Ang mga Hinungdan sa Pagdumot

ANG pagdumot mitungha sa sayong bahin sa kasaysayan sa tawo. Ang asoy sa Bibliya sa Genesis 4:8 nag-ingon: “Nahitabo nga samtang didto sila sa kapatagan si Cain mihasmag kang Abel nga iyang igsoon ug mipatay kaniya.” “Ug nganong iyang gipatay siya?” nangutana ang magsusulat sa Bibliya nga si Juan. “Tungod kay daotan ang iyang mga buhat, apan kadtong sa iyang igsoon maoy matarong.” (1 Juan 3:12) Si Abel gibuno ingong resulta sa usa sa labing komon nga mga hinungdan sa pagdumot: pangabugho o kasina. “Ang kaaligutgot sa usa ka tawo nga lig-on ug lawas maoy pangabugho,” matod pa sa Proverbio 6:34. Karong panahona, ang pangabugho o kasina tungod sa posisyon diha sa katilingban, bahandi, kahinguhaan, ug mas maayong mga kahimtang kay sa uban padayon nga nahimong hinungdan sa panag-away sa mga tawo.

Kawalay-Alamag ug Kahadlok

Apan ang pangabugho o kasina maoy usa lamang sa daghang hinungdan sa pagdumot. Kasagaran, ang pagdumot mosamot usab tungod sa kawalay-alamag ug kahadlok. “Sa wala pa gayod ako makakat-on nga modumot, ako nakakat-on nga mahadlok,” matod pa sa usa ka batan-ong membro sa grupo sa mapintas nga mga tawong mapihigon sa rasa. Kini nga kahadlok kasagaran gayod nga magsugod tungod sa kawalay-alamag. Sumala pa sa The World Book Encyclopedia, ang mga tawong mapihigon daw dunay mga opinyon nga “dili na mausab bisag dunay pamatuod. . . . Ang mga indibiduwal nga mapihigon nakiling sa pagtuis, pagdaot, paghatag ug sayop nga interpretasyon, o kaha dili magtagad sa mga impormasyon nga mosumpaki sa mga opinyon nga gituohan na nilang daan.”

 Diin gikan kining maong mga opinyon? Matod pa sa usa ka seksiyon nga nagtaganag impormasyon diha sa Internet: “Ang nangaging mga hitabo sa kasaysayan maoy hinungdan sa daghang mapihigong mga opinyon bahin sa kultura, apan ang atong personal nga kaagi mismo maoy hinungdan usab sa daghan natong mapihigong mga panglantaw.”

Sa Tinipong Bansa, pananglitan, ang pagpamaligyag ulipon miresulta ug mga tensiyon tali sa daghang puti ug sa mga tawong may Aprikanong kagikan​—mga tensiyon nga nagpadayon hangtod karon. Kasagaran, ang negatibong mga tinamdan bahin sa rasa ipasa sa mga ginikanan ngadto sa mga anak. Usa ka tawong puti nga dayag nga miangkong siya mapihigon sa rasa miadmitir nga sa ingon niining paagiha naugmad niya ang negatibong pagbati bahin sa rasa “nga wala gayod makapakig-uban bisag makadiyot sa itom nga mga tawo.”

Unya dunay mga tawong nagtuo nga ang mga tawong lahi kanila maoy talamayon. Kining maong opinyon gibase tingali sa usa ka dili-maayong panghitabo nga kausa ra mahitabo uban sa usa ka tawong lahi ug rasa o kultura. Base niana, mohimo silag hinobrang konklusyon nga ang tanan niana nga rasa o kultura dunay parehas nga mga taras nga dili maayo.

Ang pagkahiktin-ug-hunahuna sa tawo mangil-ad, apan kon kini mag-apektar sa tibuok nasod o rasa, kini makamatay. Ang pagtuo nga ang nasyonalidad, kolor sa panit, kultura, o pinulongan sa usa ka tawo maghimo kaniya nga labaw sa uban makapatunghag hiktin nga panghunahuna ug xenophobia (ang pagtamay kang bisan kinsa o sa bisan unsa nga langyaw). Sa ika-20ng siglo, ang maong pagkahiktin-ug-hunahuna sagad nga gipasundayag sa mapintas nga paagi.

Makaiikag, ang pagdumot ug pagkahiktin-ug-hunahuna dili kinahanglang maylabot lang sa kolor sa panit o nasyonalidad. Ang tigdukiduki nga si Clark McCauley sa University of Pennsylvania misulat nga ang “walay-pili nga pagbahin sa mga tawo ngadto sa duha ka grupo, bisan pinaagi lag pag-antog ug sensilyo, igo nang makapukaw ug pagpihig aron palabihon sa usa ka tawo ang grupo nga iyang gianiban.” Gipasundayag kini  sa usa ka magtutudlo sa tersero-grado sa dihang, ingong bahin sa usa ka gibantog nga eksperimento, iyang gibahin ang iyang klase ngadto sa duha ka grupo​—asul-ug-mata nga mga bata ug brawon-ug-mata nga mga bata. Wala madugay, nagkontrahanay ang duha ka grupo. Bisan ang panag-anib nga gibase sa ordinaryong mga butang sama sa gipiling tem sa esports mahimong moresulta sa mapintas nga panag-away.

Nganong Kaylap ang Kapintasan?

Apan ngano man nga ang maong mga panagkontrahay sagad kaayong ipasundayag sa mapintas nga mga paagi? Gituki pag-ayo sa mga tigdukiduki ang maong mga isyu ug hangtod karon mga teoriya lamang ang ilang ikahatag. Si Clark McCauley nagtigom ug taas nga listahan sa mga sinulat maylabot sa panukiduki nga gihimo bahin sa kapintas ug pagkaagresibo sa tawo. Iyang gihisgotan ang usa ka pagtuon nga nagpakitang ang “mapintas nga krimen may kalambigitan sa pagpakiggubat ug pagdaog sa mga gubat.” Nakaplagan sa mga tigdukiduki nga “misamot ang pagbuno human sa gubat diha sa mga nasod nga nakigbahin sa Gubat sa Kalibotan I ug Gubat sa Kalibotan II, ilabina sa mga nasod nga midaog niining mga gubata.” Sumala sa Bibliya, kita nagkinabuhi sa panahon sa panaggubat. (Mateo 24:6) Dili kaha nakaamot ang maong mga gubat sa pagdaghan sa ubang mga matang sa kapintasan?

Ang ubang mga tigdukiduki nangitag katin-awan sa pagkaagresibo sa tawo pinaagi sa biolohiya. Ang usa ka panukiduki misulay sa paglangkit sa pipila ka matang sa pagkaagresibo ngadto sa “menos nga sukod sa serotonin diha sa utok.” Ang laing popular nga panaghap mao nga ang pagkaagresibo anaa sa atong mga gene. “Ang dakong bahin sa [pagdumot] mahimo pa ganing mapanunod,” nangatarongan ang usa ka politikanhong siyentipiko.

Ang Bibliya mismo nag-ingon nga ang dili-hingpit nga mga tawo gipanganak nga may daotang mga taras ug mga depekto. (Genesis 6:5; Deuteronomio 32:5) Tinuod, kanang mga pulonga mapadapat ngadto sa tanang tawo. Apan dili tanang tawo dunay dili-makataronganong pagdumot sa uban. Kinahanglan pang kat-onan kana. Maoy hinungdan nga ang iladong sikologo nga si Gordon W. Allport nakamatikod nga ang mga masuso “halos walay . . . timaan nga adunay makadaot nga mga kinaiya. . . . Ang masuso maoy masaligon, nga moduol sa halos tanang matang sa butang nga makapaikag niini, sa tanang matang sa tawo.” Ang maong mga obserbasyon nagsuportar sa ideya nga ang pagkaagresibo, pagkamapihigon, ug pagdumot sa panguna maoy mga panggawi nga makat-onan! Kining dayag nga katakos sa mga tawo nga makakat-on sa pagdumot agresibong gipahimuslan sa mga tigduso sa pagdumot.

Naghilo sa mga Hunahuna

Ang nanguna mao ang mga lider sa nagkadaiyang mga grupo nga tigduso sa pagdumot, sama sa batan-ong mga membro sa grupong nagpasiugda sa mga programa sa Nazi ug sa Ku Klux Klan. Kasagarang gipuntirya niining mga grupoha nga irekluta ang dali-mahaylo nga mga batan-on gikan sa problemadong mga pamilya. Mahimong bation sa mga batan-ong nag-antos sa kakulag pagsalig ug pagkaubos nga ang mga grupo nga tigduso sa pagdumot naghatag kanilag pagbati sa pagsandurotay.

Ang Internet ilabinang gamhanang himan nga gigamit sa pipila aron iduso ang pagdumot. Sumala sa kinaulahiang ihap, duna tingaliy mga 1,000 ka Web site sa Internet nga ang tuyo mao ang pagpukaw ug pagdumot. Ang magasing The Economist nagkutlo sa tag-iya sa usa ka Web site nga nagduso sa pagdumot nga nagpasiatab: “Ang Internet nakahatag kanamog kahigayonan nga ipasa ang among hunahuna ngadto sa gatosan ka libo ka tawo.” Ang iyang Web site adunay “Seksiyon Alang sa mga Bata.”

Sa dihang ang mga tin-edyer mosusi bahin sa musika diha sa Internet, ilang madiskobrehan ang  mga site diin sila makakopya ug mga musika nga nagduso sa pagdumot. Ang maong mga musika kasagarang banha ug mapintas, nga ang mga pulong nagpahayag ug kusganong mga mensahe sa pagpihig sa rasa. Kini nga mga Web site, sa baylo, nagtaganag mga koneksiyon ngadto sa mga newsgroup, chat room, o ubang mga Web site nga nagduso sa pagdumot.

Ang ubang mga Web site nga nagduso sa pagdumot nagtanyag ug linaing mga seksiyon nga dunay mga dula ug mga kalihokan alang sa mga batan-on. Usa ka Web site nga iya sa mga membro sa grupong nagduso sa mga programa sa Nazi misulay sa paggamit sa Bibliya aron ipakamatarong ang pagpihig sa rasa ug batok-Hudiyo nga mga ideya. Kini nga grupo naggama usab ug seksiyon sa Internet nga dunay mga crossword puzzle nga naundan ug mga komento sa pagpihig sa rasa. Ang tuyo niini? “Aron tabangan ang batan-ong mga membro sa puti nga rasa nga masabtan ang among pagpakigbisog alang sa usa ka tumong.”

Apan dili tanang tigduso sa pagdumot maoy mga tawong buangon nga hingapin ug tinamdan. Usa ka sosyologo nga misulat bahin sa mga panag-away di pa dugay sa kayutaan sa Balkan nag-ingon bahin sa pipila ka maayog-reputasyon nga mga awtor ug sa mga tawong nangimpluwensiya sa opinyon sa publiko: “Nahingangha ako sa pagkakita nga misagop [sila] ug paagi sa pagsulat nga nagpahinunot sa mangil-ad nga mga hilig sa ilang mga paisano, nagpukaw sa ilang dulot nga pagdumot, nagpahanap sa ilang pagpanghukom pinaagi sa pag-awhag kanila nga dili isipong gidili ang bisan unsang panggawi . . . , ug sayop nga nagpahayag sa tinuod nga hitabo.”

Mahitungod niini, dili angayng ibalewala ang papel sa klero. Diha sa iyang librong Holy Hatred: Religious Conflicts of the ’90’s, ang awtor nga si James A. Haught naghimo niining makapakurat nga komento: “Usa ka dakong baligho sa katuigang 1990 nga ang relihiyon​—nga mao unta ang tinubdan sa kalulot ug tawhanong kabalaka​—mao ang nanguna ingong dakong hinungdan sa pagdumot, gubat, ug terorismo.”

Busa atong makita nga daghan ug komplikado ang mga hinungdan sa pagdumot. Nagpasabot ba kini nga wala nay mahimo ang mga tawo aron mapugngan ang balikbalik nga kabuangan sa punog-pagdumot nga kasaysayan niini? Duna pa bay arang mahimo sa indibiduwal ug sa tibuok-kalibotang sukod aron mabuntog ang di-pagsinabtanay, kawalay-alamag, ug ang kahadlok nga mopatunghag pagdumot?

[Blurb sa panid 6]

Ang pagkamapihigon ug pagdumot maoy mga panggawi nga makat-onan!

[Hulagway sa panid 4, 5]

Wala kita gipanganak nga may . . .

. . . pagdumot ug pagkahiktin ug hunahuna

[Hulagway sa panid 7]

Ang mga grupong nagduso sa pagdumot naggamit sa Internet sa pagrekluta sa mga batan-on

[Hulagway sa panid 7]

Ang relihiyon sagad maoy naghaling sa mga panag-away

[Credit Line]

AP Photo