang Ehiptohanong medisina, nga misunod sa wala madugay, sa susama nagsukad sa relihiyon. Busa, sukad sa sinugdan, ang mananambal giisip uban ang relihiyosong pagdayeg.

Sa iyang librong The Clay Pedestal, si Dr. Thomas A. Preston nag-ingon: “Daghang pagtuo sa karaang mga tawo ang may impluwensiya sa pagpanambal nga nagpabilin hangtod karon. Ang usa nianang maong pagtuo mao nga ang sakit dili makontrolar sa  pasyente, ug pinaagi lamang sa labaw-tawhanong gahom sa doktor nga dunay paglaom nga mamaayo.”

Pagpahiluna sa mga Pundasyon

Apan, sa ngadtongadto, nag-anam ka siyentipikanhon ang pamaagi sa pagpanambal. Ang pangunang karaan nga siyentipikanhong mananambal mao si Hippocrates. Natawo siya sa mga 460 W.K.P. sa Gregong isla sa Kos ug giisip sa kadaghanan ingong amahan sa Kasadpanhong medisina. Gipahiluna ni Hippocrates ang sukaranan alang sa makataronganong pamaagi sa paggamit sa medisina. Gisalikway niya ang ideya nga ang sakit maoy silot gikan sa usa ka diyos, nga nangatarongan nga kini may kinaiyanhong hinungdan. Ang patol, pananglitan, dugay nang giisip ingong sagradong sakit tungod sa pagtuo nga ang mga diyos lamang ang makaayo niini. Apan misulat si Hippocrates: “Maylabot sa sakit nga gitawag ug Sagrado: para nako morag wala gayod kini maggikan sa Diyos ni mas sagrado kini kay sa ubang mga sakit, kondili aduna kiniy kinaiyanhong hinungdan.” Si Hippocrates mao usab ang unang nailhang mananambal nga nag-obserbar sa mga simtomas sa lainlaing mga sakit ug nagrekord niana aron mahimo kining reperensiya sa umaabot.

Kasiglohan sa ulahi, si Galen, usa ka Gregong doktor nga natawo sa 129 K.P., mihimo usab ug bag-ong siyentipikanhong panukiduki. Pinasukad sa pag-analisar sa lawas sa mga tawo ug sa mga mananap, misulat si Galen ug teksbok bahin sa anatomiya nga gigamit sa mga doktor sulod sa daghang siglo! Gisulat ni Andreas Vesalius, nga natawo sa Brussels sa 1514, ang librong On the Structure of the Human Body. Gisupak kini tungod kay sukwahi kini sa kadaghanan sa mga konklusyon ni Galen, apan nagpahiluna kini sa pundasyon sa modernong anatomiya. Sumala sa librong Die Grossen (Ang Bantogang mga Tawo), si Vesalius sa ingon nahimong “usa sa labing hinungdanong medikal nga mga tigpanukiduki sa tanang tawo ug sa tanang panahon.”

 Ang mga teoriya ni Galen bahin sa kasingkasing ug sa sirkulasyon sa dugo sa ngadtongadto gipanghimakak usab. * Ang Ingles nga doktor nga si William Harvey migugol ug daghang tuig sa pag-analisar sa lawas sa mga mananap ug sa mga langgam. Giobserbahan niya ang obra sa mga balbula sa kasingkasing, gisukod ang gidaghanon sa dugo diha sa matag ventricle sa kasingkasing, ug gibanabana ang gidaghanon sa dugo diha sa lawas. Gipatik ni Harvey ang iyang mga kaplag niadtong 1628 diha sa librong On the Motion of the Heart and Blood in Animals. Siya gisaway, gisupak, giatake, ug giinsulto. Apan ang iyang sinulat maoy hinungdanong kausaban sa medisina​—ang sistema sa sirkulasyon sa lawas nadiskobrehan!

Gikan sa Pagpanupi Ngadto sa Pagpangopera

Ang dagkong mga kauswagan nahimo usab diha sa pagpangopera. Panahon sa Edad Medya, ang pagpangopera kasagarang maoy trabaho sa mga manunupi. Dili ikatingala nga ang uban nag-ingon nga ang amahan sa modernong pagpangopera mao ang ika-16 nga siglong Pranses nga si Ambroise Paré​—ang unang siruhano kinsa nag-alagad sa upat ka hari sa Pransiya. Si Paré nag-imbento usab ug daghang instrumento sa pagpangopera.

Usa sa dagkong mga suliran nga giatubang gihapon sa siruhano sa ika-19ng siglo mao ang iyang kawalay-katakos sa pagpawala sa sakit sa pagpangopera. Apan sa 1846 usa ka siruhano sa ngipon nga ginganlag William Morton miabli sa dalan alang sa kaylap nga paggamit ug mga anestesya diha sa pagpangopera. *

Sa 1895, samtang nag-eksperimento sa elektrisidad, nakita sa Alemang pisiko nga si Wilhelm Röntgen ang mga silaw nga milapos sa unod apan wala molapos sa bukog. Wala siya mahibalo sa gigikanan sa mga silaw, busa gitawag niya kini ug mga X ray, usa ka ngalan nga gigamit gihapon diha sa nagsultig-Iningles nga kalibotan. (Nailhan kini sa mga Aleman ingong Röntgenstrahlen.) Sumala sa librong Die Großen Deutschen (Bantogang mga Aleman), giingnan ni Röntgen ang iyang asawa: “Ang mga tawo moingon: ‘Si Röntgen nabuang na.’” Mao gayod kanay giingon sa uban. Apan ang iyang nadiskobrehan maoy nagbag-o sa pagpangopera. Ang mga siruhano makatan-aw na karon sa sulod sa lawas bisag dili kini disdisan.

Pagbuntog sa mga Sakit

Latas sa katuigan ang mananakod nga mga sakit sama sa buti balikbalik nga nagpahinabog mga epidemya, kalisang, ug kamatayon. Si Ar-Rāzī,  ikasiyam nga siglong Persiano nga giisip sa pipila ingong labing bantogang doktor sa Islamikong kalibotan nianang panahona, misulat sa unang tukmang medikal nga kahubitan sa buti. Apan daghang siglo pa sa ulahi nga usa ka Britanikong doktor nga ginganlag Edward Jenner nakakaplag ug paagi sa pagtambal niana. Nag-ingon si Jenner nga sa dihang ang usa ka tawo mataptan ug cowpox​—dili makadaot nga sakit​—siya dili na madutlan sa buti. Pinasukad niining maong obserbasyon, gigamit ni Jenner ang mga samad sa panit nga nataptag cowpox aron makamugnag bakuna batok sa buti. Kadto maoy sa 1796. Sama sa ubang mga tigmugnag kausaban nga nag-una kaniya, si Jenner gisaway ug gisupak. Apan ang iyang pagkadiskobre sa proseso sa pagbakuna sa ngadtongadto misangpot sa pagkapapha sa maong sakit ug nagtagana sa medisina ug bag-ong paagi sa pagsanta sa sakit.

Ang Pranses nga si Louis Pasteur migamit ug bakuna sa pagsumpo sa rabis ug anthrax. Gipamatud-an usab niya nga ang mga kagaw dunay hinungdanong bahin sa pagpahinabog sakit. Sa 1882, natino ni Robert Koch ang kagaw nga nagpahinabog tesis, nga gihubit sa usa ka historyano ingong “ang labing makamatayng sakit sa ikadesinuybeng siglo.” Mga usa ka tuig sa ulahi, natino ni Koch ang kagaw nga nagpahinabog kolera. Matod sa magasing Life: “Ang panukiduki ni Pasteur ug Koch maoy sinugdanan sa siyensiya sa mikrobiolohiya ug misangpot sa mga kauswagan diha sa natad sa imyunolohiya, sanitasyon ug panghinlo nga dakog nahimo sa pagpauswag sa gitas-on sa kinabuhi sa tawo kay sa bisan unsang ubang siyentipikanhong kauswagan sa milabayng 1,000 ka tuig.”

Ika-20ng-Siglo nga Medisina

Sa sinugdanan sa ika-20ng siglo, ang medisina ingnon ta, nagtungtong sa mga abaga niini nila ug sa uban pang utokan nga mga doktor. Sukad niadto, nagsunodsunod ang mga kauswagan diha sa natad sa medisina​—insulin para sa diabetes, kemoterapiya para sa kanser, pagtambal sa mga abnormalidad sa glandula pinaagig hormone, mga antibiotiko para sa tesis, chloroquine para sa pipila ka matang sa malarya, ug dialysis para sa mga balatian sa rinyon, maingon man sa makuting operasyon sa kasingkasing ug pag-transplant ug mga organo, sa pagngalan lang ug pipila.

Apan karon nga ania na kita sa sinugdanan sa ika-21ng siglo, unsa na ka duol ang medisina sa tumong niini nga mogarantiya ug “dalawatong sukod sa panglawas alang sa tanang tawo sa kalibotan”?

Usa ka Tumong nga Dili Makab-ot?

Ang mga bata makakat-on nga bisag mopatong pa sila sa mga abaga sa usa ka kadula dili gihapon nila maabot ang tanang bayabas. Ang pipila sa hinog na nga mga bayabas anaa sa kinatumyan sa kahoy, dili gayod gihapon maabot. Sa samang paagi, nag-anam ka taas ang kalamposan nga nakab-ot sa medisina. Apan ang gitinguha pag-ayong tumong​—maayong panglawas alang sa tanan​—anaa gihapon sa tumoy sa kahoy ug dili maabot.

Busa, bisan tuod sa 1998 ang European Commission nagtaho nga ang “mga taga-Uropa wala pa makatagamtam sukad ug taas ug himsog nga kinabuhi,” ang taho midugang: “Ang usa ka tawo sa matag lima maahat ug kamatay una pa sa edad nga 65. Ang kanser maoy hinungdan sa mga 40% niining maong mga kamatayona, ang mga sakit sa kasingkasing sa laing 30% . . . Ang mas maayong panalipod kinahanglang itagana batok sa bag-ong mga hulga sa panglawas.”

Ang Aleman nga magasin bahin sa panglawas nga Gesundheit nagtaho sa Nobyembre 1998 nga ang mga sakit nga mananakod sama sa kolera ug tesis naghatag ug nagkadakong hulga. Ngano man? Ang mga antibiotiko “dili na moepekto. Nagkadaghan ang bakterya nga dili na madutlan sa labing menos usa ka komon nga tambal; gani, daghan ang dili na madutlan sa ubay-ubayng tambal.” Dili lang kay dugay nang mga sakit ang nanungha pag-usab kondili ang bag-ong mga sakit sama sa AIDS nanungha usab. Ang Aleman nga publikasyon labot sa panambal nga Statistics ’97  nagpahinumdom kanato: “Alang sa dos-tersiya sa tanang nailhang mga sakit​—mga 20,000​—ang hangtod karon wala pay paagi sa pagtambal sa hinungdan niini.”

Naghatag ba ug Solusyon ang “Gene Therapy”?

Itugot ta, ang bag-ong mga paagi sa pagpanambal padayong ginaugmad. Pananglitan, daghan ang mibati nga ang genetic engineering o pag-usab sa henetikong materyal basin maoy sekreto alang sa mas maayong panglawas. Human sa panukiduki sa Tinipong Bansa sa mga tuig sa 1990 nga gihimo sa mga doktor sama kang Dr. W. French Anderson, ang gene therapy gihubit ingong “labing makapahinam ug popular nga bag-ong natad sa medikal nga panukiduki.” Ang librong Heilen mit Genen (Pagtambal Ginamit ang mga Gene) nag-ingon nga pinaagi sa gene therapy “ang medikal nga siyensiya mahimong hapit nang magsugod sa usa ka bag-ong kaugmaran. Kini mao ang kahimtang ilabina sa pagtambal sa mga sakit nga hangtod karon dili pa matambalan.”

Ang mga siyentipiko nagdahom nga sa ngadtongadto matambalan ang dala-sa-pagkatawo nga mga sakit sa gene pinaagi sa pag-ineksiyon sa mga pasyente ug mga gene nga motul-id sa abnormalidad. Bisan ang makadaot nga mga selula, sama sa mga selula sa kanser, tingali mahimong ipahinabo nga mamatay na lang. Posible na karon ang pag-eskrin sa gene aron mahibaloan kon ang usa ka tawo nameligro bang makaagom sa usa ka sakit sa gene. Ang uban nag-ingon nga ang pagpasibo sa mga tambal aron mohaom sa henetikong kahulmahan sa pasyente mao ang sunod nga ugmaron. Usa ka iladong tigpanukiduki nagsugyot nga sa umaabot makahimo na ang mga doktor sa “pagdayagnos sa mga sakit sa ilang mga pasyente ug paghatag kanila ug hustong mga tipik sa DNA sa pagtambal kanila.”

Apan, dili tanan ang kombinsido nga ang gene therapy mopahinabog dihadihang pagkaayo sa umaabot. Sa pagkatinuod, sumala sa mga surbi, hayan ang mga tawo dili gani gustong analisahon ang ilang henetikong kahulmahan. Daghan usab ang nahadlok nga ang gene therapy basin maoy peligrosong pagpanghilabot sa kinaiyahan.

Panahon ray mag-igo kon kaha ang genetic engineering o ang ubang modernong mga pamaagi sa pagtambal motuman o dili sa ilang naghingaping mga panaad. Apan, dunay rason nga malikayan ang dili-angayng pagkamalaomon. Ang librong The Clay Pedestal naghubit sa pamilyar kaayong siklo: “Usa ka bag-ong terapiya ang motungha, madasigong dawaton diha sa medikal nga mga tigom ug sa propesyonal nga mga magasin. Ang mga tagmugna niini mahimong inila diha sa maong propesyon, ug ang palaumagian sa balita madasigong modawat sa maong kauswagan. Human sa usa ka yugto sa tumang kalipay ug may kalig-onang mga pamatuod nga nagpaluyo sa hilabihan ka epektibong tambal, magsugod ang inanayng kalugda, nga dangtag pipila ka bulan hangtod sa pipila ka dekada. Dayon madiskobrehan ang usa ka bag-ong tambal, ug halos dihadiha, mopuli kini sa karaang tambal, nga isalikway dayon ingong walay pulos.” Sa pagkatinuod, daghan sa mga tambal nga gisalikway sa kadaghanang doktor ingong dili epektibo maoy iladong mga paagi sa pagtambal di pa dugay.

Bisan tuod ang mga doktor karon wala na hatagig relihiyosong posisyon nga gihatag sa mga mananambal sa karaang mga panahon, dunay kiling taliwala sa pipila ka tawo sa pag-isip nga ang mga doktor adunay halos sama sa diyos nga mga  gahom ug sa paghanduraw nga ang tambal alang sa tanang sakit sa katawhan seguradong makaplagan sa siyensiya. Apan, ikasubo nga ang tinuod nga kahimtang wala makakab-ot niining mithia. Sa iyang librong How and Why We Age, si Dr. Leonard Hayflick nag-ingon: “Sa 1900, 75 porsiyento sa mga tawo sa Tinipong Bansa ang nangamatay sa wala pa sila mag-edad ug saysentay-singko. Karon, kini nga ihap halos nabali: mga 70 porsiyento sa mga tawo ang mangamatay human sa edad nga saysentay-singko.” Unsay nakaingon niining talagsaong pag-uswag sa gitas-on sa kinabuhi? Gipatin-aw ni Hayflick nga kadto “sa dakong bahin maoy tungod sa pag-us-os sa gidaghanon sa nangamatay nga mga bag-ong natawo.” Karon ibutang ta nga ang medikal nga siyensiya makawagtang sa dagkong mga hinungdan sa kamatayon diha sa mga tigulang​—sakit sa kasingkasing, kanser, ug estrok. Magpasabot ba kana nga aduna nay imortalidad? Dili gayod. Matod ni Dr. Hayflick nga bisan pa niana, “kadaghanan sa mga tawo mabuhi hangtod sa mga usa ka gatos ka tuig lamang.” Siya midugang: “Kining mga tawong nag-edad ug usa ka gatos sa gihapon dili imortal. Apan unsay makaingon sa ilang kamatayon? Mag-anam lang silag kaluya hangtod mamatay.”

Busa bisan pa sa kinamaayohang mga paningkamot sa medikal nga siyensiya, ang pagwagtang sa kamatayon dili gihapon makab-ot sa medisina. Nganong ingon man niini ang kahimtang? Ug ang tumong ba nga maayong panglawas alang sa tanan usa ka imposibleng damgo?

[Mga footnote]

[Blurb sa panid 4]

“Daghang pagtuo sa karaang mga tawo ang may impluwensiya sa pagpanambal nga nagpabilin hangtod karon.”—The Clay Pedestal

[Mga hulagway sa panid 4, 5]

Si Hippocrates, Galen, ug Vesalius nagpahiluna sa mga pundasyon sa modernong medisina

[Credit Lines]

Kos Island, Greece

Courtesy National Library of Medicine

Woodcut by Jan Steven von Kalkar of A. Vesalius, taken from Meyer’s Encyclopedic Lexicon

[Mga hulagway sa panid 6]

Si Ambroise Paré mao ang unang siruhano kinsa nag-alagad sa upat ka hari sa Pransiya

Ang Persianong doktor nga si Ar-Rāzī (wala), ug ang Britanikong doktor nga si Edward Jenner (tuo)

[Credit Lines]

Paré and Ar-Rāzī: Courtesy National Library of Medicine

From the book Great Men and Famous Women

[Hulagway sa panid 7]

Gipamatud-an sa Pranses nga si Louis Pasteur nga ang mga kagaw magpahinabog sakit

[Credit Lines]

© Institut Pasteur

[Mga hulagway sa panid 8]

Bisan pag mawagtang ang dagkong mga hinungdan sa kamatayon, ang pagkatigulang moresulta gihapon sa kamatayon