Sa Dihang ang Katubigan Mopula

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA PILIPINAS

Handurawa nga ang mga mananagat nanglusad paingon sa baybayon, nga andam na sa pagbuhat sa ilang naandang buluhaton sayo sa buntag nga mao ang paghikay sa ilang mga sakayan ug pukot. Sama sa naandan, naglaom sila nga makakuhag daghang isda. Apan sa ilang katingala, usa ka makalilisang nga talan-awon ang misugat sa ilang nagduka pang mga mata. Liboan ka isda ang gidagsa sa baybayon​—patay na. Ang hinungdan niining dinaghan nga kamatay? USA KA RED TIDE!

ANG red tide maoy tibuok-kalibotang hitabo. Namatikdan na kini diha sa mga kabaybayonan sa Atlantiko ug Pasipiko sa Tinipong Bansa ug Canada. Kini usab mitungha sa Australia, Brunei, Hapon, Malaysia, Papua New Guinea, sa Pilipinas, sa amihanan-kasadpan nga Uropa, ug sa uban pang mga dapit. Bisag pipila lang ka tawo ang nahibalo niini, ang red tide dili bag-o.

Sa Pilipinas, ang red tide unang namatikdan sa lalawigan sa Bataan niadtong 1908. Sa 1983 usa ka red tide ang naghilo sa mga isda ug kinhason sa Dagat sa Samar, Luok sa Maqueda, ug sa Luok sa Villareal. Sukad niadto, ang red tide namatikdan na diha sa uban pang mga kabaybayonan. Si Zenaida Abuso, sa National Red Tide Task Force sa Pilipinas, miingon sa Pagmata! nga “gawas pa sa mga isdang nangamatay, ang Bureau of Fisheries and Aquatic Resources sa Pilipinas may mga kalig-onan nga nagpamatuod sa 1,926 ka kaso sa paralytic shellfish poisoning tungod sa red tide.” * Apan unsa ba gayod kining makamatay nga mga hitabo?

Kon Unsa Kini

Ang terminong “red tide” mapadapat sa pagkausab sa kolor sa tubig nga usahay motungha diha sa pipila ka dapit sa kadagatan. Bisan tuod ang kolor kasagarang pula, kini mahimo usab nga may pagkabrawon o dalag. Ang The World Book Encyclopedia nagtaho nga “ang mga lugar diin nausab ang kolor mahimong may gisangkaron nga gikan sa pipila ka yarda o metro kuwadrado ngadto sa kapin sa 1,000 ka milya kuwadrado (2,600 ka kilometro kuwadrado).”

Unsay hinungdan sa maong pagkausab sa kolor? Ang mga red tide kasagarang gipahinabo sa ubay-ubayng espisye sa mikroskopiko, usag-selula nga lumot o sa mga protozoan nga gitawag ug mga dinoflagellate. Kining gagmay kaayong mga organismo adunay samag-buhok nga mga tuybo nga gitawag ug flagella​—samag-lapdos nga mga ekstensiyon, nga gamiton niini sa pagduso sa kaugalingon diha sa tubig. Adunay mga 2,000 ka matang sa mga dinoflagellate, nga ang 30 niini adunay makahilong mga substansiya. Kining gagmay kaayong mga organismo kasagarang mopondo diha sa mainit-init nga katubigan nga labihan ka parat.

Ang red tide motungha kon adunay kalit ug kusog nga pagdaghan, o pagtubo, niining mikroskopikong mga dinoflagellate. Ang kadasok niining mga organismoha mahimong moabot ug 50,000,000 kada litro sa tubig! Bisag wala bug-os hisabti sa mga siyentipiko kon nganong  mahitabo kini, nahibaloan nga ang mga dinoflagellate modaghan kon ang pipila ka mga kahimtang dungang moapektar sa tubig. Kini naglakip sa dili-maayong panahon, maayo kaayong temperatura, naghingaping suplay sa mga sustansiya diha sa tubig, dagayang kahayag sa adlaw, ug paborableng mga sulog. Kon mobunok ang ulan, ang mga minerales ug ubang mga sustansiya gikan sa yuta usahay mabanlas ngadto sa tubig sa kabaybayonan. Kining mga sustansiyaha makaamot sa pagdaghan sa mga dinoflagellate. Ang resulta? Red tide!

Ikasubo, mopatim-aw nga usahay ang mga tawo mao ang nakapagrabe niini nga hitabo. Kon daghan kaayong biya sa industriya ug hugaw sa tawo ang ilabay ngadto sa tubig, kini mahimong moresulta sa naghingaping suplay sa pipila ka sustansiya. Kini makapahinabog hilabihang pagdaghan sa mga dinoflagellate. Ang mahanggab nga oksiheno diha sa tubig sa dili madugay mahurot, nga moresulta sa pagkamatay sa daghan kaayong isda.

Ang red tide motungha diha sa mainit-init nga kadagatan ug diha sa linaw nga tubig sa kabaybayonan, kasagaran tali sa hinapos nga bahin sa mga bulan sa ting-init ug sa pagsugod sa ting-ulan. Kini mahimong dangtag gikan sa pipila lang ka oras ngadto sa pipila ka bulan, nga nag-agad sa presenteng mga kahimtang sa maong dapit.

Ang mga Biktima

Ang kadaghanan sa red tide dili makadaot; hinuon, ang pipila makadaot kaayo. Ang pipila ka mga espisye sa mga dinoflagellate mopagawas ug hilo ngadto sa tubig nga makaparalisar ug makapatay sa mga isda ug sa ubang kinabuhi diha sa dagat. Ang pipila ka red tide nakapahinabog dakong kamatay sa mga isda, talaba, nukos, litob, amahong, pasayan, ug mga kasag nga maningaon sa mga dinoflagellate. Kon ang makadaot nga red tide moatake, daghan kaayong patay nga isda ang makitang manglutaw sa tubig, ug magtipun-og kini sa mga lapyahan nga moabot ug milyamilya ang gilay-on.

Naapektohan usab pag-ayo ang mga tawo. Sa mga dapit diin ang panagat maoy ilang pangita, wala nay makuhang mga isda ang mga mananagat tungod sa red tide. Mas grabe pa, ang red tide nakakalas ug kinabuhi sa tawo.

Pagkahilo Gumikan sa Red Tide

Usa sa mga hilo nga gipagawas sa pipila ka dinoflagellate nailhan ingong saxitoxin. Kini usa ka matang sa asin nga matunaw sa tubig nga moatake sa sistema sa nerbiyos sa tawo. Busa, kini giklasipikar ingong neurotoxin. Ang The New Encyclopædia Britannica nagtaho nga “ang hilo nga gipagawas ngadto sa tubig makadaot sa sistema sa respiratoryo sa tawo.” Ang mga beach resort kinahanglang sirhan sa dihang ang hilo gikan sa red tide gipagawas ngadto sa kahanginan tungod sa pagkapusgay sa mga balod.

 Mahilig ka bang mokaon ug kinhason ug uban pang mga kalan-on sa dagat? Buweno, ang red tide mao ang makapahimo sa mga kinhason nga naningaon sa mga dinoflagellate nga makahilo. Ang magasin nga Infomapper nag-ingon nga ang ‘gaakob nga mga kinhason ug ang uban pa sama sa mga talaba, amahong, ug mga litob mao ang peligroso kaayo tungod kay kini maoy mga filter feeder ug makasuhop ug mas daghang hilo kay sa isda.’ Hinuon, “ang mga isda, nukos, pasayan, ug mga kasag . . . mahimong luwas gihapong kan-on sa mga tawo.” Ang katarongan? Ang hilo gikan sa red tide matigom diha sa mga tinai niining mga linalanga, ug kini kasagarang kuhaon sa dili pa lutoon.

Bisan pa niana, kinahanglan gihapong magmatngon sa dihang mokaog kalan-on sa dagat​—ilabina sa mga kinhason​—nga nakuha gikan sa mga dapit nga nahibaloang naapektohan sa red tide. Ang maong tide makapahinabo ug sakit nga gitawag ug paralytic shellfish poisoning, o PSP. Kon nakakaon kag hilo gikan sa red tide, mabatyagan tingali nimo ang mga simtoma sulod sa 30 minutos. Nalista diha sa nag-uban nga tsart ang pipila niini nga mga simtoma. Kon dili matambalan sa hustong paagi, ang PSP mahimong mosangko sa pagkaparalisar sa respiratoryo, nga mahimong ikamatay.

Sa pagkakaron, ang tambal sa pagkahilo gumikan sa red tide wala pa mahibaloi. Apan, ang pipila ka pang-emerhensiyang mga pamaagi medyo milampos. Ang hilo gikan sa red tide mahimong kuhaon gikan sa estomago sa pasyente pinaagi sa pagpasuka kaniya. Ang labatiba gigamit usab aron sa pagpagawas sa hilo. Sa pipila ka kahimtang, ang artipisyal nga pagpaginhawa gikinahanglan. Sa Pilipinas ang pipila ka tawo nagtuo nga ang pag-inom ug tuno nga gikamayan makatabang sa mga biktima nga mas daling maulian.

Ang Sulbad

Sa pagkakaron, ang red tide lisod kaayong mapugngan. Apan daghan ang nagtuo nga ang suliran sa red tide mamenosan kon dili daghang kemikal nga mga abono ug mga pamatay sa dangan ang gamiton. Mapugngan niini ang pagkabanlas sa mga kemikal ngadto sa dagat. Ang pagdili sa paglabay sa mga biya sa industriya ug hugaw sa tawo ngadto sa katubigan mahimong makatabang usab. Ang laing paagi mao ang paghinlo sa kabaybayonan sa posibleng tinubdan sa mga sustansiya nga makapadaghan sa mga dinoflagellate.

Sa kasamtangan, ang pipila ka gobyerno mainampingong naniid sa kahimtang. Sa Pilipinas, pananglitan, usa ka ahensiya sa gobyerno ang kanunayng magsusi sa mga kinhason aron sa pagseguro nga luwas kini alang sa lokal ug internasyonal nga mga merkado. Sa kataposan, hinunoa, ang Maglalalang lamang ang makahimo sa pagwagtang sa makadaot nga mga epekto nga modangat sa katawhan kon ang katubigan mopula.

[Footnote]

[Kahon sa panid 24]

Mga Simtoma Gumikan sa Pagkahilo sa Red Tide

1. Bation ang pagpangatol o pagngutngot sa mga ngabil, lagos, ug dila

2. Pagpaminhod ug pagpangatol sa nawong, nga mokanap sa ubang bahin sa lawas

3. Paglabad sa ulo ug pagkalipong

4. Sobrang kauhaw ug grabeng paglaway

5. Pagkakasukaon, pagsuka, ug kalibanga

6. Maglisod sa pagginhawa, pagsulti, ug pagtulon

7. Pagpanakit sa mga lutahan ug pagliponglipong

8. Kakulba

9. Pagkaluya sa kaunoran ug pagkawalay-panimbang

10. Pagkaparalisar sa lawas

[Mga hulagway sa panid 24, 25]

Mga organismo nga maoy hinungdan sa red tide

Pyrodinium bahamense

Gymnodinium catenatum

Gambierdiscus toxicus

[Credit Lines]

Courtesy of Dr. Rhodora V. Azanza, University of the Philippines

Courtesy of Dr. Haruyoshi Takayama

ASEAN-Canada Cooperative Programme on Marine Science

[Hulagway sa panid 25]

Mga epekto sa red tide

[Credit Line]

Grant Pitcher/Courtesy WHOI

[Picture Credit Line sa panid 23]

Peter J. S. Franks, Scripps Institution of Oceanography

[Picture Credit Line sa panid 25]

Scripps Institution of Oceanography