Ang Daghang Dagway sa Roma

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA ITALYA

“Sa akong hunahuna si Romulus [ang tinumotumo nga magtutukod sa Roma sa 753 W.K.P.] sukad sa sinugdanan may balaang pasidaan nga may adlaw ra nga ang siyudad mahimong kaulohan sa panggamhanan ug sukaranan sa gamhanang imperyo.”CICERO, ROMANONG ORADOR UG ESTADISTA, UNANG SIGLO W.K.P.

SAMA sa ubang mga siyudad nga ang kasaysayan dangtag mga milenyo, ang Roma daghag dagway, ug sa pag-aginod sa kasiglohan, kini nagbilin sa ilang timaan. Buot ba nimo nga makita kining daghang dagway? Karon maoy angayan nga panahon, ilabina kon ikaw gidapit nga motambong sa usa sa internasyonal nga mga kombensiyon sa mga Saksi ni Jehova nga ipahigayon sa Agosto 10-12, 2001, sa Roma, Bari, Turin, ug Milan.

Apan unsang dagwaya sa Roma ang buot mong tan-awon? Anaa ang mga bilin sa karaang Roma, republikanhong Roma, ug imperyohanong Roma. Nga mas bag-o pa, anaa ang Edad-Media nga Roma, Renaissance nga Roma, baroque nga Roma, ug sa kataposan ang modernong Roma. Aron makompleto ang hulagway, anaa ang papanhong Roma, ang Roma sa ordinaryong katawhan, ug ang Roma sa mga hamili. Bisan diin niining dakong siyudad, adunay mga sorpresa.

Ang Karaang Siyudad

Ang labing karaang mga balangay, mga balangay sa mga payag sa Panahon sa Puthaw, daw mitungha dugay na sa wala pa ang ikawalong siglo W.K.P., diha sa Romanhong kabungtoran palibot sa kaniadto lungagong dapit tungod sa usa ka karaang kamabwan sa subang Tiber. Sanglit sa nangaging panahon ang mga bukid nga nagliyok sa dapit daling mailhan, giingon nga ang siyudad natukod ibabaw sa pito ka bungtod​—ang Quirinal, Viminal, Esquiline, Caelian, Aventine, Palatine, ug Capitoline. Hangtod karong adlawa ang pipila ka dapit sa siyudad nagdala sa pipila niining mga ngalana.

Kon modesisyon ka sa pagduaw sa Roma, ayawg kalimti ang pagdalag hustong giya ug mapa. Basin pa nga ikaw makabatog ideya kon unsay lagmit nakita sa usa ka karaang Romano mga 2,000 ka tuig kanhi.

Duawon Nato ang Plasa

“Ang Plasa mao ang sentro sa politikanhon, komersiyal ug hudisyal nga kinabuhi sa karaang Roma,” matod sa usa ka giyang basahon. Ang pangunang entrada sa maong dapit anaa sa Via dei Fori Imperiali. Makaabot ka didto pinaagi sa Metro ug sa ubay-ubayng ruta sa bus.

Apil sa labing bantogang mga monyumento niining dapita mao ang Colosseum, nga nailhan usab nga Flavian nga Ampiteatro, simbolo sa imperyohanong panahon. Kini maoy 48 metros sa gihabogon, nga tumbas sa modernong 16-andana nga tinukod. Ang gitas-on niini maoy mga 190 metros, ug ang gilapdon niini maoy mga 155 metros. Uban sa 80 ka entrada niini, kini adunay luna alang sa 55,000 ka tumatan-aw! Kadto gipatukod ni Emperador Vespasian sa tuig 72 K.P. Hunahunaa kana inigtindog nimo tupad niini. Kon ang mga paril makasulti pa lang, pagkadaghan unta ang ikasugid niini!

Ang bag-ong mga kaplag nagpaila nga natapos ang ampiteatro tungod  sa mga kinawat nga gidala sa Romanong kasundalohan sa siyudad human sa ilang madaogong militaryong mga pagpanulong sa Judea, nga misangko sa kalaglagan sa Jerusalem sa 70 K.P. (Mateo 24:​1, 2; Lucas 21:​5, 6) Sa kasiglohan kining maong ampiteatro gigamit sa mapintasong mga dula sa mga magbubugno. Bisan pa niana, sukwahi sa gituohan maorag walay mga Kristohanon nga gipatay diha isip martir. *

Haduol sa Colosseum anaa ang Arko ni Tito, nga gipatindog aron saulogon ang samang militaryong pagpanulong. Sulod sa arko ikaw makakitag mga esena sa madaogong prosisyon, nga ang mga binihag nga Hudiyo ug ang sagradong mga kasangkapang gikan sa templo gipasundayag sa parada. Lagmit gayod nga ang mga Hudiyo miagi niining dapita mismo!

Ang laing iladong karaang monyumento, nga makapahingangha ug napreserbar pag-ayo, mao ang Pantheon. Kini maoy paganong templo kanhi nga gidedikar ngadto sa tanang diyos; karon nahimutang niini ang usa ka Katolikong simbahan. Si Emperador Hadrian (76-138 K.P.), nga nabantog tungod sa iyang panalipod nga paril sa amihanang Inglaterra, maoy nagdisenyo niining obra maestra sa Romanhong inhenyeriya sulod sa 118-128 K.P. Susama ra ang gihabogon ug diyametro sa rotunda​—43.4 metros.

Ang Circus Maximus, ang Bungtod Palatine, ug ang lainlaing mga talan-awon ug mga monyumento nagdapit kanato sa pagbiyahe ngadto sa kagahapon. Isip dugang nga mga handomanan sa pagkamapagarbohon ug katahoman sa ikaunom nga gahom sa kalibotan sa kasaysayan sa Bibliya, ang karaang mga obelisko ug mga kolumnang kinulitan, sama nianang iya ni Trajan ug Marcus Aurelius, nagbarog gihapon sa lainlaing mga bahin sa siyudad.

Roma sa Apostolikong Panahon

Bisan pag ang apostolikong Kristiyanidad gipulihan sa wala madugay sa apostatang Kakristiyanohan, ang mga yugto sa kinabuhi sa unang mga Kristohanon maaninaw gihapon diha sa  Roma. Pananglitan, sa dihang magaduaw sa Dalang Appian, unsaon pagkasipyat nato sa paghinumdom sa asoy bahin kang apostol Pablo nga gikuyogan sa iyang Kristohanong mga igsoon hangtod gayod sa siyudad? (Buhat 28:14-16) Apan kinahanglang magbantay kita nga dili motuo sa tradisyon nga walay pagsukitsukit. Ingong pananglitan, duol sa Plasa anaa ang gitawag ug Bilanggoang Mamertine, nga giingong usa ka dapit diin si apostol Pedro gibilanggo. Apan walay Biblikanhong ebidensiya nga si Pedro nakaduaw sa maong siyudad.

Samtang anaa sa dapit sa Dalang Appian, basin buot mong moduaw sa bantogang mga lubnganan ilalom sa yuta​—ginatos ka kilometrong mga tunil ilalom sa yuta nga nagsilbing mga lubnganan. Ang mga kaplag nga nalangkit sa mga kulto sa mga patay ug sa mga martir ug ang mga ideya mahitungod sa pagkadili-mamatay sa kalag nagpasabot nga ang mga migamit niining karaang mga menteryo dili na matuod nga mga sumusunod sa orihinal nga mga pagtulon-an ni Jesus. *

Kon sa Unsang Paagi ang Renaissance Nag-usab sa Roma

Sukad sa panahon sa Renaissance (ika-14 ngadto sa ika-16 nga siglo), ang Roma nakasinatig dakong kausaban ingong resulta, apil sa uban pang mga butang, sa nag-uswag nga gahom ug pagkamadungganon sa papa. Ang mga eskultor, mga arkitekto, ug mga artisano gipaadto sa palasyo sa papa. Ang usa nga labing bantogan mao si Michelangelo. Ang iyang pipila ka obra maestra gitipigan sa Siyudad sa Batikano. Ilado mao “Ang Kataposang Paghukom,” diha sa Sistine nga Kapilya, ug ang iyang mga dibuho sa palitada sa kisame sa kapilya, nga makita sa pagsulod agi sa Vatican Museum. Mamatikdan nga “Ang Kataposang Paghukom” wala maghulagway sa purgatoryo.

Lain pa sa mga ginama ni Michelangelo mao ang iyang estatwa ni Moises, nga makaplagan sa Church of St. Peter in Chains sa Roma. Makita usab ang iyang impluwensiya diha sa daghang ginagmayng mga buhat sa arte sa St. Peter’s Basilica. Kining simbahana adunay ubay-ubayng obra maestra, apil ang eskultura ni Michelangelo nga “Pietà.” Kini naghulagway sa namatayng Kristo diha sa mga bukton sa iyang inahan.

Ang usa ka butang nga nakapaikag sa mga Saksi ni Jehova mao nga ang basilica dunay ubay-ubayng hubad sa Hebreohanong Tetragrammaton, nga naghawas sa balaang ngalan, Jehova. Pangitaa kini diha sa lubnganan ni Clement Xlll ug sa Kapilya sa Presentasyon.

Ang Madanihong Baroque nga Roma

Ang labing madanihong dagway sa Roma lagmit mao ang gihatag sa baroque nga siyudad. Ang estilong baroque “maoy dako sa sukod ug napunog makapadaning ginagmayng mga buhat sa arte,” matod sa usa ka ensiklopedia. Mitungha kini sa hinapos sa ika-16 nga siglo, ug sa pagka-18ng siglo, nahimo na kining mas inato nga estilong rococo. Ang usa ka bantogang butang sa estilong baroque mao ang ginama ni Bernini nga monyumento ni Papa Alejandro Vll sa St. Peter’s. Si Bernini mao ang paboritong eskultor sa papa. Siya nagbag-o sa  dagway sa mga simbahan, mga palasyo, mga estatwa, ug mga tubod sa tubig sa Roma. Panan-aw diha sa plasa atubangan sa St. Peter’s Basilica, nga gilibotan sa makapahinganghang serye sa mga kolumna ni Bernini, o sa Piazza del Popolo, nga “naporma nga talagsaong maanindot-ug-proporsiyon nga lawak hulatanan paingon sa sentro sa Roma.” Nahadiindiin ang estilong baroque ug arte ni Bernini! Seguroha ang pagtan-aw sa matahom nga mga hulagway nga gipatungha sa Trevi Fountain o sa mga tubod sa Piazza Navona, sama sa Fontana dei Fiumi (Tubod sa Upat ka Suba) ni Bernini ug ang Fontana del Moro (Tubod sa Moros).

Ang Modernong Siyudad

Karong adlawa talagsa ra ang mga bag-o diha sa plano sa siyudad. Ang kataposang dakong proyekto maoy niadto pang katuigang 1930, uban ang pagtukod sa Esposizione Universale di Roma (E.U.R.). Ang katuyoan niadto mao ang paghimaya sa Pasismo panahon sa pagmando ni Mussolini.

Ang mga administrador sa siyudad karon determinado nga preserbahon ug hatagan ug nahiangayng pagpabili ang bililhon kaayong kabilin sa arte sa Roma, nga mapahimuslan dili lang diha sa kadalanan ug sa mga plasa kondili diha usab sa kapig 100 ka museyo sa siyudad. Sa dili pa sugdan ang pagduaw sa mga museyo, mga monyumento, ug arkeolohikanhong mga dapit, hinunoa, maalamon tingali nga mokuhag impormasyon bahin sa mga oras nga kana maoy abli pinaagi sa pagsusi sa nahiangayng mga dapit diha sa Internet o sa maayong giyang basahon.

Ang Roma, bisan tuod ilado tungod sa Batikano, may nagkadaiyang mga relihiyon usab. Ang mga Saksi ni Jehova dunay ilang sangang buhatan ug usa ka Assembly Hall dinhi. Sa siyudad, adunay duolag 10,000 ka Saksi, kinsa magtigom diha sa mga 130 ka kongregasyon ug mga grupo. Ilang ginahimo ang ilang mga tigom diha sa 12 ka pinulongan gawas pa sa Italyano. Ikaw makatambong sa bisan haing Sala del Regno (Kingdom Hall).

Busa bisan kon unsang Romaha ang buot nimong duawon, taliwala sa daghang gitanyag niini, amo kang gidapit nga moari tungod kay, sumala sa gisulat sa Alemang awtor nga si Johann Wolfgang von Goethe, “sa Roma lamang nga ang usa maedukar alang sa Roma.”

[Mga footnote]

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 18, 19]

BARI—Bibo nga Kaulohan sa Apulia

ANG Apulia mao ang rehiyong naporma nga “tikod” sa “bota” sa Italya. (Tan-awa ang mapa sa panid 14.) Nabantog kini tungod sa lana sa olibo ug sa mga bino niini. Ang Bari maoy kaulohang siyudad niini, nga may populasyong mga 350,000. Ang siyudad gituohan nga natukod balik pa sa una-Romanhong kapanahonan. Sa usa ka panahon kini nailalom sa Gregong impluwensiya. Ang mga Romano, kinsa nakasulod sa rehiyon sa ikaupat nga siglo W.K.P., nagtawag sa siyudad nga Barium ug naghimo niana nga municipium, nga mao, usa ka balangay nga gipuy-an sa Romanong mga lungsoranon ug naghupot sa kaugalingong administratibong independensiya.

Sukad sa panahon sa unang Krusada (1096 K.P.), ang Bari miuswag ingong bililhong sentro alang sa Oriente. Kadto usab nahimong pantalan nga largahanan ug daghang barko sa Krusada.

Siyudad ni “Papa Krismas”?

Ang labing hinungdanong mga monyumento sa Bari suod nga nalangkit sa mga hitabo sa kasaysayan. Ang usa ka tinukod nga nalangkit ilabina sa kasaysayan sa Bari mao ang Basilica di San Nicola. Ang Nicola nga gilantugian gikaingon nga maoy obispo sa Myra, usa ka siyudad sa Asia Minor, sa ikaupat nga siglo K.P. Tungod sa pagkakaraan, ang mga detalye sa iyang kinabuhi nasaypang iyaha sa laing klerigo nga samag ngalan, kinsa nagkinabuhi sa ikaunom nga siglo. Busa ang mga sugilambong nga may lainlaing mga sinugdanan nalangkit niining tawhana. Ang usa, apil sa daghan, nagtawag niini nga Nicola nga tigpanalipod sa mga bata tungod kay giingong gibanhaw niya ang tulo ka batang gihiwahiwa ug gigamos sa usa ka daotang tag-iyag sak-anang balay! Busa, dili katingad-an nga sa panahon sa Edad Media, ang dili-kasulatanhong pagsimba sa maong tawo mikaylap ug ang gituohang iyang mga sobenir maoy pinangita kaayo.

Sumala sa librong Puglia-Dal Gargano al Salento, si Nicola, nga nailhan sa Latin nga Sanctus Nicolaus, “nahimong Santa Claus sa kayutaang amihanan sa kabukirang Alps ug sa ulahi sa Amerika del Norte; ang iyang kupo sa pagkaobispo gihimong renibitehan-ug-balhibo nga taas nga besti, ang iyang purongpurong nahimong tabon  sa ulo, ug ang santos nahimong usa ka manggihatagon, putig-bungot nga tigulang lalaki nga may dalang bag nga punog mga regalo.” Katingad-anan gayod, si Papa Krismas! *

Adunay ubang makaiikag nga mga monyumento diha sa siyudad, apan alang sa mga Saksi ni Jehova, ang usa ka tinukod nga ilabinang makaiikag tingali mao ang Simbahan sa Santisima Trinidad ug ni San Cosma ug San Damiano, nga gitukod sa katuigang 1960. Ang tuybong bahin sa simbahan dunay mosaiko nga naghulagway sa Tetragrammaton.

Nakakita Ka ba Sukad ug Trullo?

Dili kinahanglang mopanaw ka ug layo kaayo gikan sa Bari aron makaplagan ang daghang makaiikag nga mga dapit nga maduaw. Sa Alberobello, mga 55 kilometros habagatan-sidlakan sa Bari, anaa ang iladong mga trullo. Kini sila maoy katingad-anag-porma nga puting mga tinukod nga ang atop pormag apa sa sorbetes. Gitawag kinig batong mga tolda ug katingad-anang mga kiosko nga gitukod taliwala sa kakahoyan. Kini ginama sa mga batong gipatongpatong sa usag usa nga wala mogamit ug palitada. Ang metodo sa pagtukod tingali magpadayag nga ang mga trullo daw huyang, nga peligroso pa, apan kini nakalahutay. Mga siglo na ang edad sa daghan. Kini usab maayog insulasyon, nga makapabugnaw sa ting-init ug makapainit sa tingtugnaw.

Kon hilig kang moletrato, basin gusto mong mokuhag mga letrato sa makapahinganghang Castel del Monte, mga 40 kilometros kasadpan sa Bari. Gisugdan kana sa pagtukod sa mga Norman sa ika-12ng siglo. Sumala sa giingon sa usa ka giyang basahon, kini “molupig sa tanang ubang kastilyo nga nalangkit kang Frederick II. Kini usa usab sa labing maartehong sekular nga mga tinukod sa Edad Media.” Ang basahon nagbatbat niini ingong “ekselenteng panig-ingnan sa nagkabagay, geometrikanhong arkitektura nga may duha ka andana nga ang matag usa walog kuwarto.” Ang walog-kilid nga disenyo niini naglakip sa walo ka kaubang mga torre. Kini angay gayong duawon.

Sa Bari, mga 1,600 ka Saksi ni Jehova ug ubay-ubayng higala nagkatigom diha sa 18 ka kongregasyon. Ang tanan maikagong nagpaabot sa pag-abiabi sa daghang bisita sa 2001 “Mga Magtutudlo sa Pulong sa Diyos” Distritong Kombensiyon nga himoon sa San Nicola Stadium sa siyudad.

[Footnote]

[Mga hulagway]

Tetragrammaton sa Simbahan sa Santisima Trinidad ug ni San Cosma ug San Damiano

Ang paseyohanan

Castel del Monter

Mga Trullo sa Alberobello

[Mapa sa panid 14]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

ROMA

BARI

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Hulagway sa panid 14]

Ang Arko ni Tito, nga may kinulit nga naghulagway sa pagpangawat sa mga butang sa templo sa Jerusalem

[Hulagway sa panid 14]

Ang Colosseum

[Hulagway sa panid 15]

Kolumna ni Marcus Aurelius

[Hulagway sa panid 15]

Ang Dalang Appian

[Hulagway sa panid 15]

Ang Pantheon, usa ka paganong templo kanhi alang sa tanang diyos, karon nahimutangan sa usa ka Katolikong simbahan

[Hulagway sa panid 16]

Reproduksiyon gikan sa “Kataposang Paghukom” ni Michelangelo, sa Sistine nga Kapilya

[Hulagway sa panid 16, 17]

Tubod sa Upat ka Suba nga ginama ni Bernini

[Hulagway sa panid 17]

Sangang buhatan sa mga Saksi ni Jehova

[Hulagway sa panid 17]

Trevi Fountain

[Hulagway sa panid 17]

Sumala sa sugilambong si Romulus ug Remus, ang tinumotumong mga magtutukod sa Roma, gipatutoy sa usa ka bayeng lobo